Tag Archives: Гирш Релес

Наша жыццё – гэта?.. (В. Р.)

Шалом! Багаты быў на падзеі мінулы тыдзень, і пачатак месяца наагул. Пачну, як ні дзіўна, з ведамкі ад Зянона Станіслававіча Пазняка (09.10.2022):

2-га кастрычніка з ініцыятывы Беларускага Нацыянальнага Сакратарыяту адбыўся Вальны Сойм беларускіх суполак Нацыянальна-Вызвольнага Руху «Вольная Беларусь», які аб’ядноўвае беларусаў некалькіх краін і працягвае разьвівацца.

Створаныя неабходныя ворганы Руху, аформленая структура, прыняты Статут і Палітычныя Прынцыпы. Працягваецца рэальная справа па дапамозе беларускім ваярам, што ваююць разам з украінцамі супраць расейскіх агрэсараў.

У аснове Руху вядомыя беларускія палітыкі і нацыянальна-дэмакратычныя дзеячы, што эмігравалі за мяжу з-пад рэпрэсіяў акупацыйнага рэжыму.

Існуе масава абмеркаваная, публічна апробаваная Праграма разьвіцьця будучай Вольнай Беларусі. Прыняты шэраг практычных дакумантаў. Шмат што выкладзена ў інфармацыйную прастору Інтэрнэта. Усё робіцца. Ёсьць рухаўскія старонкі і відэа. Беларусы далучаюцца…

Ды не быў бы то Зянон, калі б не вынес на публіку сваю крыўду: «ні адзін “ворганчык” так званых “беларускіх” так званых “дэмсмі” не абмовіўся нідзе ні адным словам аб гэтай істотнай падзеі ў беларускай палітыцы (хоць гэтая падзея сядзела ў іх проста на носе)».

Сталыя чытачы ведаюць: крытычна стаўлюся да Пазняка-палітыка. Але, па-першае, мне падабаецца назва «Вальны Сойм», прыгожа яна гучыць. Па-другое… цікавіць усё, што рухаецца, няхай і за мяжой (і не варта казаць, што мы тут у Мінску заўсёды cкоса пазіраем на эмігрантаў).

Той жа аўтар яўна быў нездаволены, што ў 1999 г. Алесь Бяляцкі не пайшоў за ім, калі БНФ падзяліўся на дзве часткі (А. Б. стаў намеснікам старшыні ў «вячоркаўскім» БНФ і заставаўся ім да 2001 г.). Тым не менш З. Пазняк ад імя свайго руху і ад кіраўніцтва сваёй партыі ў дзень абвяшчэння Нобелеўскай прэміі па літаратуры напісаў наступнае:

Прэмія міру ў час акупацыі для беларуса, што ўвязьнены ў лукашысцкай турме ў гэты жахлівы пякельны час, калі нішчаць і зьневажаюць наш добры вялікі Беларускі народ, гэта ёсьць разумны і прыхільны крок з боку Нарвэжскага Нобэлеўскага Камітэту ў Осла.

Віншуем Алеся Бяляцкага з Нобэлеўскай прэміяй і прызнаньнем Беларусі. Верым у сьветлую будучыню Беларускай нацыі.

Перад гэтым верны збраяносец лідара КХП-БНФ Юрка Цехановіч пашкадаваў у фэйсбуку, што прэмію даюць Алесю Бяляцкаму, а не Міколу Аўтуховічу з яго змагарнасцю і непахіснасцю. Сп. Цехановіч выказваў прэтэнзіі да Алесева дзецішча, праваабарончага цэнтра «Вясна» – заснаванага ў 1996 г., фармальна ліквідаванага ўладамі РБ у 2003 г., але дзейнага і пазней. Дадаў: «вельмі ўжо скампраментаваная гэта прэмія міру…» – тым не меней, зірнуўшы на свайго боса, далучыўся да віншаванняў. «Лепей позна» 😉

Дальбог, мне прыемна, што адна з найвядомейшых сусветных прэмій дасталася Бяляцкаму. Сем год таму, калі Нобелеўскі камітэт адзначыў Святлану Алексіевіч, пачуцці былі куды менш выразныя

Пачаць з таго, што Алеся, якому нядаўна споўнілася 60, ведаю асабіста звыш 20 гадоў. Увосень 2001 г. кіраваная ім арганізацыя дапамагала мне ў судзе Маскоўскага раёна г. Мінска (юрыст Валянцін Стэфановіч з «Вясны» з’яўляўся ў працэсе грамадскім абаронцам – або «прадстаўніком грамадскасці», не помню дакладна; пасля яго ўдумлівай прамовы суддзя вынес гр-ну Рубінчыку адно вусную заўвагу за пікет ля Мінгарвыканкама). Праз два гады прыходзіў я ў памяшканне Вярхоўнага суда, калі там разглядалася справа аб закрыцці «Вясны» – і быў уражаны нікчэмнасцю прэтэнзій, агучаных коснаязыкай пракуроркай. Заканчэння працэсу не дачакаўся, але не сумняюся, што ліквідацыя цэнтра як юрыдычнай асобы адбылася з парушэннямі заканадаўства – тое ў 2007 г. пацвердзіў і Камітэт па правах чалавека ААН.

У 2000-х я чытаў кароткія, але змястоўныя нататкі А. Бяляцкага ў «Нашай Ніве», а іх аўтар у пачатку 2011 г., пазнаёміўшыся з маім навукова-папулярным зборнікам «На яўрэйскія тэмы», штось напісаў у сеціве… Прыпамінаю, зацікавіла яго тэма ксенафобіі ў Беларусі (зараз наўрад ці знайду той водгук).

Калі А. Бяляцкага пасля арышту ў жніўні 2011 г. перавялі ў бабруйскую «папраўчую» калонію, нейкі час ліставаўся з ім. Не дзеля ўласнага снабізму, а для ўзбагачэння ведаў пра лаўрэата перадрукую зараз рэакцыю вязня-філолага на дасланы ў Бабруйск экзэмпляр кнігі-білінгвы Гірша Рэлеса «Іцтэр азэй…»/«Цяпер так…»:

04 чэрвеня 2013

Добры дзень, шаноўны Вольф!

Дзякуй вялікі за вершы Г. Рэлеса. Я з задавальненнем прачытаў іх, хаця ж, вядома, пераклады – гэта ўжо нешта іншае. І тым ня меньш – гэта добра, што яны ёсьць. Асабліва высокамастацкія пераклады Р. Барадуліна… Мне вельмі шкада, што ідыш адыходзіць. Урэшце і з бел. моваю сітуацыя не на шмат лепшая, хаця я вельмі спадзяюся, што прыйдзе той час, калі беларусы возьмуцца за галаву, ці за розум 🙂

У мяне ўсё збольшага нармальна.

Да сустрэчы, Алесь Бяляцкі.

Пасля 2014 г. бачыў праваабаронцу хіба аднойчы – гадоў пяць таму каля «Акадэмкнігі» на вул. Сурганава. Настроены ён быў усё гэтак жа аптымістычна, «са смайлікам». Нехта чакаў Калядаў – мы абодва чакалі вясны… У ліпені 2021 г. Алеся, аднак, ізноў надоўга адправілі за краты – разам з яго паплечнікамі Валянцінам Стэфановічам і Уладзем Лабковічам.

Мажліва, прэмію міру слушна было б прысудзіць не аднаму кіраўніку «Вясны», а ўсёй арганізацыі, як тым жа расійскаму «Мемарыялу» і ўкраінскаму «Цэнтру грамадзянскіх свабод». Упэўнены, што такі варыянт разглядаўся… чаму ён быў адкінуты, не ведаю. Зразумела, што падкрэсліванне персанальных заслуг А. В. Бяляцкага – таксама годны ход. Хіба разлік быў на тое, што персаніфікацыя прэміі дапаможа хутчэйшаму вызваленню праваабаронцы, а яно, у сваю чаргу, палегчыць становішча ягоных паплечнікаў ды ўсіх астатніх вязняў? Добра, будзем спадзявацца.

Калі паступіла навіна ад нобелеўскага камітэта, я занурыўся ў даволі тоўстую кнігу А. Бяляцкага «Асьвечаныя беларушчынай» (Вільня, 2012), выдадзеную да яго 50-годдзя: там і мемуары, і навуковыя даклады, і газетныя допісы, і «проста» эсэістыка. Не ўсё ў кнізе на вагу золата, але прачытаць яе, безумоўна, мае сэнс і нікому не зашкодзіць. Жменька яўрэйскіх сюжэтаў у зборніку таксама прысутнічае – напрыклад, у артыкуле 1989 г.:

Цікавы верш «Жыды», напісаны Купалам у гэтым жа [1919] годзе, які выпаў са збору твораў Купалы, верагодна, з-за неадукаванага пурытанства рускамоўных складальнікаў. Амаль да сярэдзіны ХХ стагоддзя слова «жыд» было, дый зараз застаецца, нейтральным у беларускай мове. Неэкспрэсіўнае яно і ў польскай, літоўскай і многіх іншых мовах. Заўважу, што апусканьне гістарычнай назвы іншай нацыі не робіць гонару перш за ўсё нацыі сваёй. Тым не менш некалькі вершаў Францішка Багушэвіча і Янкі Купалы да гэтага часу «забытыя» менавіта па названай прычыне, нягледзячы на іхні зусім інтэрнацыянальны зьмест…

Верш «Жыды» Купалы важны для нас ужо ў тым сэнсе, што ён адхіляе абвінавачваньні паэта ў нацыяналізме. Гэты верш – своеасаблівая праграма ўзаемаадносінаў паміж беларускім народам і яўрэйскім народам, які адыграў даволі актыўную ролю ў гістарычным лёсе Беларусі.

Або ў нататцы 1996 г.:

Гладка чытаюцца польскія вершы Янкі Купалы… Сярод знаёмых вершаў ёсьць адзін і незнаёмы. Верш «Kobiecie» раней пры Саветах не друкаваўся. Чаму? Бо галоўны герой яго – беларускі яўрэй. А гэта ж у нас заўсёды была далікатная тэма.

Пара-пара-парадаваўся я ў першы тыдзень кастрычніка не толькі за Алеся Бяляцкага (1962 г. нар.), але і за Ўладзіслава Гарбацкага (1978 г. нар.) – палітолага, этнолага, перакладчыка, вандроўніка, фатографа… Рэч у тым, што Ўладзіслаў не так даўно пераклаў на беларускую мову раман францужанкі Ані Эрно (1940 г. нар.) «Падзея», напісаў да яго прадмову… Пераклад выйшаў асобнай кнігай у Вільні-2021 – а цяпер Эрно атрымала Нобелеўскую прэмію па літаратуры, няйначай з падачы аўтара belisrael 🙂

А. Эрно; д-р Гарбацкі (Іваноў)

Праўда, францужанку моцна крытыкуюць за ейнае стаўленне да Дзяржавы Ізраіль… Але дапусцім, што катлеты (якасную літаратурную творчасць) трэба тут разглядаць асобна, «мух» – асобна.

Тым часам у Сінявокай з нагоды шорт-ліста літаратурнай прэміі Гедройця (згадвалася ў ліпені) пачаў цыркуляваць хуліганскі вершык:

Сябры, мяне вы супакойце,

А то інфаркт усё бліжэй,

Як бачу Прэмію Гедройця,

Што ўжо з’@блася да мышэй.

Ну, літаратура і хуліганства – калі не сваякі, то бадай што блізнюкі… Вось жа, лепей чытаць пра мышэй, чым такое:

Пачотным членам сатырычнага «Чынчынчэнэла» не дарасці да гэткага суплёту – старшыня Саюза пісьменнікаў, асноўныя эканамічныя дасягненні & выпальванне травы! Нават калі далучыць да «чынчынаў» лепшую палову дуэта «Чырвоная Зелень»…

https://www.youtube.com/watch?v=WhXQLScpqI4

Яшчэ порназагаловак у «Звяздзе», падначаленай «вядучаму пісьменніку зямлі Беларускай»:

Мо хтось і расшыфроўвае «СД» як «Саюзную дзяржаву», у мяне ж першая і галоўная асацыяцыя – з гітлераўскай спецслужбай, што выкарыстоўвалася для барацьбы з палітычнымі праціўнікамі, для запалохвання насельніцтва. Думаю, не я адзін такі «захраслы ў мінулым».

Як тут не згадзіцца з Віктарам Жыбулем: «Наша жыццё – гэта порна»? Хаця ёсць іншая версія ад іншага паэта, дачасна памерлага Леаніда Кісялёва: «Усё на свеце – толькі песня на ўкраінскай мове».

Сёння рашысцкія нягоднікі закідалі ракетамі культурны цэнтр Кіева, дзе знаходзіцца і Нацыянальная філармонія Украіны (здымак ад Prymasal). Раней абстрэльвалі філармонію ў Харкаве… баяцца, відаць, усяго на свеце.

Надышоў Сукот, на ідышы – Сукес, паважанае мною свята. Лехаім!

Вольф Рубінчык, г. Мінск

10.10.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 10.10.2022  20:55

«От буквы “П” мы начали движенье…»

Привет! Нудным быть не хочется, да и страх в Беларуси, что бы там ни говорили, захватил далеко не всех. В то же время «Комеди-клаб» я здесь устраивать отказываюсь. «Нужно что-то среднее, да где ж его взять?..» (С) Поищем. «Анахну бадэрэх», как назывался бюллетень Израильского центра в Минске лет 20 назад. Сиречь «Мы в пути».

Автор С. Маршак, но это не точно

Ну вот, 4-5 сентября отгремели (отшелестели?) «Дни белорусской письменности» в Копыле, открылись аллея писателей, памятник Тишке Гартному работы скульптора Павла Войницкого.

Теперь в городе два Тишки: один пожилой, 2000 г. выпуска, другой моложавый

Даже Менделе Мойхер-Сфорима организаторы вспомнили, судя по этой статейке (а будем себя хорошо вести, так в следующий раз и Абрама Паперну припомнят во всю мощь!). Но заголовок в «СБ» угарный, конечно: «Писатели и книги в порядке». Ни фига себе в порядке: уже рассказывал, сколько умерло членов Союза белорусских писателей только за июль-август 2021 г. (не менее шести из менее чем пятиста). Сейчас кратко поведаю о потерях «литературного цеха» Беларуси с начала года, называя покинувших нас членов двух союзов, СБП и СПБ:

В. Ф. Гируть-Русакевич, В. Н. Киселёв, Ф. В. Шкирманков – январь;

Л. Г. Матюхин, Р. И. Реутович, А. К. Сульянов – февраль;

И. А. Муравейко – март;

М. А. Карпеченко, А. К. Клышко, И. В. Малец, В. А. Попкович – апрель;

И. К. Стадольник – май;

Л. К. Леванович (Леонов) – июнь;

Г. Б. Богданова, В. Л. Лясковский, В. Н. Сивчиков – июль;

А. С. Василевич, А. С. Рязанов, С. Ф. Цыплюк – август.

Многим было за 70 или за 80, но это не значит, что их творческий потенциал иссяк. А, к примеру, прозаику и издателю Владимиру Сивчикову исполнилось всего 63, поэтессе Галине Богдановой – 60…

В августе из-за претензий госорганов ликвидированы были Белорусский ПЕН-центр и Белорусская ассоциация журналистов, служившие какими-никакими опорами для пишущих людей. Из-под удара по-прежнему не выведены Союз белорусских писателей и Общество белорусского языка (ТБМ). Как минимум трое литераторов сейчас находятся за решёткой со статусом политзаключённых: я об Алесе Беляцком, Павле Северинце и Александре Федуте. В июне 2021 г. поэт-пчеловод, организатор «Медовой премии» 59-летний Микола Папеко был осуждён на два года «химии» по надуманному (чтобы другим неповадно?) «хороводному делу». Несколько месяцев под домашним арестом сидит драматург Юлия Чернявская… И т. д.

Короче говоря, празднества в Копыле, даже абстрагируясь от неподавленной эпидемии COVID-19, видятся ежели не «пиром во время чумы», то чем-то к нему близким. Вполне логично, что «Национальную литературную премию»-2021 в одной из номинаций получила самодовольная посредственность – отставной крупный чиновник, отметившийся на своих должностях разве что ревностным насаждением «госидеологии», гонениями на всяческое свободомыслие.

Невесел этот год и для историков Беларуси. Начался он со смерти видного геральдиста Анатолия Титова (27.11.1947 – 05.01.2021; тоже, кстати, состоял в СБП), затем ушли доктора исторических наук Аркадий Русецкий (01.11.1942 – 10.01.2021; был членом СПБ), Леонид Лыч (08.02.1929 – 17.01.2021), Мария Беспалая (25.11.1948– 15.02.2021)… В мае, как упоминал уже, не стало Евгения Анищенко и Сергея ЖумаряЛетом скончались кандидаты исторических наук Олег Иов (19572021), Варвара Кухаренко (1981–2021) и Владимир Гуленко (1954–2021), человек, интересовавшийся моими публикациями в журнале «ARCHE». И вот на днях – печальная весть о безвременном уходе ещё одного моего читателя, Владимира Ляховского (05.02.1964 – 07.09.2021). В 2015 г. мы полемизировали по переписке; обзор его opus magnum, книги «Ад гоманаўцаў да гайсакоў. Чыннасць беларускіх маладзёвых арганізацый у 2-й палове ХІХ ст. – 1-й палове ХХ ст. (да 1939 г.)», был помещён на belisrael.info здесь.

В. Кухаренко, В. Гуленко, В. Ляховский

Пожалуй, Владимир Викторович Ляховский заслуживает отдельной публикации. Пока же приведу отрывки из его посмертно опубликованной беседы с корреспондентом «Радыё Свабода», в переводе с белорусского:

Депутат и историк Игорь Марзалюк, который постоянно высказывается против бело-красно-белого флага, не специалист в этом деле. Ни в вопросе символики, ни в истории коллаборационизма в годы ІІ мировой войны. Его сфера интересов как историка — период Средневековья. Поэтому здесь он выступает как пропагандист общества «Знание»… Когда он как медиевист высказывается по этой теме, то лишь показывает свою профнепригодность и политическую ангажированность.

Или возьмём [Вячеслава] Даниловича (бывший директор Института истории Академии наук, ректор Академии управления при президенте. — «РС»). Он защищал диссертацию по теме Западной Беларуси, и она была неплохая. Но то, что он говорит на нынешней должности, его уровень аргументации, — это вызывает у меня чувство стыда за нашу науку.

У нас существуют клише и стереотипы по истории белорусского коллаборационизма периода ІІ мировой войны. Они сформиировались в советское время. А вопросы символики вообще не исследовались в советские и постсоветские времена.

Это попытался сделать Алексей Литвин в своей монографии. И знаете, что получилось? Почти два года ему не утверждали докторскую диссертацию. Для других историков это был урок, что тему лучше не трогать, ибо она не диссертабельная…

В 1989 году в газете «Звязда» состоялся «круглый стол» насчёт национальной символики, который вёл Валентин Жданко. Там самым знающим человеком в этом вопросе был геральдист Анатолий Титов, который не так давно покинул нас. О 1920-х и более поздних годах, об использовании национальной символики он знал больше, чем и Литвин, и [Николай] Сташкевич, и иные более маститые по своим званиям историки.

Ведь только теперь начинается серьёзное изучение темы войны. Только теперь что-то делается по этой проблематике независимыми и неангажированными историками. А тот «круглый стол» доказывал, что даже наша профессура не владела этой темой. А те, кто владел, как Литвин, включали внутреннего цензора.

В 2000-х годах в Институте истории [Академии наук] пытался восстановиться Станислав Рудович. Это один из авторитетных исследователей нашей государственности и БНР. Тот же Данилович отказал ему, сказав, что его тема неактуальна для Института.

Недавно в Институте истории ликвидировали геральдический сектор и уволили одного из авторитетнейших геральдистов Алексея Шаланду. А ныне пропагандисты призывают опираться на факты…

Многие суждения покойного вполне резонны. Как известно тем, кто следит за моими публикациями, я — за вдумчивую экспертизу при максимально возможном дистанцировании науки от идеологических влияний. И, соответственно, за академическую автономию историков (как, впрочем, и иных исследователей). Возможна ли такая автономия в ближайшем будущем на наших просторах — другой, весьма непростой вопрос.

Разумеется, упомянутое в интервью общество «Знание» не поможет эмансипации учёных, уже по той причине, что оно — химерное, «государственно-общественное». Деятелями из администрации оно видится как «один из главных инструментов донесения актуальной общественно-политической, историко-культурной, научно-популярной информации до граждан нашей страны и даже шире за пределы Беларуси». Пардон, a чем же занималась армия платных идеолухов последние лет 15 — на всяких «днях информирования» и проч.? Может, взыскать с них деньги в бюджет за ИБД неэффективную работу? 😉

Будь нынешняя система поистине рациональна, она (ради экономии ресурсов, а то даже ради выживания…) оставила бы что-то одно: или главное управление идеологии в администрации президента + его «щупальца» на местах, или общ-во «Знание» с несколько увеличенными полномочиями. Но подобные системы не умеют сокращаться, что доказал ещё тов. Сирил Паркинсон в своих незабвенных «Законах». Машину, которой отказывают тормоза, останавливает обычно стена…

Ещё одна утрата – в апреле 2021 г. на 42-м году в украинской Виннице умер историк-идишист Анатолий (Нафтоле) Кержнер, о чём я узнал с запозданием. Жаль, очень жаль. С А. Кержнером участвовали мы в киевском семинаре 2014 г. (он – в более «продвинутой» группе), Анатолий ездил с Алесем Астраухом в большую экспедицию по еврейским местам Украины, Беларуси, Польши… Кроме того, украинско-еврейский историк выступил научным редактором книги о евреях старой Случчины, что вот-вот увидит свет в переводах с идиша, иврита и английского.

Видеоролик о том самом семинаре

А. Кержнер (19792021)

***

Пятого сентября посмотрел я новый западный боевик с примесью фэнтэзи «Шан-Чи и легенда десяти колец». На любителя (драки «по-восточному» приелись ещё три десятилетия назад), но вот что интересно – и, пожалуй, характерно для «их нравов». Публике не только демонстрируются «весёлые картинки», но и внушаются нехитрые – зато действенные – нормы поведения. Например, «провинился – признай это и больше не наступай на те же грабли», «против более опасного врага можно объединиться с менее опасным – во всяком случае, следует заключить перемирие»; «бесполезных людей нет – даже непрофессионал(-ка), оказавшись в нужное время в нужном месте, способен(-на) на многое» и т. п. Утешительное, в общем, кино.

Удастся ли здешним киношникам в ближайшее время снять нечто моральное, но без морализаторства? Ответьте, коли знаете…

А 9 cентября побывал на открытии выставки «Меер Аксельрод. В лёгких красках оживает время», устроенной музеем Янки Купалы по инициативе Михаила Яхилевича (внук художника, живёт в Израиле) и при содействии Евро-Азиатского еврейского конгресса. С интересными речами выступали Лариса Финкельштейн, Александр Радаев, ещё кто-то. Андрей Дубинин прочёл стихотворение Зелика Аксельрода (брата Меера) на идише, прокомментировал отдельные строки.

Л. Финкельштейн, А. Дубинин

Что касается самих работ – их лучше раз увидать…

Много времени это не займёт, зал небольшой, экспонатов всего две дюжины. Но коллекционер и знаток искусства Радаев заметил, что в таком объёме Меер Аксельрод (1902–1970) выставлялся в Минске ровно 100 лет назад, в сентябре 1921 г.

Произведения М. А. всегда изящны и содержательны – спасибо организаторам за доставленную радость. Единственное, что слегка зацепило: М. Яхилевич обмолвился, что поэт Зелик Аксельрод в современной Беларуси забыт. Не совсем так – поэт фигурирует в справочниках, Гирш Релес о нём немало вспоминал, в научно-популярных книгах писал о судьбе З. А. и я… В 2014 г. под эгидой «Шах-плюс» вышла почтовая карточка с изображением З. Аксельрода, а в 2021 г. музейщица Юлия Миколуцкая выпустила в Минске целый набор карточек «Еврейские писатели», в т. ч. с Аксельродом. Полагаю, любителям литературы имя друга и переводчика Янки Купалы достаточно известно; другое дело, что литература & её любители всё чаще загоняются под плинтус (см. выше).

Вольф Рубинчик, г. Минск

10.09.2021

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 10.09.2021  21:33

Феліксу Хаймовічу (Баторыну) – 70!

Фелікс БАТОРЫН: «Я рэдка ўспамінаю, што я паэт…»

– Фелікс, мы пазнаёміліся з табой на каралішчавіцкім семінары. У ім удзельнічалі Ніна Мацяш… Падкажы, хто яшчэ.

– Анатоль Кірвель, Алесь Масарэнка, Лёня Якубовіч, Марыя Баравік…

– Ты быў тады студэнтам-першакурснікам. З цягам часу ўступіў у пісьменніцкую суполку, але – што дзіўна – я ніводнага разу не сустрэла цябе ў Доме літаратара. Ты што, прынцыпова туды не наведваешся?

– Чаму? З’езды я не прапускаю. Усё дробнае, спадзяюся, вырашаць без нас.

– Ты так і існуеш у дзвюх іпастасях – як паэт і як урач (у 2010 г. Фелікса Барысавіча адправілі на пенсію; маўляў, праца ў дзяржаўнай клініцы несумяшчальная з прыналежнасцю да «няправільнага» Саюза пісьменнікаў. – belisrael.info). Як яны адна з другой спалучаюцца?

– Я, прызнацца, рэдка ўспамінаю, што я паэт. Прыйдзе верш у галаву – запішу. А то і забуду, як не ў пару з’явіцца. Шкадую потым. Мне здаецца, калі б я ўсё запісваў, то ў мяне было б вершаў, як у Рыгора Барадуліна. А так, ссумаваўшы мае тры зборнікі, аркушаў восем набярэш.

– Наколькі я ведаю, ты ж і перакладамі стала займаешся?

– З нямецкай я перакладаў яшчэ школьнікам, самахоць. Гейнэ мне падабаўся. З ідыш – Рыгора Рэлеса. Друкаваўся ў «Даляглядах», пакуль яны выходзілі. Сучасных немцаў перакладаў, у асноўных «гэдээраўскіх». Сярод іх самы моцны, лічу, – Увэ Бергер. Не як сябру, не. Проста жэст ветлівасці.

З Рыгорам (Гіршам) Рэлесам у 1980-х; фота з кнігі Ф. Баторына «На вуліцы Максіма Багдановіча» (Мінск, 2007)

– Другі б ужо і з’ездзіў туды, перакладаючы…

– Штосьці не цягне бадзяцца па замежжы. Мабыць, я не рамантык, я па Беларусі люблю ездзіць. Як дзеці былі малыя, падарожнічаў па Палессі, у Івацэвіцкім раёне давялося адпачываць (у нас медсястра адтуль родам). Там дыялект вельмі цікавы, дзеці за два тыдні “набраліся”. Карову там, напрыклад, звалі “пэрэста”. Альбо: “Ганно, хадзі блінцэ істы!” А ў Мінскім раёне неяк давялося пачуць, як маці на малога сварылася: “Я табе пакажу, чым заяц адрозніваецца ад труса!”

– Ты, бачу, адчувальны да жывой гаворкі…

– Збіраў адзін час дыялектныя выразы, падараваў Валянціну Рабцэвічу. Такія вось запісы былі: “Пі, Яначка, пі, світкаю закусіш”; “Нашага цюцьку знаюць і ў Слуцку”; “Нашага Івана абралі на пана, сядзіць у палацы, у носе калупае”; “Быў бы Рыгорам Мішка, ды тонкая кішка”. Дарэчы, пра Рыгора. Першым рэдактарам маім быў Рыгор Барадулін. Ён мне добра-такі мазгі на месца паставіў. Мне ж здавалася, што я “геній Сусвету” (выраз А. Ставера).

– У адным з вершаў ты пра сябе так гаворыш: “яўрэй з беларускай душой”. Няма тут нейкага раздваення?

– А ў Змітрака Бядулі яно было? Гэта своеасаблівая цэласнасць.

– А як у ардынатарскай рэагуюць, калі ты па-беларуску размаўляеш?

– Нармальна рэагуюць. Адна з нашых доктарак была сярод бацькоў, якія патрабавалі аднавіць беларускі клас.

– Медыцынскія анекдоты табе падабаюцца?

– Дык на іх шмат часу не ідзе. Як вернешся з аперацыі (уся бялізна мокрая, як у доменшчыка пасля змены), то абавязкова трэба чаю папіць. Аднавіцца хоць крыху. Вось тады і “травім”.

– Мушу зазначыць, што выгляд у цябе сапраўды змарнелы. Цяжкая ў цябе ўсё ж спецыяльнасць – гінеколаг-анколаг.

– Дык я ж не зубы людзям ірву… Рамантыка – гэта тое, што было ў юнацтве, выветрылася яяна. Сённяшні дзень – усё бруднае, цяжкае, будзённае…

– Што падаецца найбольш цяжкім у тваёй рабоце?

– Дачыненні з людзьмі. Калі жанчына хворая, то яна і плача, і капрызіць, і баіцца, і спадзяеца, і сама сябе падманвае… Ёй шкада і сябе, і родных, што дома засталіся. Душа баліць, адным словам… Хваробы сур’ёзныя, лячэнне цяжкае. З кожным годам такіх захворванняў усё болей. І Чарнобыль, і ўвогуле экалогія страшная: заводы, фабрыкі хімічныя, ракетныя войскі свой след пакінулі. А што мы ядзім, што п’ём? Краіны “трэцяга свету” нам скідваюць тое, чаго яны ніколі не рэалізуюць на Захадзе. З посудам, напрыклад, можна цяжкія металы атрымаць. Пад маркай гуманітарнай дапамогі нам часта скідваюць лекі, у якіх сышоў ці сыходзіць тэрмін карыстання. Колькі мы павыкідвалі іх, Божа літасцівы! Не, я нікога не асуджаю, добрых лекаў таксама нямала атрымліваем.

– А што ты яшчэ можаш сказаць наконт спецыфікі работы? Усё ж пацыенткі – жанчыны…

– Жанчына, няхай сабе і хворая, заўсёды застаецца жанчынай. Яна і закахацца можа ў доктара.

– А доктар?

– Доктару цяжэй. Калі жанчына пацыентка, то тут пачынае дзейнічаць прафесійная этыка, а яна не дазваляе пераходзіць пэўныя межы. Акрамя таго, калі даследуеш спецыяльныя аддзелы цела, то тут не да інтыму. У сувязі з гэтым адзін фільм успамінаецца, што ішоў па 8-ым канале. Доктар, стары казёл, заляцаецца да маладой каляжанкі. Палез ёй за пазуху і абмацаў пухліну на грудзях. На гэтым усе заляцанні скончыліся, бо ў ім прачнуўся медык. Абследаванне, біяпсія і ўсё такое… І я падумаў: гэта чыстая праўда. Не ведаю, можа, сярод урачоў-мужчын ёсць і выключэнні. Многія скульптары ваялі жанчын, але ў сваё тварэнне закахаўся адзін Пігмаліён. Увогуле ж доктар – гэта больш, чым прафесія, гэта кшталт жыцця. Як і паэт – больш чым прафесія. І калі даведваюся, што нехта з паэтаў выкінуў брудны конік, непамысна робіцца.

– Ці бывалі экстрэмальныя выпадкі ў тваёй практыцы?

– Пастаянна. Падстрэлілі нядаўна мужчыну, кінулі ў ліфт. Не то яго ў рэанімацыю, не то на аперацыйны стол… Прааперыравалі, а пасля аказалася, што гэта звычайны бандзюга. А адзін збег з бальніцы ў жаночым адзенні. Кіно! Быў і такі выпадак. Прывезлі жанчыну, якая сцякала крывёю, а ліфт, як на тое, не працуе. Папёр яе на руках на 4-ты паверх, у аперацыйную. Пералілі своечасова кроў, і засталася жыць… Цікавая штука – чалавек. Люблю размаўляць з людзьмі незалежна ад іх сацыяльнага становішча. Няма нецікавых людзей, я перакананы. Чаго нам сёння не хапае? Простых чалавечых кантактаў. Загразлі ў нэндзы, у праблемах бясконцых…

– А ёсць жа яшчэ і свет мастацтва – дзівосны, неабдымны… Ці існуе ён для цябе, і калі існуе, то ў якіх праявах?

– Пры адсутнасці музычнага слыху я ўсё ж неабыякавы да старажытнага рускага раманса. Крыўдна, што такога няма ў беларускай культуры. Пры жаданні можна колькі заўгодна знайсці вершаў, здольных стаць рамансамі. У жывапісе я кансерватар, хаця рэагую на французскіх імпрэсіяністаў. Нутром адчуваю. У іх ёсць тое, чаго мне не стае ў літаратурнай творчасці. У сапраўднасці заўсёды бачыш адну дэталь, астатнія – неакрэсленыя. Вось чаму ў звычайнай фатаграфіі больш праўды, чым у мастацтве рэалістаў. Аб’ектыў – ён аб’ектыўны…

– А што ты найбольш любіш у прыродзе?

– Хіба ў ёй ёсць нешта такое, чаго можна не любіць? Бывае, камень з дарогі паднімеш, дык у ім болей паэзіі, чым у зборніку якога-небудзь… Ну, не будзем збіваецца на персаналіі.

– Чаму ж? Назаві сваіх любімых паэтаў, калі такія ёсць.

– Анатоль Вярцінскі і Уладзімір Паўлаў. А яшчэ – Міхась Стральцоў. Ён мала паспеў напісаць, мала “выдаваў прадукцыі”. Асобныя паэтычныя рэчы падабаюцца ў Караткевіча – фігура, можа, занадта буйная, каб умясціцца ў маім духоўным свеце. Любімая ў мяне – “Балада пра Паўлюка Багрыма”. Верш – па-мойму, толькі тады верш, калі ў ім ці рамантыка ёсць, ці філасофія. Ты ведаеш іншыя?

– Ведаю. У некаторых лірыка – выключна гарманальнага паходжанн.

– Во, гэта і ёсць рамантыка. Калі шчыра, то я свае вершы часам ненавіджу, дробнымі здаюцца. А іншым разам чытаю як чужыя – і знаходжу тое, чаго, здаецца, і не ўкладваў. Самы цёмны для мяне твор – “Глосы”, вялікі, грувасткі…

– Працытуй што-небудзь.

– Я ахвотней Вярцінскага працытую:

Абрастаем мохам абставін,

На душы маёй шчэць густая.

Адчуваю – ідзе абрастанне…

– А яно ўсё-так ідзе?

– Дзе ж дзенешся… Працэс натуральны. Затое ў мяне сабака ёсць дома, “двортэр’ер”, калматы і смярдзючы. Арчыбальд-другі, бо першага ўкралі. На ўсіх гыркае, але можна не баяцца: нармальная чалавечая нага ў ягонай зяпе не змесціцца. А на дачы ў мяне жыве коця, які на мне ездзіць і шапку скідае. Дача для мяне – як аддушына. Мабыць, ува мне селянін памёр. Мама з гародчыка таксама, помню, не вылазіла. Як пачне змагацца з пустазеллем, дык і абед падчас забудзе згатаваць.

– Фелікс, а чым мы закончым нашу гутарку?

– Напішы, што я жонку сваю люблю (яна ў мяне таксама ўрач). І што мой сын выкладае беларускую мову і магістарскую работу піша па методыцы. А дачка – віяланчэлістка, скончыла Інстытут культуры. Абавязкова напішы.

Размаўляла Галіна КАРЖАНЕЎСКАЯ

(“Літаратура і мастацтва”, № 23, 1999)

Яшчэ адзін цікавы расповед Фелікса Хаймовіча пра сябе (апублікаваны ў 2014 г. у газеце «Медицинский вестник» на рускай мове). Ягоны матэрыял на нашым сайце (2016). А тут – прысвечаная Ф. Хаймовічу старонка ў Вікіпедыі на ідышы.

Апублiкавана 04.02.2018  22:04

125 гадоў паэта Элі Савікоўскага

Паэт Эля (Ілья Якаўлевіч) Савікоўскі нарадзіўся 20.01.1893 у мястэчку Палонка Баранавіцкага павета Гродзенскай губерні. Памёр 11.05.1959 у Мінску.

* * *

Гірш Рэлес. Ён быў сярод першых

У пачатку 1920-х гадоў, калі ў Беларусі толькі з’явілася савецкая яўрэйская прэса, сярод яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску вылучаліся Эля Савікоўскі і Мойшэ Юдовін. Эля Савікоўскі ў той час быў адным з найбольш пладавітых паэтаў. У 1923 г. выйшла яго кніга вершаў “Фарместэніш” (“Навыперадкі”). Нягледзячы на тое, што малады паэт выхоўваўся ў рэлігійным духу, шмат гадоў вучыўся ў ешыве, ён прыняў новае жыццё з радасцю і энтузіязмам і асудзіў стары рэлігійны быт.

У 1920 годзе, калі маладая савецкая рэспубліка вяла змаганне з ворагамі, Савікоўскі ў адным з вершаў пісаў:

Свет стаіць – гарматай цэліцца ў мяне,

Хоча ўкласці ніц на брук,

Точыць сваю шаблю-зуб

На мяне.

А я – іду ўперад,

А я – іду ўперад?

Заганяю далеч дзікую ў аброць,

Быццам раскілзанага каня.

Што такое час і чым ёсць плоць,

Калі пеніцца ад націску зямля? (…)

Палі дні зняможаны да ног,

Просіць прабачэння ноч.

Ты замкні сваю крывую крамку, Бог,

Выстаў клунак з ліхам за ламаны грош.

Тоўстымі рукамі неба я буру,

Нанізаў абрыўкі неба на кап’ё.

…Волат змею ў блізкае раннё

Молатам раздушыць галаву.

Вершы Элі Савікоўскага ў той час былі прасякнуты імпэтам і пафасам. У іх адчуваўся ўплыў футурыстаў і сімвалістаў. Яны часта друкаваліся з уласнымі “кампазіцыямі” паэта. Як кажуць знаўцы, у Савікоўскага такі было моцнае музычнае чуццё (у 1930-х Э. Савікоўскі вучыўся ў беларускай кансерваторыі, сябраваў з М. Аладавым, А. Багатыровым. – перакл.). У 1920-х яго вершы часта спяваліся на школьных вечарынах, уключаліся ў праграмы самадзейных калектываў, і нават прафесійныя спевакі мелі іх у сваіх рэпертуарах.

Выявы і факсіміле Э. Савікоўскага – іўрыт, ідыш

Да “вопытнага паэта” тады нясмела завітваў кучаравы хлопец, які падпісваў свае першыя вершы псеўданімам “І. З. Зембін”. Час ад часу разам з Харыкам прыходзіў у рэдакцыю зусім юны бялявы хлапчук, эвакуіраваны з Панявежыса, – Зэлік Аксельрод. Ён прыносіў вершы для газеты “Дэр векер”. Эля Савікоўскі падбадзёрваў пачаткоўцаў:

– Пішыце, хлопцы, з цягам часу будзеце сапраўднымі паэтамі.

Праз пару гадоў вучні пераўзышлі настаўніка. Ля штурвалу маладой ідышнай літаратуры ў Беларусі сталі Ізі Харык, Зэлік Аксельрод, Яша Бранштэйн, Хезкл Дунец. Прыкметнае месца заняла і група пачаткоўцаў з газеты “Юнгер арбэтэр” – Мойшэ Тэйф, Гірш Каменецкі, Хаім Ласкер, Мендл Ліфшыц і іншыя. А паэт Эля Савікоўскі застаўся як бы “у ценю”.

Сціплы Савікоўскі не наракаў на лёс. Наадварот, ён захапляўся тым, як яўрэйская літаратура расквітнела за пару гадоў. І пры гэтым дабрадушна пасміхаўся вачыма праз свае драцяныя акуляры.

Калі Ізі Харык, стаўшы галоўным рэдактарам часопіса “Штэрн”, звяртаўся да Савікоўскага па вершы для часопіса, той адказваў:

– Як-небудзь паспрабую штосьці накрэмзаць…

Між іншым, Харык усе гады ставіўся да Савікоўскага з пашанаю і моцна любіў яго. З боку гэта выглядала трохі дзіўна: вядомы паэт глядзіць “знізу ўверх” на малавядомага, які да таго ж друкуецца дужа рэдка. А калі Савікоўскаму радзілі: “Ну і ну! Чаму ж не нясеце ў “Штэрн” сваіх вершаў? Харык жа канечне іх надрукуе”, – ён адказваў: “Вось таму і не нясу. Харык не адмовіць нават тады, калі гэтыя вершы акажуцца слабымі. Я не хачу карыстаць з такой магчымасці”…

Матэрыяльна Савікоўскі быў забяспечаны. Ён працаваў бухгалтарам і дасягнуў вялікіх поспехаў у сваёй справе. У канцы 1920-х гг. ён стаў галоўным бухгалтарам рэспубліканскай будаўнічай арганізацыі. Аднак з літаратурай сувязей не парваў. Праўда, яго рэдка бачылі ў рэдакцыях і ў пісьменніцкіх суполках, але ён выкарыстоўваў кожную вольную хвіліну для творчасці. Яго творы з’яўляліся і ў перыёдыках, і асобнымі кніжкамі.

Адна з падзабытых публікацый Э. Савікоўскага – верш, прысвечаны амерыканскаму пісьменніку Аўрому Рэйзену. Менская газета “Акцябер”, 1928.

У 1928 г. выйшла яго кніжка вершаў-спеваў для дзяцей школьнага веку. Вершы суправаджаліся ўласнымі мелодыямі Савікоўскага. У 1929 г. убачыла свет п’еса “Эрдлінг” (“Зямельнае”), у 1934 г. – знакамітая дзіцячая п’еса “Папірэнэ тойбн” (“Папяровыя галубы”).

Я лепей пазнаёміўся і пасябраваў з Савікоўскім акурат пасля вайны, калі з яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску апынуліся фактычна мы двое.

Уры Фінкель са сваёй сям’ёй тады жыў у Ракаве. Часта прыязджаў у Мінск Цодык Даўгапольскі, але пастаянным яго месцам жыхарства быў Віцебск. Даўгапольскі любіў раз’язджаць і часцей за ўсё бываў у Ленінградзе, дзе жыла яго дачка. Вельмі часта наведваў ён і Маскву, адкуль прывозіў навіны ў Мінск і пры сустрэчы расказваў, што чутно ў яўрэйскіх пісьменнікаў у Маскве, Кіеве і Адэсе. У Мінску тады жыў гісторык і даследчык літаратуры Лейма Разенгойз, але ён днямі сядзеў у навуковым аддзеле бібліятэкі імя Леніна – збіраў матэрыялы для манаграфіі “Яўрэйская гісторыя ў святле марксісцкага светапогляду”. Над гэтай манаграфіяй ён працаваў шмат гадоў, але завяршыць яе не паспеў – калі Разенгойз сядзеў у бібліятэцы, у яго здарыўся інсульт. Яго адвезлі ў шпіталь, адкуль ён ужо не вярнуўся. Паэт Піня Плоткін ужо жыў у Бабруйску, але з ім мы сувязі не мелі. Толькі з Савікоўскім я меў магчымасць сустракацца і гутарыць пра нашу яўрэйскую літаратуру.

Час ад часу ў выхадны дзень я яму тэлефанаваў:

– Ці не жадаеце глынуць трохі свежага паветра?

– А чаму ж не?

У парку Горкага ў нас была любімая лаўка. Ён прыходзіў да яе з пакункам, і я ўжо ведаў, што там былі яго апошнія вершы і ноты.

– Ну, заспявайце што-небудзь! – прашу яго.

Ён дастае гросбух, куды запісваў свае новыя вершы (дарэчы, гэта было яго звычкай – запісваць вершы менавіта ў бухгалтарскія кнігі).

– Адразу відаць, што Вы – бухгалтар, – кажу я яму.

Ён пасміхаецца і пры гэтым выцірае драцяныя акуляры, якія часта саслізгваюць на канчарык носа. Тады ён павольна папраўляе іх, дастае з кішэні камертон, грукае ім па ствале дрэва, прыкладвае да вуха, хвіліну прыслухоўваецца і пачынае спяваць слабым, але прыемным голасам:

Ля дарогі дрэўца

Стаіць адно на поле.

Танюсенькае дрэўца,

Нізкае, слабое.

Гне яго вятрыска,

Агаляе ўдоўж.

Град дзярэ, як брытва

І лупцуе дождж.

Дрэўца ля дарогі,

Хто цябе прывеціць?

Аднаму ж і дрэўцу

Цяжка жыць на свеце…

– Ну? – пытаецца ён, калі сканчае спевы. І ў вачах яго – цікаўная ўсмешка. Што верш, што мелодыя выйшлі вельмі ўзрушлівыя, але ж яшчэ не зажылі раны, яшчэ свежыя ўспаміны пра фашысцкую навалу… І я прашу яго:

– Зараз давайце штосьці весялейшае.

– Вам не спадабалася? – расчаравана кажа ён.

– Не, якраз спадабалася. Толькі ж і без таго многа горычы…

Ён пачынае гартаць гросбух.

– Ну вось, маю тое, чаго Вы хочаце.

Міма праходзіць парачка. Савікоўскі чакае, пакуль яна пройдзе, зноў дастае камертон, грукае ім аб дрэва і хвілю слухае водгук. І вось ён спявае новую песню:

Прыйшоў ясны дзень – той, што лепшы ад лекаў,

Ён ззяе навокал ружовасцю шчок.

Не грызі сябе, дружа, за шчасцем не бегай,

А збяры ўсе турботы, зашый у мяшок,

Ды нясі іх далей у пустэльнае поле,

Раскладзі там касцёр і дашчэнту спалі,

А калі цябе ўзімку заспее нядоля,

Ты ў палонку яе у мяху зацягні.

Потым рукі абмыеш халоднай вадою,

Акурат як брыдоту якую чапаў,

Тройчы сплюнь – і свабоднай няспешнай хадою

Руш, куды табе трэба, ды крок цвёрда стаў.

Твой светлы настрой ўжо ніхто не саб’е,

Будзеш ты знаўцам і творцам сябе.

– От і я так думаю. – кажу яму.

– Шкада, што няма піяніна, – адгукаецца ён з прыкрасцю, – пад акампанемент атрымалася б нашмат лепей.

Я пытаюся:

– А на рабоце ведаюць, што Вы паэт і кампазітар?

– Яшчэ чаго не хапала! Я б адразу страціў увесь аўтарытэт…

З цягам часу гурток яўрэйскіх пісьменнікаў у Мінску крыху пашырыўся. Вярнуліся з няволі Айзік Платнер, Гірш Каменецкі. Уры Фінкель з сям’ёй перабраўся з Ракава ў Мінск. Савікоўскаму стала з кім пагутарыць на літаратурныя тэмы і апрача мяне.

Апошні раз я бачыў Элю Савікоўскага зімою 1959 года. Мы сустрэліся ў букіністычнай кнігарні. Выглядаў ён кепска: твар бледны, стомлены.

– Што Вы на мяне так глядзіце? – усхвалявана спытаўся ён.

– Проста даўно не бачыў.

– Калі прыйдзе вясна, зноў пабачымся ў парку ля нашай лавачкі, тады я Вам выдам “творчы аччот”…

Але сустрэцца каля нашай любімай лавачкі нам ужо не давялося. У адзін веснавы дзень Элі Савікоўскага не стала. На жаль, я не прыйшоў на пахаванне, бо быў у камандзіроўцы.

Мінула 14 гадоў пасля яго смерці. І вось веснавой раніцой у нядзелю нехта бомкае мне ў дзверы. Прыадчыняю іх і стаю ў здзіўленні: Эля Савікоўскі! Тая самая ўсмешка на губах, той самы добразычлівы позірк – праўда, вочы без драцяных акуляраў. У руках – той самы пакунак, з якім Эля выходзіў у парк. Заўважыўшы маю разгубленасць, чалавек пытаецца:

– Здаецца, я Вас напалохаў?

Той самы голас! Я аж спруцянеў ад нутранага холаду.

– Я – Савікоўскі, заяўляе ён.

Усё стаю, як Голем.

– Вы ж ведалі майго тату?

Толькі тады я змог нешта сказаць:

– Дык значыць, Вы яго сын? Ну што ж, заходзьце, заходзьце.

Калі ён сеў за стол і, на манер бацькі, з усмешкай развязаў пакунак, я адразу ж прыкмеціў знаёмыя бухгалтарскія кнігі.

– Сёлета спаўняецца 80 гадоў з дня нараджэння майго бацькі. Мне б хацелася, каб Вы пра яго ўспомнілі ў часопісе “Саветыш Геймланд”. Вы ж яго добра ведалі…

Я гартаю бухгалтарскія кнігі Элі Савікоўскага. Там – больш за 50 вершаў, створаных ім пасля вайны. Так, ён быў сапраўдным паэтам і кампазітарам, які ўнёс сціплы, але адметны ўклад у магутную плынь яўрэйскай літаратуры.

Гірш РЭЛЕС

(Пераклаў з ідыша Вольф Рубінчык паводле часопіса “Саветыш Геймланд”, Масква, № 11, 1973. Упершыню пераклад апублікаваны ў зборніку Э. Савікоўскага “Likhtikajt”/“Зіхаценне” – Мінск: Шах-плюс, 2008, с. 58–61. Гэты зборнік, як і іўрыцкі 2009 г., убачыў свет дзякуючы дапамозе ўнучкі паэта Сафіі Зіноўеўны Савікоўскай).

* * *

Цікавай фігураю ў яўрэйскай перадрэвалюцыйнай культуры быў паэт-песеннік і кампазітар Элі Савікоўскі. Пэўны час ён жыў у Варшаве, дзе зблізіўся з І. Л. Перацам, там жа пачаў друкавацца. Э. Савікоўскі збіраў фальклор, ствараў песенныя тэксты і складаў для іх музыку, многа пісаў для дзяцей (на ідыш і на іўрыце). Пасля рэвалюцыі, адмовіўшыся ўступаць у савецкія творчыя саюзы, друкаваўся рэдка, таму большая частка спадчыны паэта і кампазітара засталася неапублікаванай (з артыкула Фелікса Баторына “Рэвалюцыя. Рэпрэсіі. Адраджэнне” ў газеце “Літаратура і мастацтва”, 20.03.2015).

Апублiкавана 21.01.2018  00:58

Лекция В. Рубинчика о М. Кульбаке

Оригинал на белорусском

Краткое изложение на русском (вставлен также ряд фактов, не вошедших в запись):

Моисей (Мойше, или, на местном диалекте идиша, Мейше) Кульбак был многогранной личностью: не только поэтом, но и прозаиком, переводчиком, педагогом, драматургом, театральным режиссёром, философом (хотя и не имел формального философского образования).

За ним пришли ровно 80 лет назад – 11 сентября 1937 г. Лаврентий Цанава в то время ещё не служил в Беларуси. Ответственность за смерть Кульбака несут нарком внутренних дел БССР Борис Берман, его московский начальник Николай Ежов, члены Политбюро, начиная со Сталина, некто Фарбер (непосредственно арестовывал), Иван Матулевич – начальник выездной сессии военной коллегии Верховного Суда СССР, который оформил приговор Кульбаку и многим иным литераторам.

Эскиз этой картины Андрея Дубинина («Клуб Дзержинского, или Ночь поэтов», 2017) экспонировался во время лекции в книжном магазине Логвинова 8 сентября 2017 г.

Произведения Кульбака переводились с идиша, кроме русского и белорусского, на английский, литовский, немецкий, польский, украинский, французский, другие языки… И на иврит тоже – это язык, которым Кульбак хорошо владел, на котором начинал писать стихи (позже перешел на идиш). Cовсем недавно по-немецки вышел перевод романа 1920-х гг. «Понедельник».

В Беларуси творчество Кульбака было культовым у реставраторов-идишистов во главе с Олегом Ходыко (с 1980-х гг.). Много воспоминаний о старшем товарище оставил писатель Гирш Релес (1913-2004).

В последние 5-10 лет интерес к наследию Кульбака растет. В 2014 г. вышел музыкальный альбом группы «Литвакус», названный «Райсн» в честь знаменитой поэмы 1922 г. В 2015 г. переиздан роман Кульбака «Зельманцы» (по-русски – «Зелменяне»). На белорусский язык перевёл Виталь Вольский еще в конце 1950-х, книга 1960 г. была в Беларуси первой после реабилитации писателя. Переиздание 2015 г. получило хорошую прессу.

В 2016 г. впервые с 1970 г. в Минске увидел свет сборник поэзии Кульбака «Eybik/Вечна» – самиздатовский, но есть шанс, что в следующем году более солидная книга появится в серии «Поэты планеты». Стихи и поэмы Кульбака в ХХI в. переводили Лявон Барщевский, Василь Жукович, Андрей Хаданович, Анна Янкута. Андрей Дубинин готовит новый, бесцензурный, комментированный перевод «Зелменян». Сергей Шупа переводит на белорусский язык два ранних романа Кульбака, «Мессия сын Эфраима» и «Понедельник»… В журнале «Дзеяслоў» выходили переводы пьесы Кульбака «Бойтре» (2014; потрудился Феликс Баторин) и рассказа «Муня-птицевод и его жена Малкеле» (2016; над ним выпало поработать мне). Фамилия писателя – благодаря Павлу Костюкевичу, который кое-чему научился и у Кульбака – появилась у входа в книжный магазин, где читается сия лекция. Всё это неспроста.

Большую часть своей короткой жизни (41 год) поэт находился в здешнем культурном пространстве. Это и Сморгонь, где он родился в марте 1896 г., и Вильно, и Минск, но также и Воложин, где Кульбак учился в иешиве с 13 лет.

Есть версия, что фамилия Кульбак происходит от «кульбы», что значит «культя». Но Андрей Дубинин считает, что «Кульбак» – местный вариант названия немецкого города Кульмбах, что значит «ручей вершины».

Далее предлагаются 18 утверждений о писателе. Число «18» в еврейской традиции значит «живой». Мне хотелось бы по возможности показать живого Кульбака.

  1. Мойше Кульбак был очень остроумным человеком, с этим согласны все мемуаристы. Иронией и самоиронией, а также чёрным юмором наполнен его «главный» роман «Зелменяне». Это всё не одесское и не бабелевское, а местное, литвацкое… Возможно, с примесью сарказма из немецкой поэзии (в частности, Гейне), которую любил Кульбак.
  2. Кульбак имел дар адаптации в разных обстоятельствах; неплохо себя чувствовал и на селе, и в городе, что проявилось и в его творчестве. И о деревне, и о городе он писал со знанием дела. Возможно, это объясняется происхождением его родителей (отец – приказчик по сплаву леса, мать – из селян, живших под Сморгонью).
  3. С одной стороны, Кульбак любил компанию (в Минске 1930-х гг. – Зелик Аксельрод, Айзик Платнер, белорусские классики Якуб Колас, Янка Купала, Кузьма Черный). С другой – был довольно замкнут, в Вильно 1920-х «ни с кем не был запанибрата» (Ш. Белис).
  4. Долго вынашивал свои произведения, а затем быстро их записывал.
  5. В молодости попал в романтическую историю; забрал свою будущую жену (Женю Эткину; они поженились в 1924 г.) чуть ли не со свадьбы с биологом Спектором. В дальнейшем вставил этот эпизод – в переработанном виде – в пьесу «Бойтре».
  6. За рубежом (в Германии) писал о Беларуси, в Беларуси – о зарубежье.
  7. В 1930-х называл себя «писателем-середняком» – возможно, в этом была своеобразная хитрость, попытка отвлечь от себя внимание критиков и «органов».
  8. Часто и охотно вводил в свои произведения белорусские образы, фольклор.
  9. Интересовался мистикой, сверхнатуральными силами – всё это не редкость в его произведениях. Например, мыши, которые в «Зелменянах» едят лунные лучи, перекликаются с птицей чакорой из индийской мифологии. В чём-то творчество Кульбака близко к гоголевскому или булгаковскому, есть параллели и с Исааком Башевисом-Зингером.
  10. В прозе Кульбака много поэтического. Скрытые рифмы не всегда замечались переводчиками, но Андрей Дубинин заметил.
  11. Кульбак увлекался философией, читал Аристотеля и Лао Цзы, Ибн Гвироля и Спинозу, что, безусловно, положительно сказалось на его творчестве.
  12. Сознательно пытался «навести мосты» между еврейской культурой и мировой, обогатить язык идиш.
  13. Тянулся к театру. Собственно, в Берлине в начале 1920-х гг. он и работал суфлёром в театре, а затем в Вильно ставил в школах спектакли по мотивам классики (Гомер, Шекспир, Ицхак-Лейбуш Перец), которые очевидцы вспоминали еще десятилетия. И после переезда в Минск сотрудничал с театрами, но уже с государственными – Белорусским ГОСЕТом, Московским, Биробиджанским… Возможно, стихотворение «Ikh bin a bokher a hultaj…» (в переводе Андрея Хадановіча – «Гультая відаць здаля…») и было первоначально написано для театра.

Песню на стихотворение Моисея Кульбака начала 1920-х гг. исполняет белорусский джазмен Павел Аракелян

  1. В свободное время играл в шахматы (Гирш Релес вспоминает о партии Кульбака с артистом еврейского театра Хаимом Виногуро). Роман «Зелменяне» можно трактовать как шахматную партию.
  2. Разводил птиц и в жизни, и в своих произведениях («Зельманцы», «Муня-птицевод»…).
  3. Пользовался большой популярностью в Вильно 1920-х годов, но не умел «конвертировать» ее в деньги. Говорил, что положение еврейских писателей в Польше его не устраивает – возможно, поэтому и уехал в советский Минск.
  4. Работал в Академии наук БССР на скромной должности стиль-редактора в еврейском секторе. Брался за дела, не соответствующие его уровню: например, сборник «Революционные новеллы» (переводы на идиш малоизвестных авторов, 1931, совместно с З. Витензоном).

Фотографии, демонстрирующие, как «весело» жилось М. Кульбаку в первой половине 1930-х гг. На первой он с женой Зельдой (Женей) и сыном Ильей в 1930 г. Вторая взята из газеты «ЛіМ», относится к 1936 г.: на ней Кульбаку всего 40 лет, но выглядит он гораздо старше.

  1. Поддался большевистскому влиянию (примеры: публикация очерка о Якубе Коласе в журнале «Штерн» за 1936 г., где восхваляется сталинская политика, статья о недостатке бдительности в газете «Літаратура і мастацтва» за тот же год, где Кульбак обвинял уже арестованного к тому времени Хацкеля Дунца).

Всё же свой шедевр, роман «Зелменяне», Кульбак не испортил окончательно. Да, на 2-й книге, изданной в 1935 году (1-я вышла в 1931 г.), лежит отпечаток приспособленчества, но нельзя сказать, что она беспомощная. В художественном плане Кульбак оказался меньшим оппортунистом, чем, например, Змитрок Бядуля (2-й том его романа «Язэп Крушинский» – голая агитка).

В заключение – два частных, но довольно важных вопроса.

Где Кульбак жил в Минске 1930-х гг.? Даже в некоторых авторитетных источниках высказывались соображения, что на «Опанском» или «Окопном» переулке. Однако Гирш Релес вспоминал, что семья Кульбака жила на Омском переулке (нынешняя улица Румянцева). Рахиль Баумволь, которая в то время также жила в Минске, говорит о том, что Кульбак жил у Комаровки. «Опанский» переулок в таком случае не подходит, т. к. находится от Комаровки гораздо дальше. Последнюю точку поставила Анна Северинец, обнаружившая в российском архиве переписку с Кульбаком 1937 г. по поводу перевода на русский язык его романа… Указан адрес получателя: Омский пер., д. 4а, кв. 1. Хорошо бы отыскать расположение этого деревянного дома на карте современного Минска, обозначить место, где он стоял, памятной табличкой. Место, где Кульбак жил в Вильно (ул. Кармелиту, 5 в современном Вильнюсе), обозначено с 2004 г.

Где обитали самые известные герои Кульбака – зелменяне? В конце одноименного романа говорится о том, что на месте их двора строится фабрика «Коммунарка» (существующая и поныне на ул. Аранской). Казалось бы, ясно, но в последнее время всё чаще звучат утверждения о том, что имелся в виду бисквитный цех «Коммунарки», находившийся в излучине Свислочи недалеко от гостиницы «Беларусь» (ул. Коммунистическая, район Сторожёвки). Некоторые намёки на Сторожёвку действительно есть в романе, но время действия в нём не совпадает с открытием бисквитного цеха весной 1929 г. Например, рассказывается о пуске трамвая (который состоялся осенью 1929 г.). Из текста следует, что «конфетную фабрику» начали строить в конце лета 1930 г. Итак, даже методом «от противного» можно установить, что зелменяне жили всё же в районе Аранской, на Ляховке.

Опубликовано 13.09.2017  21:29 

***

Водгук д-ра Юрася Гарбінскага з Польшчы на відэазапіс лекцыі: “Выдатна – канцэптуальна (“18”!), глыбока асэнсавана і капітальна прадстаўлена. Асабліва ўразіла “Зорачка” ў перакладзе Андрэя Хадановіча. Гэта нешта незвычайнае – містычная элегія Млечнага шляху. Мне гэты верш нагадвае адну з асабліва шчымлівых габрэйскіх калыханак з Лодзі” (атрымана 26.09.2017).

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (63)

Шалом!? Скора ўжо, скора, чырвона-жылістая восень, як той Майсей Саламонавіч пісаў, затупаціць меднымі нагамі ды загрыміць па ўсіх шляхах… А пакуль цёпла на дварэ, што не значыць – на сэрцы.

У мінулай серыі анансавалася «ідышная» прагулка па Мінску з Аляксандрам Фурсам; 13 жніўня яна-такі прайшла, прывабіўшы амаль два дзясяткі аматараў. Няможна адмаўляць своеадметнага артыстызму А. Ф., але ў змястоўным плане тлумачэнні «экскурсавода» хутчэй расчаравалі… Наўрад ці варта было некрытычна падыходзіць да кнігі пра яўрэйскіх савецкіх пісьменнікаў 2006 г., даволі тапорна перакладзенай з ідыша па смерці Гірша Рэлеса. Арыгінал выйграе ўжо таму, што рыхтаваўся і выйшаў пры жыцці аўтара ў 2004 г., пісьменнік меў шанс вычытаць карэктуру. Калі ў 2005 г. бібліятэкарка «Хэсэда» Фаіна Злоціна папрасіла мяне за тры дні адрэдагаваць пераклад дваіх энтузіястаў (дагэтуль не цямлю, нашто было так спяшацца – кніга выйшла друкам толькі праз некалькі месяцаў – але ў Злоцінай ужо не спытаць, памерла яна), то я зрабіў, што мог, прыбраў самыя відавочныя памылкі… На жаль, некаторыя потым былі занесены зноў: адсюль і «Бойтрё» (знакамітая п’еса Кульбака называецца «Бойтра», а па-руску – «Разбойник Бойтре», і «Хайзекиль» Дунец (слушна «Хацкель» або «Иехезкель»), і многае іншае.

А. Фурс руліць

З другога боку, няблага, што хоць такое знаёмства з яўрэйскім красным пісьменствам мае месца. Да таго ж Аляксандр – чалавек яшчэ малады, і быццам бы схільны да самаадукацыі.

Зноў вярнуся ў думках і словах да паездкі ў Ізраіль і па Ізраілі сёлета, у чэрвені-ліпені. Чым далей, тым менш успамінаецца недарэчнасцей, а больш «плюсоў». Напрыклад, як цешылі нашыя з жонкай вочы яркія дрэвы і аўтамабільчыкі на аднаго-двух пасажыраў…

Знята ў Рышон Ле-Цыёне і Петах-Тыкве

З’явіліся ў краіне ў апошнія гады, працуюць на электрычнасці, асабліва зручныя для пенсіянераў, інвалідаў (бадай, аналаг савецкіх «Запарожцаў» :)). Каб яшчэ ізраільцы іх самі рабілі – а то, кажуць, з Японіі прывозяць. І кошт немалы.

Ізраіль пазіцыянуе сябе як краіна хай-тэку і разумных людзей, але вось што выпала прачытаць: «Згодна з дакладам інстытута “Шорэш”, апублікаваным перад пачаткам новага навучальнага года, Ізраіль займае перадапошняе месца па якасці сярэдняй адукацыі сярод 25 развітых краін, апярэджваючы толькі Славакію… 39% нашых навучэнцаў, якія здавалі міжнародныя экзамены PISA, не здолелі прадэманстраваць хаця б мінімальны ўзровень умення будаваць стратэгію рашэння задач». Так, я ў курсе, што ізраільцяне паважаюць навуку і шмат грошай на яе выдаткоўваюць (сам гэта згадваў тут), але можа стацца так, што паступова «яйкагаловыя» з’едуць або распусцяцца ў масе недавукаў…

Яшчэ адзін трывожны факцік (на мой одум, нашмат больш трывожны, чым нестабільнасць урада Нетаньягу): «Закон аб чысціні, прыняты 10 год таму па ініцыятыве тагачаснага міністра экалогіі Гілада Эрдана, не выконваецца… Хаця на вуліцах гарадоў з’явіліся рознакаляровыя сметніцы…, 80% ізраільскага смецця нават пасля сартыроўкі і раздзялення па-ранейшаму закопваюць у зямлю… Ізраіль па-ранейшаму адстае ад усіх развітых краін у сферы другаснай утылізацыі адкідаў». У Беларусі праблема таксама вострая: спецыялісты пісалі, што тутака ў агульным аб’ёме высокая доля небяспечных адкідаў (8%), што варта пераймаць вопыт Еўрапейскага Саюза ў перапрацоўцы. Але нямала і зараз перапрацоўваецца, асабліва побытавага смецця. Мо нават ізраільцам ёсць чаго павучыцца…

Мінулі сто дзён з прыходу на пасаду «новага» пасла Ізраіля ў Беларусі. З пазітыўнага адзначу тое, што ён устрымаўся ад заяў пра палітзняволеных у стылі свайго папярэдніка, і ўвогуле выказваецца больш дыпламатычна. Не сядзіць у Мінску, стараецца наведаць як мага больш перыферыйных гарадоў аж да Оршы, робіць акцэнт на сваіх захапленнях (ён і рыбак, і кулiнар). У той жа час пан Алон, выглядае, праводзіць тую ж «прагматычную» лінію, што і яго папярэднікі: ёсць улада, з ёй і будзем працаваць, а людзі альтэрнатыўных поглядаў «ідуць лесам».

Характэрная карцінка на галоўнай старонцы сайта пасольства Ізраіля ў РБ…

Вісіць чацвёрты месяц – няўжо за гэты час больш не было чым ганарыцца? Лёгкі сум навявае і тое, што пасол (пакуль) не жадае адказваць на запыт belisrael.info наконт нядаўніх інцыдэнтаў у аэрапорце Бен-Гурыёна, праз якія турысты з Беларусі былі адпраўлены назад.

Тым часам Эран Ласер, ізраільскі «гуру» IT-cектара, ручкаецца ў Мінску з адыёзным ідэолагам Я. і дакляруе стварыць у Беларусі адзін з найлепшых адукацыйных цэнтраў у свеце, бо «Ваш прэзідэнт паставіў амбітную мэту – у кароткія тэрміны стварыць ІТ-краіну» (ага, з «айфонамі, плафонамі»). Арыентацыя сіёнскіх ізраільскіх мудрацоў на тых, хто пры ўладзе, у нечым зразумелая… Вунь і нобелеўская лаўрэатка, якую ў канцы 2015 г. лічылі адной з самых уплывовых жанчын Беларусі, 12.08.2017 заявіла ў Гомелі, на рэгіянальным пасяджэнні свайго «інтэлектуальнага клуба», што Лукашэнку – «моцную, харызматычную постаць» – гадоў 20 падтрымліваў народ, дый цяпер бачыць у краіне «60 працэнтаў» яго прыхільнікаў. Паводле маіх назіранняў, працэнт, як для 2010-х гадоў, завышаны разы ў тры. У чэрвені 2016 г. манаеўскі інстытут (а да разгрому ён быў асцярожны, не схільны заніжаць папулярнасць Лукашэнкі…) ацэньваў рэйтынг даверу «правадыру» ў 38,6%, а галасаваць за яго, паводле НІСЭПД, гатовыя былі 29,5%. Ясна, што «антыдармаедская» кампанія ў пачатку 2017 г. ды працяглае зніжэнне даходаў (няхай у апошнія месяцы спад і прытармазіў) адно абнізілі гэтую лічбу. Але «дэмактывістам» Гомеля не хапіла ведаў – а мо смеласці – паспрачацца з «аўтарытэтам». Чаму сярэдні ізраілец мае паводзіць сябе неяк іначай?

З дабраславення А. Шогама ў Радуні намячаецца «стварэнне цэлага турыстычнага комплекса побач з месцам пахавання вядомага яўрэйскага праведніка Хафеца Хаіма. Ён будзе ўключаць гасцявыя домікі, рэстаран кашэрнага харчавання, мікве (рытуальную лазню), краму сувенірнай прадукцыі, сінагогу, паркоўку для машын і аўтобусаў. Паводле ўмоў інвестыцыйнага дагавора аб’ект зойме амаль тры гектары зямлі, будзе пабудаваны цягам трох гадоў». Цікава, што падпісант дамовы з ізраільскага боку, Барыс Беразоўскі, раней кіраваў лазняй і кропкамі хуткага харчавання. Цяпер, падобна, вырашыў сумясціць тое і другое, прыправіўшы «страву» малельняй. Што называецца, пажывем-пабачым…

Не без скепсісу пазіраю на маштабныя праекты, якія рэалізуюцца паводле прынцыпу «мухі (палітыка) асобна, катлеты (эканоміка) асобна». Моцна на іх апёкся небезвядомы прадпрымальнік Аляксандр Кныровіч, які са студзеня сядзіць у беларускай турме, дарма што суд не прызнаў яго злодзеем. Да Барыса ж могуць прычапіцца нават за імя і прозвішча. Не, не хацеў бы «каркаць»… Зычу яму поспеху, і адсутнасць валасоў прадпрымальніку толькі ў плюс – у зносінах з чыноўнікамі можна будзе выдаць сябе за сына лейтэнанта Шмідта брата Лужкова.

Цешыць пашырэнне ізраільска-беларускіх культурных сувязей, а ў прыватнасці, гастролі ізраільскага ТЮГа Шауля Тыктынера, якія адбудуцца ў канцы верасня. Ізраільцы пакажуць рускамоўны спектакль «Марк Шагал. Апошні палёт».

Квіткі адносна недарагія. Калі верыць анонсу, 70-гадовы пан Тыктынер будзе выяўляць 98-гадовага Шагала, які рэфлексуе-спавядаецца на парозе смерці. Аналагічнае відовішча летась прапаноўваў мінчанам Сяргей Юрскі ў пастаноўцы паводле п’есы Зіновія Сагалава «Палёты з анёлам».

Папраўдзе, як мне здаецца, мясцовых гледачоў крыху «перакармілі» Шагалам (колькасць не пераходзіць у якасць), і нават усяжэрны Аркадзь Шульман пабурчэў на гэтую тэму ў інтэрв’ю. Дарэчы, падзівіцеся, які несамавіты, аблудны падыход да мінуўшчыны прадэманстраваў віцебскі выдавец: «У цэлым, з майго пункту гледжання, гісторыя – гэта зборнік міфаў і легенд. Але потым мінае час, і мы прымаем іх за рэальныя падзеі». Ну, зараз так модна…

Дваццаць пяць гадоў існавання прыватнага тэатра ў Ізраілі – гэта цуд і маленькі подзвіг. Хочацца, каб Тыктынер не расчараваў мінчукоў, як і мінчукі Тыктынера.

Да гастроляў – месяц, а неўзабаве нас чакаюць, магчыма, не менш цікавыя падзеі. Першага верасня ў рамках праекта «(Не)расстраляная паэзія» будзе вечарына, прысвечаная Юлію Таўбіну (1911-1937), яўрэю, які пісаў па-беларуску… Апрача лекцыі ды музычнай часткі, адбудзецца прэзентацыя новай кнігі Таўбіна. Тут яго называюць «паэтам рэдкага таленту і на дзіва ранняй творчай сталасці, адной з найбольш недаацэненых постацяў у айчыннай літаратуры 20-30-х гадоў ХХ ст.».

Між іншага, як сведчыць Лявон Баршчэўскі, у друку знаходзіцца ўжо і зборнік паэтычных твораў Хаіма Нахмана Бяліка. Пан Лявон прыслаў нават выяву вокладкі…

І яшчэ адна добрая навіна ад таго ж Л. Баршчэўскага. Філолаг-педагог паведаміў, што «вучні Беларускага гуманітарнага ліцэю падчас чарговай летняй сесіі ў Варшаве два дні працавалі на прыборцы Варшаўскіх габрэйскіх могілкаў у межах міжнароднай валанцёрскай праграмы, у якой удзельнічае моладзь з Польшчы і дзясяткаў краін Еўропы… Працы там папраўдзе яшчэ вельмі і вельмі шмат. Могілкамі апякуецца варшаўская габрэйская абшчына. Ідэя паўдзельнічаць у дабрачыннай акцыі належала варшаўскаму Клубу каталіцкай інтэлігенцыі (КІК)».

Здымкі Наталлі Аляксандравай, 22.08.2017

Можна толькі вітаць такую ініцыятыву. Як і кур’ёз ад ружанскага палацавага комплексу, які ўплішчыў у сайт rozana.by ідыш-версію. Праўда, пераклад аўтаматычны, і далей за галоўную старонку не распасціраецца… Ды ўсё ж зарана, выходзіць, адзін расійскі бард 10 год таму спяваў «кончился идиш, вечная память».

Прынтскрын музейнай старонкі – спяшайцеся бачыць

Першага верасня – і працяг суда паводле пазову анархіста Мікалая Дзядка супраць «галоўнай прэзідэнцкай газеты», якая 29.05.2017 (у асобе нейкага Андрэя М.) шчодра паліла яго дзярмом. Як высвятляецца, іменна гэты былы палітзняволены для нападу быў выбраны таму, што «прозвішча смешнае». Як там у класіка? «Хто смяецца апошнім»?

Новаму кіраўніцтву «галоўнага яўрэйскага саюза», мяркуючы па гэтай публікацыі, хапіла глуздоў вывесці з праўлення Галіну Левіну, знакамітую найперш тым, што яна – дачка знакамітага дойліда, але не хапіла глуздоў (а можа, і смеласці) развітацца з Паўлам Якубовічам. Між тым прысутнасць такога «мацёрага чалавечышчы» проста цягне «яўрэйскі рух» на дно – папярэджваў жа ў 2015-м…

Сумна і тое, што інтэрнет-газета саюза цягне да сябе розную брыду з ідэалагічна павернутых крыніц, той жа «СБ». Нагадаю, сёлета ў ліпені памёр расійскі блогер, яўрэй Н-к, якому было крыху за 50. Ён часта і рэзка лупцаваў расійскія ўлады, ажно прэс-сакратарка МЗС РФ віртуальна плюнула яму на магілу. Напэўна, у жніўні беларусы і яўрэі абавязкова мусілі даведацца, што Н-к «памёр ад кардыяміяпатыі. Да гэтага прывялі няправільнае харчаванне і нездаровы лад жыцця. У апошнія гады блогер скардзіўся на здароўе і злоўжываў алкаголем»?! Гэткі недвухсэнсоўны сігнал для (патэнцыйных) крытыкаў істэблішменту: сядзіце ціха, а то і пасля вашай смерці раскажам urbi et orbi пра «шкілеты ў шафе»…

17 верасня «клуб аматараў Якубовіча» ладзіць чарговы «Дзень яўрэйскай культуры» ў Мінску, на плошчы Свабоды. Год таму мы з жонкай хадзілі – уражанні засталіся дваістыя, і я разумею тых скептыкаў, якія прагназуюць: «Зноў свіныя шашлыкі будуць смажыць, Грыша ўсім запар будзе даваць дакранацца да світка Торы…» З іншага боку, дзе многа яўрэяў, там не засумуеш.

Ніколі не пытаўся ў чытачоў парады, што рабіць, а зараз спытаюся: ісці? Не ісці?

Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 29.08.2017  10:06

ПРОЗА ИНЕССЫ ГАНКИНОЙ

Ред. belisrael.info. Отчасти идя навстречу пожеланиям минчанки Инессы Ароновны Ганкиной, публикуем отрывки из её беседы с белорусским еврейским писателем Григорием (Гиршем) Релесом, а также из недавно вышедшей книги «Плоскости времени».

И. А. Ганкина и её книга 2017 г.

Итак, почти 20 лет назад, в самом начале века, И. Ганкина (её реплики выделены жирным; дай ей Б-г здоровья до 120) беседовала с Г. Релесом (1913–2004)…

Учителя и друзья

После окончания школы я поехал в еврейский педтехникум. Там готовили учителей еврейских школ. Тогда, в 1932 году, еврейских школ было, возможно, больше, чем белорусских. Но в техникум был недобор, я поступил и получил общежитие. Правда, первое время я писал с ошибками, но в процессе учёбы всё быстро исправилось.

В газете «Віцебскі пролетарый» выходила каждый раз еврейская страница. Там работал мой друг Гриша Каплан, ах, какой это парень, какой человек! Во время войны он был первым редактором партизанской газеты в Беларуси. В дальнейшем рассказе Григорий Львович будет постоянно восхищаться друзьями своей юности. Да и главной целью этого интервью он сам предполагал именно воспоминания о еврейской интеллигенции, из которой после страшных событий 1930-х–50-х годов выжили единицы. Григорий Львович не очень любил говорить о себе. Только моя настойчивость возвращала его к событиям личной жизни. Но, что скрывать, сам он из той «когорты», как назвал он еврейских писателей, и его судьба также уникальна, как и судьбы его друзей. Я к четырнадцатилетию революции написал стихотворение, и Каплан повел меня к главному редактору Горячикову. Ой, это такой был прекрасный человек, высокообразованный! Хорошо знал Талмуд. И моё стихотворение напечатали…

Когда я был на первом курсе, молодых писателей вызвали в Минск на совещание. Меня и еще трёх человек, которые, в отличие от меня, писали на русском, отправили в Минск.

Я тогда ещё стеснялся встречаться с Хариком и отправил сначала несколько стихов по почте. Но ни ответа, ни привета. Когда меня послали в Минск ещё раз, я решился зайти в редакцию «Штерн», журнала, в котором печатались лучшие еврейские писатели не только Беларуси, но и всего Советского Союза. К тому времени я знал их по фотографиям, постоянно читал журнал, Харика всего знал наизусть. Честное слово!

И вот отправился я в редакцию, представляя, что это большое помещение со множеством комнат. Между прочим, этот дом сохранился на улице Революционной ( 2 – прим. belisrael.info). Захожу, вижу, сидит Зелик Аксельрод, углубился и работает, ничего не замечает. Слышу за окном минский диалект: «Их зог дир (вместо «дыр»), гей шейн арайн ин штуб». Постоянно вокруг звучал еврейский язык. И вот, наконец, Зелик подымает глаза – он был близорукий – и спрашивает: «Кто Вы?». Я отвечаю, что пришел показать стихи. «А я думал, что прислали нового редактора, сидите на месте Изи Харика!» Я так смутился! Это было летом, у меня не было пиджака, но под ремнем я весь покрылся потом. Зелик сказал: «Разве вы не знаете, что, когда приносят стихи, то их читают?» Я читаю, прочитал одно стихотворение. Он говорит: «вайтер» (дальше). Прочитал ещё одно, снова услышал: «вайтер», читаю, открывается дверь, и я увидел Изи Харика. Я прекрасно его знал по портретам, помнил его пенсне. Зелик говорит: «Хочешь послушать?» Изи сел, я прочитал ещё несколько стихотворений. Харик сказал: «Дай ему бумагу, пусть запишет, и мы его напечатаем».

Я, как только вернулся в Витебск, сразу переписал стихи начисто, и знаете, было напечатано! Не все четыре, но три. И я стал получать письма от Харика. Как удивительно относились тогда к одарённой молодежи, как воспитывали и пестовали. Удивительным художественным вкусом и нравственной широтой надо обладать, чтобы рассмотреть в молодом авторе ростки таланта, рассмотреть и не загубить. А поддержать и вселить уверенность в собственных силах. Это отдельный разговор, как Изи Харик выискивал молодые таланты. Над ним даже подтрунивали.

Харик вырастил многих писателей, начиная от Мойше Тейфа и Гирша Каменецкого. Он приезжал в местечко, и всё местечко хотело посмотреть на него. Он уставал от этого, и даже не выходил из гостиницы, только вечером, потому что иначе вокруг него сразу собиралась толпа и шла следом за ним. Когда он выступал, то открывали все окна, потому что желавшие послушать Харика не помещались в зале. А как он читал свои стихи! Это был настоящий праздник!

Когда Харик приезжал в местечко, то всегда знакомился с молодыми поэтами. Да не просто знакомился, а внимательно читал их стихи. Молодой поэт, часто еще подросток, краснеет и бледнеет. Если Харик находил талантливые стихи, он сразу готовил публикацию в «Штерн». Но всегда говорил: «Ты должен много читать». А потом писал письма, поддерживал и советом и делом, и ходатайством у начальства. Так он нашел в Бобруйске Геннадия Шведика, который потом переехал в Минск.

А Рува Рейзин был детдомовец. Отец Рувы с семьей уехал на заработки в Лондон, там и родился Рейзин. Потом в биографии он так и писал, «место рождения – Лондон», хотя прожил там всего пару месяцев. Когда семья вернулась в Беларусь, мать отправила Руву в еврейский детский дом, где он начал писать стихи на идише. Потом Рува убежал из детского дома и стал ходить с шарманщиком, сочиняя ему куплеты. Однажды их услышал какой-то, наверное, образованный человек. Он посоветовал мальчику вернуться к матери в Минск, а стихи послать Харику в журнал «Штерн». Сначала Рува пропустил этот совет мимо ушей, но потом, видно, не так сладко стало мальчику скитаться с шарманщиком. Он приехал в Минск к матери, которая пришла в ужас, что сыну шестнадцать лет, а он еще, можно сказать, безграмотный. Рува сказал матери, что пойдет к Харику. «Да уж, нужен ты Харику!» – посмеялась мама. Но Харик помог Руве устроиться на рабфак. Рува стал маляром, а одновременно писал стихи и печатался. Он был талантлив необыкновенно, выпустил три сборника стихов, а потом погиб на фронте.

Нас в Витебске было четыре человека, трое писали по-русски, я – на идиш. Но когда организовывались литературные вечера, то они меня всегда приглашали участвовать. Ведь в зале, наверное, восемьдесят процентов сидело евреев.

Когда создавался Союз писателей, то были очень строгие условия, чтобы было два сборника. Я был уверен, что меня не примут в Союз, но вдруг прибывает мне письмо от Харика: «Напишите заявление о приёме в Союз писателей, а мы Вам дадим рекомендацию». Я тут же написал заявление, в Союз писателей принимают, это же особенная радость!..

Когда я окончил педтехникум, то мечтал поступить в пединститут. Харик повел меня к заместителю наркома просвещения, ведь мне надо было три года отработать в районе, но мне очень хотелось продолжить учебу. В пединституте я встретился и подружился с Геннадием Шведиком, Мотей Дехтярем, Львом Талалаем (поэт, три сборника стихов, это, вы знаете, божий дар)! В прошлом году, когда я готовил подстрочники их стихов, а Рыгор Бородулин переводил, то он восхищался! Еще там был молодой детский писатель Захар Барсук, тоже талант. Сразу после окончания института их сразу взяли в армию, а я тогда работал педагогом в Слуцке. У меня была отсрочка. Когда началась война, они были в действующей армии и исчезли бесследно.

В пединституте я проучился буквально пару недель. Кто-то из Чашников, я подозреваю кто, да Бог с ним, не хочу называть его фамилию, написал донос, что мой отец был ребе и лишенцем. И вот меня вызывают и спрашивают: «Почему вы скрыли?». Я пытаюсь оправдаться, что отец мой уже давным-давно работает в бане и сторожем. Но дело происходит после убийства Кирова. В этот момент Григорий Львович напрягается и мрачнеет: «Я бы мог Вам такое рассказать!» Но «такое», а именно репрессии 30-х–50-х годов, мы решили отложить до следующей встречи. Я понимаю, что тема эта настолько трагичная, что моему собеседнику, да признаться, и мне, следует к ней психологически подготовиться. Мне говорят: «Забирайте свои документы и уходите. И сейчас Вы не пойдете на занятия!». На перемене бегут ко мне Рува Рейзин, с которым я особенно дружил, и Геннадий Шведик. Они советуют мне сходить к Харику, но я уже что-то начинаю понимать. Мне не хочется подводить Харика, да признаться, я думал, что он может и испугаться за меня заступиться. Но все-таки я рассказал о своих проблемах Харику. В это время как раз открылся двухгодичный пединститут, Харик опять поговорил с заместителем наркома, хотя я, конечно, рассказал Харику всю правду о моём «преступлении». Благодаря Харику я закончил двухгодичный институт, а потом экстерном сдал за четырёхгодичный пединститут. Так и закончилась моя учёба.

* * *

В 2017 году вышла электронная книга И. Ганкиной, состоящая, как сказано в аннотации, «из трёх разных по жанру частей, объединенных личностью автора. Первая – история взросления девочки (автора) с элементами психологического анализа. Вторая – эссе о культуре и языке, основанная на личных впечатлениях и профессиональных знаниях автора. Третья часть – поэтические тексты последнего периода». Предлагаем фрагменты 14-й главы «Семейная хроника» (первые 13 глав можно прочесть здесь).

* * *

Когда-то, видимо, после поражения революции 1905 года, по местечку, где служил раввином тётин и мамин дедушка, поползли нехорошие слухи о приближающемся погроме. Тогда дедушка пошел к священнику из соседней церкви и провел «политические» переговоры. Священник в воскресной проповеди вразумил паству, и в тот раз всё закончилось благополучно. Даже если данная история – отчасти легенда, она все равно некий культурный код белорусской толерантности, безусловно, транслирует.

Еще нагляднее выглядело в этой связи празднование Песаха-Пасхи в квартире на улице Коммунистической в 70-е годы ХХ века. Сначала соседке Матрёне Игнатьевне отправлялась тарелка мацы, а через неделю она же возвращалась, заполненная пасхальными яйцами.

Однако не все истории семейной хроники заканчивались так благостно. Про Холокост рассказывали мало, ибо те, кто успел эвакуироваться, знали о трагедии из вторых уст, а многочисленная родня, оставшаяся на оккупированной территории, лежит, расстрелянная и замученная, во рвах, или поднялась дымом и превратилась в пепел в печах концлагерей. Во время войны будут уничтожены мать и сестры тётиного мужа, а три его брата погибнут на фронте.

В семье отца девочки погибли все: мать и отец, три сестры, жена с беременной дочерью. Когда она узнала об этом со слов тёти, то почувствовала непреодолимое желание оказаться на улицах Варшавы, где прошло детство отца и где погибли незнакомые ей дедушка и бабушка. Но «железный занавес» надежно защищал ее даже от соседней социалистической страны. В конце 80-х она окажется в туристической поездке в Варшаве, встанет рано утром, купит цветы и поедет на дребезжащем трамвае к памятнику борцам и жертвам Варшавского гетто. Как немыслимо будет биться сердце на улице Маршалковской, застроенной послевоенными безликими домами. Где-то здесь до войны стоял домик ее дедушки.

Эта ставшая фактами биографии трагедия родных людей легла одним из краеугольных камней в её мировоззрение…

В голодном и тифозном мире удалось выжить благодаря неожиданной помощи незнакомых людей. Какие-то немецкие солдаты во время оккупации восемнадцатого года дали немного хлеба и супа семье, где все дети и муж лежали больные тифом. Помня эти события, еврейские старики в 1941-м не верили советской пропаганде о «других» немцах, оставались в своих домах и первыми гибли от рук фашистов. Религиозного отца – красивого старика с белой бородой – дети чуть ли не насильно посадили в Гомеле в теплушку, идущую на восток.

Четыре эвакуационных года составляли основу тетушкиных рассказов. Первая голодная зима, когда пайка хватало только на то, чтобы не умереть с голоду, пятилетнего сына приходилось тащить на закорках пять километров до детского сада (в тоненьких ботиночках он бы мгновенно отморозил пальцы на ногах), а самой бежать на военный завод. Ибо за пять минут опоздания на работу можно было угодить в сталинские лагеря. Дома в холодной комнате оставался полуголодный старик-отец. Поэтому суп, который давали на карточки работающим на оборону, нельзя было съесть самой, а приходилось бережно нести до дома и греть в буржуйке. Точно так же поступала живущая в эвакуации вместе с ними мать девочки. Самоотверженные усилия этих двух женщин спасли в первую зиму от голодной смерти старика-отца и пятилетнего ребенка. Ведь тетин муж был мобилизован на фронт. Неловкий и близорукий, довоенный белобилетник, он только чудом был спасен от неминуемой гибели внимательным кадровым военным. Да уж, можно было представить, как анекдотично смотрелась его сутулая спина рядом с тренированными спинами сибирских ребят в лыжно-десантном батальоне. Его редкое по тем временам московское высшее экономическое образование пригодилось на должности начальника финансовой части. Но часть эта отнюдь не пряталась в тылах, а находилась в двух шагах от передовой, да и разницы между передовой и тылом в дни обороны Сталинграда фактически не было. Так и прошел этот штатский человек через Сталинград и Курск, был тяжело контужен в Венгрии и ушёл в запас, как только отгремел салют Победы.

Однако не следует думать, что такой голодной была первая зима для всех советских людей. Местные жители, оставшиеся в своих домах, имевшие запасы продовольствия и одежду, жили не так тяжело. Но не это осталось болью в тётиной памяти, а то, как многочисленные ссыльные в уральском городке радовались успехам фашистских войск и смотрели на эвакуированных с плохо скрываемой ненавистью. Возможно, тётя в силу собственной эмоциональности преувеличивала степень этой ненависти, кто знает!

Так или иначе, но первую военную зиму пережили, весной эвакуированным дали землю под огороды за рекой Тобол, и можно было посеять картошку. С тяжелым мешком за спиной в единственный за несколько недель выходной две женщины переправляются через реку, лопатами поднимают целину, режут картошку на несколько частей, чтобы остались глазки, и с надеждой бросают в холодную уральскую землю. Все эти детские воспоминания спустя много лет станут основой пронзительных строк. Эвакуированный мальчик вырастет, станет инженером-изобретателем и поэтом, воспитает двоих сыновей и будет мучительно умирать от рака желудка в далеком американском университетском городе. И вся любовь его жены, родных и друзей не поднимут его на ноги. Останется память о достойно прожитой человеческой жизни и стихи как горькие свидетельства голодного военного детства.

Картошка

В поле, ветреном и голом,

за рекою, за Тоболом,

переплыв Тобол на лодке,

мы на выделенных сотках,

перекопанных лопатой,

теплых, мокрых, кочковатых,

садим раннюю картошку…

Дождик моросит немножко.

Каждый клубень аккуратно

разрезаем на куски.

Быть должны в куске, понятно,

почки – белые «глазки».

Мама говорит, что надо

тем учёным дать награду,

кто научно доказал,

что достаточно куска,

чтоб из каждого глазка

куст картошки вырастал.

Как иначе обойдёшься?

Где картошки напасёшься?

Мы и так уж три недели

лишь жмыхи да семки ели…

Режем клубни на куски

и землёй их присыпаем.

Словно близких мы теряем

у Тобола у реки.

Борис Ганкин

* * *

Прошло четыре года, и после фронта, госпиталя и эвакуации тетина семья соединилась вновь. Тётя много раз повторяла, что именно ее любовь и верность сохранили жизнь мужа. Наивная уверенность, воплощенная в гениальном стихотворении Симонова «Жди меня». Где-то в многочисленных послевоенных переездах затерялись фронтовые треугольники, которые дядя отправлял жене и сыну чуть ли не каждый день, а получала их тётя сразу стопками, когда начинала нормально работать фронтовая почта. Получала и сначала радовалась, а потом плакала, ибо, посмотрев на дату отправления, понимала, что за три-четыре недели могло случиться всякое.

Семья после эвакуации сначала оказалась в относительно сытом, не разрушенном войной Баку. Тётя и дядя быстро нашли работу, сын пошел в школу, да и жильё хороший специалист получил почти мгновенно. А ещё в Баку жили родственники, прекрасная семья, соединившая в себе черты еврейского и восточного гостеприимства. Спустя много лет девочка окажется в расплавившемся от солнца городе, и её поразит удивительная доброжелательность и щедрость этих людей. Можно представить себе, как радовался оголодавший за военные годы мальчик южным фруктам. Однако восточные нравы, особое устройство жизни, основанное на системе распределения товаров и взаимных услуг, замкнутой системе, обозначенной фразой «ты мне – я тебе», не соответствуют жизненным принципам дяди и тёти, и они возвращаются в разрушенный Минск. Чтобы лучше понять, о чем шла речь в предыдущем предложении, – сценка из тётиных рассказов. В семье фронтовика, ставшего главным бухгалтером, нет денег для покупки ведра, и дядя идет за водой с маленькой кастрюлей. Директор автобазы, видя это безобразие, советует своему подчиненному зайти на склад и взять ведро. «Как взять?» – недоумевает дядя и просит оформить документы по всем правилам. Да уж, с такой щепетильностью в восточном городе жить невозможно.

Малюсенькая восьмиметровая комнатка в Минске, в которой непонятно как разместиться втроем, а тут ещё месяцами «гостят» ближайшие родственники, у которых нет и такого жилья. Стол из досок, сколоченный тетей собственноручно. И в эту комнату тетя приносит из роддома долгожданного второго ребенка – ту самую талантливую дочку. Приносит в надежде на чудо, и чудо происходит: семья переезжает в пятнадцатиметровую комнату, а спустя восемь лет получает двухкомнатную квартиру на улице Коммунистической. Маленькая девочка беспрерывно болеет, и все взрослые члены семьи, включая двенадцатилетнего старшего брата, живут под лозунгом: «Все и всё для Марочки!». Это не преувеличение, а реальная жизнь, и речь идет не о дорогих мобильниках, а о яблоках и сахаре. Старший брат учится на отлично, и ему в конце четверти выдают маленькую сумму карманных денег. На эти деньги можно купить недоступные конфеты, но мальчик тратит деньги на книги. Девочка видит часть этих книг, издания 48-49 года, в домашней библиотеке. Они лучше, чем любые слова, свидетельствуют о ценностях семьи.

Тётина семья достойно выдерживает послевоенные трудности, но только в начале шестидесятых пришедший в гости старший сын видит на столе родителей сахар, который можно положить в чай, и чуть не плачет от радости.

Опубликовано 21.08.2017  21:21

Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (51)

Калі паважаныя чытачы (не называю «сябрамі», бо далёка не ўсе мне сябры, а ў давер, як асобныя прадстаўніцы клана Ч., уцірацца не люблю і не ўмею) заўважылі, то лейтматывам амаль усіх папярэдніх серый быў заклік жыць сваім розумам. Па-мойму, заклік актуальны, і доўга такім застанецца. У 1930-х Марына Цвятаева кпіла з чытачоў газет, параўноўвала апошнія з «экземай». У 1990-х, прыпамінаю, Гірш Рэлес у адным сваім вершы выказаўся пра «тэлесоску» для гледачоў. Ну, а зараз ад інтэрнэтнай інфы ды пустой балбатні паратунку няма. У нечым меў рацыю расійскі філосаф Аляксандр Зіноўеў: «Інфармацыяй свет завалены… Свет увогуле, з інтэлектуальнага гледзішча, засмечаны настолькі, што спатрэбіцца стагоддзе для яго ачысткі».

Вось і госць № 4 «клуба Алексіевіч» вяшчае: «Сацыяльныя сеткі расчынілі дзверы для папулізму». Праблема яшчэ ў тым, што, дэманструючы маніпулятыўную сутнасць «сучасных тэхналогій», паняволі мусіш карыстацца гэтымі самымі тэхналогіямі… Зрэшты, чаго-чаго, а мабільнага тэлефона ў мяне ніколі не было. Як і акаўнтаў у пэйсбуках.

З надыходам вясны заняўся інвентарызацыяй і «поглядам акінуў шлях» (як не ўспомніць файны зборнік вершаў Фелікса Баторына «Паглядам акідваю шлях» – Мінск, 2001). Вылушчыў з пяцідзесяці папярэдніх серый «Катлет і мух» фразачкі, якія патэнцыйна могуць зачапіць і зараз, а ў цэлым пакідаюць пэўнае ўражанне пра серыял. Да афарызмаў Ларашфуко – і нават Сальвадора Далі – ім далёка, але да рэфлексій кагосьці падштурхнулі ўжо. Ці не?..

  1. «Можа быць, справа ў эпосе, якая высоўвае на першы план людзей з недысцыплінаваным, кліпавым мысленнем» (10.10.2015).
  2. «Трывожыць пашырэнне ў Беларусі паганскіх каштоўнасцей (не блытаць з атэізмам савецкага ўзору)» (22.10.2015).
  3. «Жыццё ў сучаснай Беларусі такое, што кожны – ці амаль кожны – час ад часу мусіць займацца не сваёй справай» (06.11.2015).
  4. «2016 год хацелася б сустрэць без агрэсіі, якую жывіць падманлівая прапаганда з розных бакоў… Ідэі “дэсаветызацыі” беларусаў, выціскання на задні план “чырвонага чалавека” спазніліся – калі не на 15, то на 10 гадоў» (22.12.2015).
  5. «У Беларусі назіраецца сумная заканамернасць – чым горш становішча ў гаспадарцы, тым больш актыўна сябе паводзяць прапагандысты» (18.01.2016).
  6. «Ёсць і ў дзяржаўных установах людзі, якія прафесійна выконваюць сваю працу ды кажуць, што думаюць (асцярожна, але кажуць)… Ад стрыжня ў чалавеку многае залежыць – калі не ўсё» (03.04.2016).
  7. «Не паглядзеўшы ў мінулае без ружовых акуляраў, не прааналізаваўшы памылкі папярэднікаў, не “закрыўшы гештальт”, нікуды мы не прыйдзем. Гэта разумеў украінскі літаратар і журналіст Алесь Бузіна» (24.04.2016).
  8. «Дзякуй Б-гу, нямала шчэ ў нашай краіне прыстойных ды кваліфікаваных людзей. Не ўсё страчана ў бізнэсе, літаратуры, мастацтве, сістэме адукацыі, аховы здароўя… ды нават судовай сістэме» (20.05.2016).
  9. «Аксіёма: без ведання ідыша немагчыма ніякае сур’ёзнае вывучэнне гісторыі і культуры ўсходнееўрапейскіх (у прыватнасці, беларускіх) яўрэяў» (12.06.2016).
  10. «Што да вышэйшых чыноўнікаў РБ – яны з 1990-х гадоў прызвычаіліся ўдаваць з сябе дурнаватых. Магчыма, так ім лягчэй існаваць у гэтым складаным свеце; улічваючы тое, што сеанс “калектыўнай тупаватасці” доўжыцца трэці дзясятак гадоў, не такая дурная тая верхавіна, як часам хоча падавацца» (24.06.2016).
  11. «Не дзяржава павінна кантраляваць інфармацыйныя плыні ў сям’і; стагоддзямі гэтым займаліся бацькі і апекуны, якія неяк давалі рады з выхаваннем дзяцей без цэтлікаў “0+”, “6+”, “12+” і г. д. Збыткоўная паліткарэктнасць, спалучаная з аўтарытарызмам, здольная адно выгадаваць пакаленне прыстасаванцаў і забіць ахвоту да творчасці ў дарослых» (27.06.2016).
  12. «Бяда многіх расійскіх (i беларускіх…) дэмакратаў – ім фатальна не стае глыбіні, і яны, бы тыя “strangers in the night”, блукаюць у прыцемках» (17.07.2016).
  13. «Ёсць прадчуванне, што сёлета і ў “палаце № 6” (сур’ёзна – палата прадстаўнікоў шостага склікання!) з’явіцца кволае прадстаўніцтва «альтэрнатыўных сіл» (15.08.2016).
  14. «Баязліўцаў-перастрахоўшчыкаў замнога ў Беларусі, і не заўсёды яны тояцца ў дзяржаўных установах» (05.09.2016).
  15. «Украінска-яўрэйскія і, шырэй, украінска-ізраільскія адносіны заўсёды былі… не тое што канфліктнымі, а непрадказальнымі. Можа, справа ў тэмпераменце двух народаў. Пры ўсіх глупствах і пераходах на асобы добра тое, што дыскусія па гістарычных пытаннях у нашай паўднёвай суседцы cяк-так вядзецца… У Беларусі ж, выглядае, не так многа людзей, якіх цікавіць мінулае» (07.10.2016).
  16. «Як крыніцай улады з’яўляецца народ, так і крыніцай варожасці да “іншых” з’яўляецца ўсімі любімае грамадства. Калі б з боку апошняга не было запыту на “hate speech”, то мова нянавісці і не вылазіла б на публіку. Што не здымае адказнасці з канкрэтных “-фобаў”» (19.10.2016).
  17. «Беларусі нагвалт патрэбен самавіты Інстытут псіхалогіі, а не адна кафедра пры БДУ. А вось інстытутам журналістыкі (экс-журфак) лёгка можна ахвяраваць: гэта праект познесталінскага часу, калі ўсе газетчыкі лічыліся важнымі ідэалагічнымі работнікамі, таму іх і рыхтавалі ажно пяць гадоў» (06.11.2016).
  18. «Тутэйшым працоўным трэба ўжо адмовіцца ад арыентацыі на сярэднемесячныя паказчыкі, а дабівацца падвышэння мінімальнага заробку за гадзіну працы» (18.11.2016).
  19. «Дастаткова крыху пажыць у Беларусі, каб дазнацца, што ў нас мнагавата службоўцаў, якія дублююць функцыі адно аднаго» (22.11.2016).
  20. «Стаміўся ўжо валтузіцца з прымаўкай “Рыба гніе з галавы”, аднак нічога лепшага пра беладукацыю на розум не прыходзіць» (04.12.2016).
  21. «Cам па сабе клуб “Святлана Алексіевіч запрашае” не вытруціць шэрасць з мінскай публікі, але дае шанс на тое, што нехта з наведнікаў уздымецца над сабою… Зразумела, праблемы ліха і дабра ў рэшце рэшт вырашае кожны для сябе сам, не ў масе» (13.12.2016).
  22. «Ахвяры і пакутнікі не заўсёды становяцца героямі, дарма што з іх раз-пораз лепяць герояў. Папраўдзе, дужа рэдка становяцца» (16.12.2016).
  23. «20 год таму ўмоўны «Захад» мог адносна лёгка стаць на шляху спаўзання Беларусі ў аўтарытарызм, ды не пажадаў… Пара б кандыдатам на ролю “беларускага Гаўла” ўцяміць, што, перш чым ісці “бацьку біць”, трэба хоць міжсобку дамовіцца» (19.12.2016).
  24. «Зараз Беларусі нагвалт патрэбная інтэграцыя з Літвой і Украінай, утварэнне федэрацыі тыпу Злучаных штатаў. Тры названыя краіны маюць розныя сістэмы кіравання, даходы, клімат, але многае іх яднае» (22.01.2017).
  25. «Завабліваць на пяць дзён у Беларусь лепей бы не толькі і не столькі ролікамі, а нiзкiмі цэнамі на жытло» (05.02.2017).
  26. «Людзі, якіх залічваюць у апазіцыю (лепей бы называць іх альтэрнатыўнымі або дэмакратычнымі сіламі), не настолькі бязглуздыя, як часам выглядае. Адсотак “разумнікаў” сярод іх не меншы, а нават большы, чым сярод чыноўнікаў» (15.02.2017).
  27. «Адна з канстант беларускага жыцця – мазахізм, які ў побыце выражаецца формуламі “чым горш, тым лепш”, “мышы плакалі, калоліся, але працягвалі жэрці кактус”… Ахвяра мазахізму, якая імкнецца вылезці з яго цянётаў, часцяком кідаецца ў садызм» (17.02.2017).
  28. «Часцей за ўсё неправавыя рашэнні – на першы погляд, простыя і эфектыўныя – вядуць да ўскладненняў у эканоміцы, дый невыгадныя палітычна» (27.02.2017).
  29. «Любы п’янтос часу дзеяння «антыалкагольнага закона» ахвотна перанёсся б у нашу эпоху… Няхай бы замежнікі паціху ўсю нашу акавіту выпілі або з сабой забралі – дальбог, цвярозым беларусам лягчэй бы жылося» (06.03.2017).
  30. «Заб’еш аднаго чалавека – атрымаеш працяглы тэрмін зняволення. На роўным месцы падпсуеш жыццё тысячам сваіх суграмадзян, забраўшы ў кожнага, магчыма, год-два жыцця – і нічога…» (12.03.2017).
  31. «Жыццё нярэдка імітуе літаратуру. Магчыма, тыя, хто чытаў правільныя мастацкія кнігі, уладаюць перавагай, бо здагадваюцца, чым усё скончыцца – а можа, і не… Дзе шмат ведаў, там шмат смутку» (27.03.2017).
  32. «Без грамадскіх абаронцаў, голасу якіх у Беларусі праз інфармацыйны шум амаль не чуваць, дзяржава захлынецца ў таннай канспіралогіі» (12.04.2017).

А зараз спусцімся ад абстрактнага да канкрэтнага, да інтэрв’ю з чалавекам, якога «Радыё Свабода» пару дзён таму прэзентавала так: «Адзін з самых аўтарытэтных экспэртаў па Беларусі ў сьвеце, аўтар некалькіх манаграфій і прафэсар Альбэрцкага ўнівэрсытэту». Забаўна-сумная выйшла гутарка… Знаны беларусіст скарыстаўся пяцідзённым бязвізавым рэжымам, прагуляўся па Мінску з адной з самых гнуткіх асоб тутэйшай журналістыкі, і выдаў нешта дужа павярхоўнае.

Летась нобелеўская лаўрэатка рэйдала пра агульнае «народнае цела», якое нібыта гойсае па Мінску. Заакіянскі госць Дэйвід Марплз так нас не трактуе, аднак і яму здаецца, што беларусы збольшага – «Эйсавы», якія за ежу гатовыя прадаць «першародства» (дэмакратыю, правы чалавека…) Паблажліва кінуў: «Яны дбаюць пра свой дабрабыт, і калі б я быў на іх месцы, я рабіў бы гэтаксама».

Мала што дзядзька і яго калегі тыпу францужанкі Віржыніі С., якая таксама малявала жыхароў Беларусі ХХІ ст. у вобразе дзікуноў, зразумелі ў нас. Так, апісаны Марплзам псіхатып – не рэдкасць; магчыма, 20-25% тутэйшых яму адпавядаюць, аднак астатнія – людзі з годнасцю, якіх не трэба «цывілізаваць». Дапамагчы паразумецца – іншая справа, ды тое складана. Куды лягчэй даць параду: прыбярыце Леніна з грошай помнікі Леніну і Калініну.

Ці во яшчэ: «Калі гэты дурны дэкрэт аб дармаедзтве будзе спынены, тады можна будзе пазьбегнуць пратэстаў». Чалавек дзесяцігоддзямі вывучаў (?) становішча ў Беларусі, а не сцяміў, што дэкрэт № 3 – толькі вяршыня айсбергу… Не ў ім, па сутнасці, справа, а ў тым, што людзі не бачаць перспектыў пад камандзёрствам «недыктатара». Добра, што ВУП і золатавалютныя рэзервы нарэшце сталі марудна павялічвацца, але даходы пераважнай большасці работнікаў на фоне росту цэн застаюцца ганебна нізкімі. Ліквідацыя беспрацоўя к 1 мая, заробак «па 500» к канцу 2017 г. – хімеры ды ўтопіі, затое для прафесара важна, што развіваюцца сацыяльныя сеткі, якія «даюць людзям усё больш магчымасьцяў выказвацца, атрымліваць інфармацыю. І ніхто ня можа гэтым кіраваць». Нават спрачацца ўжо няма ахвоты.

 

На мінскім вакзале: было і стала (пасля пісьма да Беларускай чыгункі 29.03.2017)

Канспектыўна – добрыя навіны: палітзняволенага, які «пасварыўся» са статуяй гарадавога ў Мінску, нарэшце адпусцілі з СІЗА; 22.04.2017 пройдзе бясплатная экскурсія выпускніцы ЕГУ Марыі Неабердзінай па тэрыторыі былога Мінскага гета (за дзень не было месцаў!) Кіраўнік музычнага партала tuzin.fm задумаў праект «(Не)расстраляная паэзія», у рамках якога Святлана Бень мае заспяваць на словы Ізі Харыка, а Аляксандр Памідораў – на словы Майсея Кульбака: «Усяго паўстане 12 новых кампазыцый ад 12 выканаўцаў… на восень запланавана зладзіць 12 адкрытых лекцый». Гомельскі гісторык Юрый Глушакоў (друкаваўся і ў нас), падрыхтаваў змястоўны артыкул пра землякоў-яўрэяў – праўда, у асобных імёнах дапусціў памылкі, якія tut.by чамусьці не пажадаў выправіць. Гэта ж не Белчыгунка…

Вольф Рубінчык, г. Мінск

21.04.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Ад belisrael.info:

Нагадваем, што ў сваёй аўтарскай серыі В. Рубінчык выказвае асабістае меркаванне, якое не абавязкова ва ўсім супадае з рэдакцыйным.

Апублiкавана 21.04.2017  15:52

А. АСТРАВУХ ПРА Р. БАРАДУЛІНА

Сьпелая (бз)дуліна на вушацкім здубавецьці, або юбілей дзедзі Інькі вачыма ўнучкі Дамінічкі

На маім стале ляжаць чатыры кніжкі Рыгора Іванавіча Барадуліна: “Як воўк калядаваў”, “Збор твораў” (4-ты том), “Здубавецьця” і “Дуліна ад Барадуліна”.

Пільна ўглядаюся ў кожнае слова Дзядзькі Рыгора, дзедзі Інькі, у кожны фотаздымак, у кожны малюнак. Марна спрабую азначыць, акрэсьліць, сфармуляваць для сябе гэтую зьяву.

Ля маіх ног гуляецца і гэтак жа пільна сочыць за маімі рухамі мой, блізу трох гадоў, сын Радзім. Ён спрабуе паўтарыць мае рухі, грымзоліць адабранай у мяне ручкай па сьцягнутай са стала паперы:

– Тата, я ўжо напісаў!

– Малпа! – адгукаюся я й зноў і ўздоўж і ўпоперак, як той кнур, рыю барадулінскую бульбу…

Шукаю “фармулёвачкі”: з аднаго боку – Народны паэта Беларусі, “Купала нашых дзён, паэт-лірык, жывы клясык, Чарадзей Слова” (Л. Баршчэўскі), “сівабароды Сымон-музыка” (А. Пашкевіч), “Ляўша” (А. Шатэрнік), “Намесьнік Быкава на зямлі” (Р. Сітніца), “талент, пацалаваны Богам” (А. Уліцёнак), з другога – “калі вы выганіце гэтага Барадуліна?! Ён гаворыць абы-што!”, “сэксуальна, гм-м, заклапочаны”, “барадулініцца – абнечаканьваць, зьдзіўляць” (А. Пашкевіч), “языком голіцца, на слова моліцца” (С. Законьнікаў), “сьмеханоша” (М. Арочка), знаўца паганскіх багоў і сучасных гараскопаў

Хто дасьць рады разгрэбці гэты сьметнік? Дзе ж Янак, а дзе ж Франак?

Пачнем з паэзіі.

Мой малы сын Радзім з насалодаю рыфмуе сваю яшчэ няправільную й словатворную мову, пры гэтым выдатна трымаючы паэтычны рытм. Я ж ведаю, што і прымітыўная, і архаічная сьвядомасьць скрозь і суцэльна рыфма- і рытмазаваная (ад Гамэра да афрыканскіх плямёнаў), гэта зьява захоўваецца дагэтуль і ў словах: барбар, пурпур…, гэта відавочна й на дзецях, і на рэабілітацыі хворых пасьля траўмы мозгу…

Рыгор Барадулін прыводзіць у сваім 4-ым томе пачутую ад Гіршы Рэлеса размову паэты Цодзіка Даўгапольскага зь местачковым яўрэям:

– А што такое паэзія?

– Ну як вас завуць?

– Мота.

– Ну вось: Мота, сюкай у балота.

– І гэта паэзія? Дык і я так сумею. Ну, а як вас завуць?

– Цодзік.

– Цодзік, сюкай у лазьні.

– Дык не гучыць.

– А ты падстаў тазік.

Буду казаць, як ёсьць. Страх і сумна, як казала мая бабуля, чуць такое: “Купала нашых дзён” – нікому не пажадаеш Купалаўскага жудаснага лёсу, ня вяжацца ў маёй сьвядомасьці зь дзедзем Інькам і “Намесьнік Быкава”, “Сымон-музыка”, “Ляўша”, “талент, пацалаваны богам”... Нешта тут ёсьць ад бронзы з гранітам. “Бронзы звон, гранита грань” значна больш выразныя ў Ясенінскім паэтычным радку, чымся ў натуральным матэрыяле. Старажытнагрэцкая дэмакратыя ставіла мармуровыя помнікі толькі багам, гэта ўжо аўтакратыя Рымскай імпэрыі спачатку адліла грэцкіх багоў з бронзы, а пасьля й перайшла на тыранаў і балванаў, чым і дала добры ўзор усім наступным тыраніям.

Словы самога Дзядзькі Рыгора: “Прарыў” (спараджэньне савецкай гігантаманіі)”, “Люблю нізрынутых куміраў – яны на сьвет глядзяць нанова…”

На маю думку, нават з “народным паэтам” і “жывым клясыкам” далёка не зусім усё ладна. “Народны паэта” патрабуе, па-першае: гучнага імя, псэўданіму: Якуб Колас, Янка Купала, Зьмітрок Бядуля, Максім Танк…, па-другое: адметнай біяграфіі, жыцьцёвых мітаў, лучэньня з кіруючай уладай, пэўнай партыйнасьці, ордэнаў, дзяржаўных прэміяў…, па-трэцяе: адпаведных манумэнтальна-трыумфальных ліраэпічных твораў…

Што ж мы маем? Рыгор Барадулін… імя Рыгор – Бугор, Багор, Вугор…: стромкі як бугор, учэпісты як багор, вёрткі й няўлоўны як вугор… аб прозьвішчы й казаць сорам – Бара-(бз)дулін (па-жыдоўску ‘bar’ – ‘сын’): нешта казьлінае, гострае, зьедлівае, калючае, рагатае, чарцінае, сівое… ды яшчэ й з пахнонцамі… мянушка дый толькі!

“Рагадатая каза”, “а ты – авечк (пасьля ўдакладняе), авек, казёл-барадзёл!” – адказвае дзедзю ўнучка Дамінічка. І дачушка Ілонка з захапленьнем малюе тату чорцікаў.

Дарэчы й першаснае значэньне слова ‘юбілей’ – ‘баранаў рог’ (са старажытна-габрэйскай мовы), праўда, ня ў якасьці культавай рэчы (фалічнага або барана-казьлінага культу), але як музычны інструмэнт, якім абвяшчаўся час пачатку юбілею, час вяртаньня арэндаванай зямлі й вызваленьня парабкаў. Аж сапраўдным юбілеем лічыўся 25-ты, 50-ты, 70-ты, 100-ты год.

Што ж у жыцьцёвых мітах: “крыху нападпітку”, “мяне, маладога й часьцяком п’янаватага, цягнула на рыфмаваныя заклікі: Аюсь, аюсь, /Усе ў Саюзь!”

Як тут не згадаць Адама Міцкевіча: “паэты нараджаюцца ў карчме”. Бясконцыя “п’янкі ды гулянкі”, а які найбагацейшы слоўнік: гарэлка, акавітая, вогненная вада, сьпірытус віні, зялёны змій, пітво, бражка, паравая ці катлянка-самагонка, саматужка, самаробка, шчабятуха, весялуха, кустоўка, пяршак, вадкі даляр, сырэц, адгон, перагонка, сівуха, чарніла; зельле, што робіць вясельле; дзьве авоські чацьвяртушак, чвырка; заечая норма: сто пяцьдзесят і капусны ліст; кірнуць, начокацца, зьмікіціць на трох, чарку асушыць, бавіць час за поўнай чаркай, спорная чарка… Як тут ня ўставіць словы сябры У. Караткевіча: “Ты ўжо друкуешся ў разьдзеле “Кулінарыя”. Расьцеш!”

Лепш будзем казаць: “Народны пііт”, “пііт” аднаго кораню зь “піяка”! Можна скалямбурыць і барадулінскую лаціну: poema loguenspituraest (паэзія – пітво, якое гаворыць) (замест pictura’ ‘жывапіс’)! Што й казаць, па-грэцку сьвятое месца “садружнасьці паэтаў” завецца ня йнакш як Парнасос (з націскам на апошні склад), пар-насос, – “насосам” заўжды называлі добрага п’янюгу.

Ведама ж, нападпітку так і цягне на вершаспусканьне. Як тутака ні апарнасіцца або апегасіцца новым ліраэпічным творам, а ў выніку дыягназ – вершанетрыманьне.

Р. Барадулін: “Чалавек, які набраўся нахабнасьці назваць сябе паэтам, – вятрак, што думае, нібыта ён вецер трымае за бараду. Тым і жыве.”

Прызнаюся шчыра, кнігі Р. Барадуліна зусім нядаўна зьявіліся на маім стале. Прычынай таму некалькі сутыкненьняў зь ягонымі перакладамі. Яшчэ напачатку 90-х да мяне трапіў ягоны пераклад вядомай нямецкай калядкі “Stille Nacht” (мы з інстытуцкіх часоў захапляліся сьпевамі на розных мовах і шукалі адпаведных перакладаў на беларускую мову), але прасьпяваць гэты верш было немагчыма, ён ня клаўся на музыку. Другім разам ужо ўзімку 95-96 гг. рэжысэр Юры Гарулёў рабіў дакумэнтальную стужку “Дзеці кавалера Джамбатысты Піранэзі” пра рэстаўрацыйную майстэрню “Басталія”, у якой гучаў верш Івана Буніна “Новый храм” па-расейску. На загад рэжысэра Дзядзька Рыгор імгненна пераклаў гэты верш і начытаў яго ўголас. Зьдзівіла хуткасьць, цягне сказаць “лёгкасьць”, зь якой паэта ўзяўся зьдзейсьніць гэту замову. Але я й дагэтуль лічу немагчымым перакласьці рускую мову І. Буніна на беларускую (найцяжэйшай працай ёсьць перакладаньне з блізкіх моваў!).

На слыху была яшчэ й цьвялілка, у якой распавядалася, зь якім захапленьнем малады ліраэпік усхваляў магутную раку Дзьвіну, “адліваючую” вясёлкавымі колерамі ад нафтапрадуктаў Наваполацкага камбінату. Апупея новага жыцьця, апупеоз сацыялістычнага будаўніцтва!?.. Сюды ж і цалінны байкар-мэдаліст і пясьняр салігорскіх саляных адвалаў…

Зноў У. Караткевіч: “Не фігуруйся, Грышачка!” – “найвялікшаму беларускаму хунвэйбіну (гэтак і цягне памяняць месцамі літары ‘н’ і ‘й’) і маодзэдуністу Рыгору Барадуліну.”

Але ўсё-ж дзе мой Барадулін? Чым ёсьць сёньня для мяне Дзядзька Рыгор? У чым для мяне фэномэн ягонай творчасьці? Які ягоны жанр усё-ж і мой?

Вось ужо зь месяц мой малы сын Радзім бяз стомы далдоніць:

– Дуліна-барадуліна, дуліна-барадуліна… Тата, пакажы, як дуліна-барадуліна?

І я мушу паказваць…

Альбо:

– Бо б да неба вырас бо-о-о-об! Тата, пакажы, дзе боб?

Гэта я вельмі танна, усяго за нейкую тысячу зь нечым, у мэтадычнай кнігарні на Берута колькі тыдняў таму набыў кніжку “Як воўк калядаваў” і цяпер спрабую яе на маладых сыновых зубох.

Купіўся я ня столькі на таннасьць, колькі на прысьвячэньне: “казкі-пераказкі небылічкі для ўнучкі Дамінічкі”. Ужо пазьней я чытаю ў 4-м томе: “калі я пачаў пісаць вершы для маленькай сваёй Ілонкі…

Гэта ўжо зусім ня цягне на “нятленку”.

Спрабую, як з тае бульбы, павыкалупліваць казлоў ды абчысьціць ацяробчыну зь дзядзькавых “Узгадак”.

Адкуль такая ахвяраванасьць дачцы і ўнучцы?

Ну, канешне: “адзін сын у сям’і – бліньнічак, сьмятаньнічак”, але яшчэ й “бязбацькавіч”!

Гэтага проста нельга не заўважыць:

“І я рос мамнікам. У нас пра малога, які дужа гнаўся за маці, хвастом хадзіў за ёй, казалі – мамнік. Дужа хацеў вырасьці, каб не быць кату па пяту, сабаку па сраку.”

“І аднекуль, зь першага напаўсьвядомага ўспрыняцьця навакольля, плывуць гукі матчынага голасу.”

“Песьні, казкі, прыбабунькі – усяго гэтага найдаражэйшага скарбу мог я пачэрпнуць удосыць і ад мамы, і ад бабулі Маланьні Несьцераўны.”

“Словы матчыны з Вушаччыны.”

“Бо прыбабунькі ў мамы маёй былі на кожным кроку, на першым прыскоку.”

“З матчынай хаты яны (словы) пайшлі са мной, каб грэць, бадзёрыць, надзеіць мяне ў халоднай дарозе жыцьця.”

“Усё ад маці.”

“Ён жа заўсёды: “Куліна, мама…”

“Кулінчык.”

“Божа, Кулінін хлопец прыехаў, Кулінін малец!”

“Гэта ж мая мама, заходзячы ў хату зь лютага марозу, выгуквала, выхуквала: “Егіпет!”

“Прыязджаю дамоў. А мама пытаецца ў мяне, калі ўжо Броўка сышчыць прэмію.”

“Я нічога не заўважыў, а маме кінулася ў вочы: пацалаваў, выцягнуў насоўку і акуратна выцерся.”

“Заўсягды паўтарала мама, як трэба…”

Мама распавядала, як…”

Мама неяк тлумачыла мне, што…”

Мама вучыла…”

Мама любіла вясёла казаць…”

“А мама раіла мне, калі я дужа ўлягаў у акавітую: – Трэба табе, сынок, пітушку перавязаць…”

“А мне гучыць крывіцкае, маміна…”

“А мама кажа…”

“Некалі мама мая пыталася ў Ілонкі…”

“Я навастрыўся да мамы ў Вушачу.”

“Вясёла ехаць было да мамы, сумна ад’язджаць.”

“Адчуваньне непазьбежнага разьвітаньня з мамай – са сьветам неапуджанай радасьці й бесьперапыннай бясконцасьці:

Калі б мая матулька жыла,

Я ж бы ёй ножкі мыла.

І тую ваду піла… (сірочая песьня)”

“Мова тады родная, калі яна пачута ад маці, калі кожнае слова сагрэта сэрцам матчыным, калі кожны гук матчынай мовы з-пад матулінага сэрца.”

Мама перадала мне найвялікшы дар – мову нашую крывіцкую з вушацкай падсьветкай, з вушацкім прысмакам.”

“Калі запрашаў вушацкія словы на паперу, мне чуўся голас мамы Куліны.”

“Мова перадаецца разам з дыханьнем матчыным, разам са сьпевам і плачам, разам з усім укладам, ладам жыцьця.”

“Калі што-небудзь і зраблю, дык гэта дзякуючы роднай мове, матчынай песьні, дзякуючы той, ад каго з калыскі чуў непераўзыдзеныя па сваёй ранішняй чысьціні, да скону дарагія сэрцу напевы, – маме Акуліне Андрэеўне.”

“Самым чыстым зернем, самым адборным засталіся маміны словы. Зь іх хлеб для душы мае…”

“Да гэтага часу чую мамін голас.”

“Сьветлае памяці мамы Куліны.”

“Дзякуй табе, мама!”

”Евангельле ад мамы.”

“З усяе маёй негустой радні / Словы маміны / І засталіся жывымі.”

Мама – / Мая небадарная Біблія, / Якая мяне да жыцьця прыручала.”

“Жыве ўва мне / Кожнае слова маміна.”

“Затое колькі перамераў я дзявочых сукенак. Працаваў манекенам у маці.”

Да таго ж маміна смуглата, маміны цёмныя вочы (бацька быў сінявокі, русявы)”.

Не на ноч узгадваючы Зыгмунда Фройда, ён тут без работы б не застаўся, – “эдзіпаўская” любоў!

Выкажу крамольную думку: сапраўдным талентам, пацалаваным богам, валодала мама, сыночку-мамніку ж дасталіся толькі рэшткі гэтага таленту, да таго ж яшчэ й расцалаванага чортам. (“Потомки бывают умнее чем предки, / Но случаи эти сравнительно редки.” Р. Муха)

Мне знаёма такое стаўленьне да маці: мой бацька заўжды зьвяртаўся да сваіх вясковых бацькоў толькі на “вы”, яшчэ й у школе са мной разам вучыўся Віктар Бондар, і ён, і ягоны брат Васіль з бацькамі размаўляў такім жа чынам (яны родам зь вёскі Літва, што на Вузьдзеншчыне, як і вёска майго бацькі, Кухцічы).

      

Аўтографы Р. Барадуліна 2011 г.: “Вяльможнаму спадару Алесю Астравуху – шалом!”, “Алесю Астравуху –а грэйсн данк! (на ідыш “вялікі дзякуй”)”

Безумоўна, тутака ўвесь местачковец Барадулін, у сваёй маме, у сваім мястэчку, толькі гэтай сваёй малай радзімай ён і жывы (як, дарэчы, і багацькавіч Максім Гарэцкі непадзельны са сваёй маці Просяй, як і Марк Шагал непадзельны са сваім снулап’яным мястэчкам), жывы сваімі вушацкімі жыдамі, цыганамі ў роўнай ступені, як і сваёй каровай і сваім настаўнікам літаратуры на мыліцах, жывы сваім балотам і сваім лесам (“Мой лес – мой лёс.” Лес нейкім чынам трымае ўзровень грунтовых вод нашай паэзіі, паэзіі, чые карані глыбока народныя), жывы й сваімі словамі з гутарковай, побытнай, хатняй мовы, жывы й сваімі показкамі, цьвялілкамі, досьціпамі, папеўкамі, пацешкамі, прасьмішкамі, бязглузьдзіцамі, прыклёпамі, рагатушкамі, прыбабунькамі, пад’ялдычкамі, небылічкамі, казкамі-пераказкамі, хуткамоўкамі, прыказкамі, прымаўкамі, мянушкамі, заўвагамі, сподумкамі, узгадкамі…

Словы для яго жывейшыя, натуральнейшыя, чым жывыя істоты й сапраўдныя рэчы: скаромнае, гарэзьлівае, вострае, калючае, непрычасанае слова; нішто і нешта, праставатае і хітраватае, вясёлае й сумнаватае – адным словам “здубавецьця” (ятрылі сябе словам моцным, як пяршак).

Каб упэўніцца, дастаткова адных назоваў (далей можна й не чытаць!): Рунець, красаваць, налівацца (напівацца), Роднае – народнае, Згоду звада счубіць рада, Мех шэрых, мех белых, Бо б да неба вырас боб, Неслухаў бяда паслухмяніць, Хто сабраў сяброў? Мы зь дзедам, а бацька сьледам, На таку майго веку, Здубавецьця, Дуліна ад Барадуліна… Але й пачытаўшы тое ж: прошласьць і прышласьць Беларусі; трэба гэтак адпачываць, каб далёка было чуваць; рачок і ўхопіцца за стручок; аднаасобнікі, хутаранцы, а не калектыўныя засранцы; сакавітая ды іскрыстая, самавітая ды чыстая (мова); злосьці ня ходзяць у госьці; ягамосьці госьці – шчыруны весялосьці; голас, які стаўся мне родным і неабходным, спагадлівым і дарадлівым, дакорлівым і празорлівым; ды ў бронзе не забранзавеў…

Новасловы й ідыёмы робяцца натуральна, так, як робяць дзяцей: “Вёслакрылы. Вёснакрылы” (човен).

Паганскае стаўленьне да слова й да мовы.

Таму й пасуюць яму імёны дванаццаці братоў з паганскага Пантэону: Лапатун, Балбатун, Балабон, Балака, Болбат, Байкар, Гаварок, Дабара, Пустабрэх, Ілгун, Хлус, Манюка… альбо: Лясун, Вужака-Вушака, Піяка, Півак, Блазен, Брахун, Жартаўнік, Сьмяхун, Шабуня, Забаўнік, Штукар, Баламут.

Па-жыдоўску гэта завецца: Бадхэн (шут на вясельлі, дэкляматар, імправізатар), Маршалак.

Кеп, дурань, блазен – тры штукі разам.

Таму і натуральны ў процілегласьць штучнаму (польскае ‘sztuka’, ‘мастацтва’). За штуку й за штукі яшчэ зь дзяцінства расплочваўся то гузаком на лбе, то зламаным носам, то падломленай рабрыной…

Паганскі радавод не папсаваў нават дзед – рыжанін Андрэй Гальвіньш – мэханік па млынох, які ведаў шэсьць замежных моваў.

Таму й жанр мамэнтальны, але не манумэнтальны, які, пэўна, ужо самавызначыўся: пры-клёп, пры-бабунька, “пры-язычнінка”, “пры-паганька”-небылічка для ўнучкі Дамінічкі:

“Лапка кропу, пер’іна часныку, каліва бульбы, вочка парэчкі, вянок цыбулі, хвост морквы. Бульба ўжо як галубінае яечка. Бульба вырасла ў аглоблі.”

На маю думку, гэты верш у прозе сваёй паэтычнасьцю і сканцэнтраванасьцю культуры (таксама і ў першасным значэньні гэтага слова як ‘агракультура’) можа пацягацца зь любой “ліраэпічнай” (М. Арочка) Барадулінскай паэмай.

Дзякуй Табе, Дзядзька Рыгор, што не зламіўся, што праз усё жыцьцё не саромеўся заставацца “деревенщиной, вахлаком”!

Дзякуй, што Ты ня ўзьбіўся на шлях пабытовай юдафобіі, бо й ідыш для Цябе жывая мова (колькі перакладаў зь ідыш: Марк Шагал, Ізі Харык, Сара Каган, Гэнэх Швэдзік, Леў Талалай, Захар Барсук, Рува Рэйзін, Гірш Рэлес, Хаім Мальцінскі, Айзік Платнер…)!

Цягне сказаць Вашымі ж словамі, перанятымі ад Гіршы Бярозкіна:Банзай гезунт, Дзедзя Інька!, – і дадаць: iber hundert un cvancik! добрага здароўя на доўгія гады!”

І апошняе: “Вушацкія людзі надта ўжо любілі перакручваць казённа-напышлівыя словы, каб апусьціць іх з ідэалягічнага зааблочча.”

Выцягнуўшы Дзядзьку Рыгора за рогі з рэю “клясыкаў”, хочацца напрыканцы ўсё-ж схапіць “народнага піяку” за “хвост” і вярнуць назад, але ўжо ў новай якасьці. Некалі яшчэ ў інстытуце мы бавіліся мянушкамі, таксама й для “народных”: Ябук Локас, Кунка Япала, Міздрок Ябуля… ну й дадамо – Вугор Дзеўчалюб-Рагатулін-Бабаюрын-Балаболін-Балбатулін!

* * *

“І надзею маю, што ўнучцы маёй Дамінічцы перадасца яшчэ ад мамы маёй празь мяне адчуваньне мовы.”

І надзею маю, што й сыну майму Радзіму нешта перападзе ад дзедзі Інькі празь мяне, хіба якіх ваўкоў ці бабоў…

Нарэшце Радзіму надакучыла крэмзаць на сваёй паперы, ён лезе на мой стол:

– Тата, давай кропку, ну, давай! – і, сапучы, старанна выводзіць тлустую кропку . на маім аркушы.

Дзякуй Табе, Паэта, за самагіранічнае стаўленьне й да ўласных садухоў, якое йдзе вобак зь Віёнаўскім Я Франсуа – чему не рад… ды з Багдановічавым Ў краіне сьветлай, дзе я ўміраю…

“Як сьмерць рукой мяне кране

І сьвету белага не ўбачу.

Не стаўце толькі помнік мне,

Не стаўце помнік мне ў Вушачы.”

Для belisrael.info Аляксандар Астравух, г. Менск

***

13/02/2005

Ад рэд.: 12 год таму, пры жыцці Р. Барадуліна, праз недахоп месца ўдалося надрукаваць толькі дзясятую частку тэкста (гл. “Мы яшчэ тут!”, № 6, 2005 – “Барадуліну – 70!”). Аднак галоўнае, мабыць, што паэт застаўся тады задаволены.

Апублiкавана 21.02.2017  09:51

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (42)

Усім шалому з алэйхемам! Зласлівасць ды ідыятызм крочаць па Расіі, даючы метастазы ў заканадаўчых органах. Не паспеў сціхнуць скандал з Пятром Т., як вылез яшчэ адзін «прыгажун», дэпутат Віталь М. (у 1990-х памочнік разважлівай даследчыцы-палітыкіні Галіны Старавойтавай, якая заўжды агітавала за мірнае вырашэнне міжэтнічных канфліктаў; на жаль, сваё атачэнне пераканаць не здолела). М. выказаўся ў тым сэнсе, што актывісты (для ілюстрацыі выбраў акурат яўрэяў Барыса Вішнеўскага і Максіма Рэзніка), якія выступаюць супраць перадачы Ісакіеўскага сабора праваслаўнай царкве, – нашчадкі тых, хто варыў у катлах і аддаваў на ежу звярам першых хрысціян, etc. Потым, як і Т., прынёс прабачэнне, ухілістае і непераканаўчае.

У 2004 г., паназіраўшы за тым, як разгортваўся суд па справе «Обозревателя» (раённы суддзя пастанавіў, што гэтая мінская газета не абразіла дэпутата Валерыя Фралова, беспадстаўна запісаўшы яго ў антысеміты; здаецца, Фралоў, цяпер ужо нябожчык, не аспрэчыў рашэнне ў вышэйшых інстанцыях), я пакпіў у артыкуле для амерыканскага выдання: маўляў, быць антысемітам у Беларусі не ганебна. І меў падставы: на пачатку 2000-х нямала такога дабра, як Віталь М., сядзела сярод «лепшых людзей краіны». Найчасцей выступаў Сяргей К. з палаты прадстаўнікоў, чаго вартыя яго словы 2002 г.: «у нас славянская страна, а не еврейская и жидомасонская. Америка полностью сионо-фашистское государство, теперь это надо сделать с Беларусью?.. Поэтому плевал я на все эти синагоги…».

Аднак трэба прызнаць, што шчырых юдафобаў хітруны з адміністрацыі прэзідэнта паступова павыціскалі з першых пазіцый, пазамянялі на «пластылін», людзей, гатовых сябраваць хоць з Ізраілем, хоць з Іранам, хоць з Суданам, абы грошы капалі. У Расіі ж, выглядае, тэндэнцыя процілеглая… Напэўна, у ліпені 2016 г. пераацаніў я памяркоўнасць расійцаў, калі пісаў пра «нястрашную Маскву». У 2017 г. нешта мнагавата сярод іх прыхільнікаў Сталіна, Івана Жахлівага, увогуле такіх, што кладуцца ў характарыстыку Леаніда Філатава з казкі пра Фядота-стральца: «Может, он и безопасный, но пущай за ним следят!». Калі верыць Аляксею Навальнаму – а ў гэтым выпадку яму няма прычын не верыць – то і хлуслівая лалітыка на ўсходзе квітнее.

Расійцам расійскае, а мне тут дагэтуль брыдка ад паводзін калісьці рэспектабельнай «Нашай Нівы» на фоне міжнароднага кніжнага кірмашу. Газетчыкі ўбачылі кнігі са «страшнымі» назвамі («Шырока прадстаўленыя кнігі ўжо нябожчыка Алеся Бузіны – «Вурдалак Тарас Шаўчэнка», «Саюз плуга і трызуба: як прыдумалі Украіну». Назвы гавораць самі за сябе»), прычапілі ім цэтлік «антыўкраінская літаратура», паскардзіліся… Гледзячы па ўсім, на наступны дзень, 09.02.2017, арганізатары кірмашу націснулі на прадаўцоў, каб тыя знялі «кніжкі сумнеўнага зместу», бо, маўляў, «у Беларусі ёсць спіс экстрэмісцкай літаратуры, забароненай» (якім бокам ён, напрыклад, да твораў Бузіны?) Аўтары «НН» яшчэ і пахваліліся, што пасля іх публікацыі кнігі прыбралі са стэндаў.

   

«Экстрэмісцкія» кнігі А. Бузіны (19692015). Забойцы аўтара дагэтуль не знойдзены.

У заметцы для ўкраінскага сайта я «па гарачых слядах» адзначыў, што ў Беларусі прыярытэт усё ж павінна мець Канстытуцыя, дзе ў арт. 33 сказана ясна: «Кожнаму гарантуецца свабода поглядаў, перакананняў і іх свабоднае выказванне. Ніхто не можа быць прымушаны да выказвання сваіх перакананняў або адмовы ад іх. Манапалізацыя сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадскімі аб’яднаннямі або асобнымі грамадзянамі, а таксама цэнзура не дапускаюцца». Абзываць тое, што не падабаецца, «антылітаратурай», цешыцца з пазасудовай забароны – прамы шлях у 1937-ы, або, прынамсі, у 1958-ы, калі Пастарнака не чыталі, але асуджалі. Трэба сказаць, што ў апошнія дні выставы здаровыя глузды, здаецца, перамаглі, творы Бузіны вольна прадаваліся… Праўда, 12.02.2017 я не знайшоў яго кніг на «Белэкспа»; не падказала, дзе іх знайсці, і Іна Ч., намесніца гендырэктара фірмы-арганізатаркі, якая ўзяла 3 р. 50 к. за зборнік показак ад Крыжаноўскага.

Зразумела, «НН», дзе адны адчуваюць сябе на інфармацыйнай вайне, а другія імі маніпулююць, не змяніла сваёй пазіцыі, і ўжо праз дзень зноў стала ў позу «грамадскага абвінаваўцы»: «Антыбеларускім аўтарам “Рэгнума” выстаўлена мякчэйшае абвінавачанне». Нагадаю, Алімкін, Паўлавец, Шыптэнка сядзяць за свае публікацыі трэці месяц; суда, які прызнаў бы іх вінаватымі ў распальванні і г. д., не было. Некаторыя альтэрнатыўна адораныя «патрыёты» самасцвярджаліся за кошт вязняў у снежні 2016 г.; відаць, і ў лютым 2017 г. няма спакою ***банутым. Сітуацыя ўскладняецца тым, што амаль ніхто не ведае, якія менавіта публікацыі ставяцца ў віну кожнаму з падазраваных, але, напрыклад, артыкул эканаміста Сяргея Шыптэнкі ад 02.11.2016 змяшчаў тэзісы, у якіх нямала слушнага (перакладу з рускай):

Цягам 25 год незалежнасці ў Беларусі папросту праядалі савецкую спадчыну, пачынаючы з прамысловасці і сельскай гаспадаркі, канчаючы медыцынай і адукацыяй. Сёння настаў момант, калі ўжо немагчыма схаваць фатальнае адрахленне беларускай прамысловасці… Вядомыя ва ўсіх краінах былога СССР маркі тэлевізараў, грузавых аўтамабіляў, матацыклаў, веласіпедаў і іншых вырабаў, якія, здавалася б, лёгка можна было ператварыць у абноўленыя брэнды запатрабаваных сучасных тавараў, бясслаўна зыходзяць у мінулае.

Я не адвакат грамадзяніна Шыптэнкі, дый далёка не з усімі яго выказваннямі згодны (не думаю, што варта паглыбляць саюз з Расіяй дзеля «ўз’яднання штучна падзеленага народа» – хутчэй патрэбен хаўрус Беларусі з Літвой і Украінай), але адчуў у аналітыка боль за беларускую прамысловасць, за краіну ўвогуле… Дакажыце, што гэтага ў яго тэксце няма, «незалежнікі», ахвочыя да бюджэтных датацый.

Катэгарычна сцвярджаць, што А., П. і Ш. ні ў чым не вінаватыя, я на сёння не маю права, аднак вельмі верагодна, што іх справа высмактана з пальца. А што, калі «рэгнумаўцаў» апраўдаюць па ўсіх пунктах, і нехта з іх у сваю чаргу падасць у суд на зласціўцаў, якія віртуальна «білі нагамі» ляжачых вязняў? Так, «антыбеларускі аўтар» – дэ-юрэ, можа, і не абраза, але замах на дзелавую рэпутацыю, кажу як былы выкладчык курсу «Асновы права».

Перастаў пісаць у «Нашу Ніву» ў 2007 г., але яшчэ гадоў сем таму ў вольны час падказваў, як пазбегнуць непрыемнасцей. Пару разоў рэдакцыя прыслухоўвалася і мяняла зусім ужо скандальныя загалоўкі, за якія яе элементарна маглі прыцягнуць да адказнасці (у адным выпадку – БРСМ, у другім – не-помню-хто). Больш раіць гэтым людзям нічога не стану; хочацца камусьці быць «вершнікамі без галавы» – на здароўе.

Праблема яшчэ ў тым, што адна з канстант беларускага жыцця – мазахізм, які ў побыце выражаецца формуламі «чым горш, тым лепш», «мышы плакалі, калоліся, але працягвалі жэрці кактус». Хто слухаў гурт «Аліса», успомніць і трапнае: «Моё поколение чувствует боль, но снова ставит себя под плеть». Ад спаткання Сярэдзіча з Лукашэнкам, згаданага ў мінулай серыі, акурат мазахізмам і патыхае; не кажу нават пра асобныя ўчынкі нобелеўскай лаўрэаткі. З апошніх забаўных казусаў – абяцанка зноў запрасіць у свой інтэлектуальны клуб «філосафа» М., які ў снежні і студзені дэманстратыўна сыходзіў.

Пашыранасць з’явы і яе аднаўляльнасць, напэўна, звязана з наяўнасцю ў сем’ях мноства «хатніх тыранаў», асабліва п’яніц, і сузалежных ад іх партнёраў. Мяркую, аналагічная песня ў Расіі (дзе, кажуць, зроблены рашучыя захады па легалізацыі сямейнага гвалту), і нездарма ж Алесь Бузіна пісаў, што «Расія – гэта краіна садамазахізму». Калі заглыбіцца ў этымалогію, то граф Захер-Мазох – ён родам з Усходняй Еўропы, са Львова… Ды мне бліжэй тое, што адбываецца ў краіне Тутэйшыі.

Лішне казаць, што ахвяра мазахізму, якая імкнецца вылезці з яго цянётаў, часцяком кідаецца ў садызм. Ці не тут крыніца паводзін хлопца з сякерай і бензапілой, якога вось-вось асудзяць у Мінску? Паводле маіх суб’ектыўных уражанняў, нармальныя чалавечыя адносіны, пабудаваныя на эмпатыі, даверы, узаемапавазе, сустракаюцца ўсё радзей. Гэта, дарэчы, адна з прычын, чаму ў мяне знікла ахвота займацца грамадскай дзейнасцю: інтарэсанты ў Беларусі або займаліся самапрыніжэннем («разжуй нам усё і вядзі, а мы мала што разумеем»), або імкнуліся падпарадкаваць і прынізіць («прыйдзі-папрацуй, а навошта – не твая справа»).

Не бяруся казаць, што ўсе ўдзельніцы скандальнага чэмпіянату свету сярод жанчын у Іране (пачаўся 10.02.2017) паехалі туды праз мазахісцкія схільнасці – заўсёды хапала і цалкам цынічных дам, якім абы грошы – аднак доля віктымнасці ў тых, хто згадзіўся гуляць у шахматы ў хіджабах, безумоўна, прысутнічае. Наколькі ведаю, толькі амерыканка Назі Паікідзэ і ўкраінка Марыя Музычук (экс-чэмпіёнка свету) рашуча адмовіліся выступаць у хустах мусульманскага стылю, а дзясяткі шахматыстак з усіх кантынентаў плюс суддзя з Беларусі паддаліся на прынаду. Калі б гэта было таварыскае спаборніцтва – справа іншая, асабістая, а тут жа афіцыйны чэмпіянат пад эгідай сусветнай федэрацыі, якая быццам бы «адпрэчвае дыскрымінацыю па нацыянальных, палітычных, расавых, сацыяльных або рэлігійных прычынах»… 17 тыс. подпісаў пад пратэстам не змусілі ФІДЭ адмовіцца ад ганебнай імпрэзы.

М. Музычук (злева) і чэмпіёнка ЗША Н. Паікідзэ-Барнс.

У шахматы даўно вырашыў гуляць толькі як аматар, і сёлета яшчэ раз пераканаўся ў слушнасці свайго шляху: сёння прымушаюць жанчын закрываць валасы ў турнірнай зале (не ў мячэці!), заўтра прапануюць мужчынам замацаваць у носе кальцо, бо ў якой-небудзь афрыканскай краіне так прынята… Нават таталітарны Савецкі Саюз у 1930-х гадах, ладзячы міжнародныя турніры за свае грошы, не патрабаваў ад замежнікаў, каб яны надзявалі ў час гульні будзёнаўкі або махалі сцяжкамі з сярпом і молатам.

* * *

Апошнія два месяцы ў адміністрацыі Лукашэнкі спрэс перастаноўкі: замянілі медыка Косінца на інжынерку-вадаправодчыцу Качанаву, першым яе намеснікам паставілі Рыжанкова-малодшага, каторы ў канцы 1990-х служыў у пасольстве Беларусі ў Ізраілі, аднак мала чым запомніўся, зволілі намесніка Бузоўскага («мудры эксперт» Раман Я. за пару дзён да звальнення Б. прадказваў рост палітычнай вагі «маладога ідэолага рэжыму»…) Усё гэта cамо па сабе мяне турбуе; ліхаманкавыя, cупярэчлівыя крокі ўрадоўцаў – 11.02.2017 спярша абвясцілі пра высылку з Беларусі ўкраінскага літаратара Сяргея Жадана, праз некалькі гадзін скасавалі сваё рашэнне – пацвярджаюць, што давяраць «новым тварам» няма падстаў. Адбываецца соўганне напарсткамі перад вачыма наіўных, якія і на 23-м годзе кіравання вераць у «добрых чыноўнікаў»… Хіба для таго кіраўнікам адміністрацыі і «дэкрэт № 3», каб паказаць сваю «дабрыню» – узяць спраўкі ды вызваліць бедакоў ад збору на «дармаедства»?! (Амаль паводле Някрасава: «И – недоимку дарю!..»)

Злева направа: Р. Барадулін, Г. Рэлес, А. Карлюкевіч.

Тым не менш пабуду на хвілю наіўным і я. У снежні 2016 г. хваля вынесла наверх краязнаўцу, літаратара Алеся Карлюкевіча, экс-рэдактара «Чырвонай змены» і «Звязды» – ён стаў намеснікам міністра інфармацыі. У 2003 г. Рыгор Барадулін, светлая яму памяць, нахвальваў мне Карлюкевіча. Зважаючы на яго ранейшыя публікацыі, А. К. мае пэўны сантымент да яўрэйскага пісьменства (браў інтэрв’ю ў Гірша Рэлеса) і моваў. Не пацярпела б дзяржава сінявокая, калі б пры падтрымцы міністэрства ў ёй выйшаў, напрыклад, зборнік ідышных вершаў аўтарства кагосьці з ураджэнцаў Беларусі, таго ж Фелікса Баторына, які ў інтэрв’ю А. К. чамусь ператварыўся ў іўрытамоўнага паэта. Паведамляюць, што «ідыш вяртаецца ва Украіну», а мінкультуры колькі год таму падтрымала выхад вялікага ідыш-украінскага слоўніка. Чым Беларусь горшая? 🙂

Вольф Рубінчык, г. Мінск

17.02.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 17.02.2017  22:39