Гэтым разам серыя выходзіць збольшага гістарычна-літаратурная. Але пазюкаем і пра сучаснасць.
Вясна юбілеяў: Натану Воранаву – 100, Майсею Кульбаку – 120, Змітраку Бядулю – 130. Нядаўна выявіў, што ў Бядулі (1886–1941) з’явіўся нават свой акаўнт у фэйсбуку 🙂 Бядулезнаўства (у адрозненне ад кульбаказнаўства) заўжды ў Беларусі было даволі моцнае, выдаваліся яго зборы твораў і г. д. У апошні час вывучэннем спадчыны Самуіла Плаўніка і яго сваякоў даволі імпэтна займаецца кандыдат філалагічных навук Віктар Жыбуль (артыкул пра маці Бядулі – толькі адзін прыклад), так што наўрад ці скажу тут нешта новае. Па просьбе журналіста Іллі Рэзніка апублікаваў некалі паэму «Жыды» (1915) у газеце «Анахну кан», дый годзе. Ага, ледзь не забыўся: у бюлетэні «Мы яшчэ тут!» за 2003 г. можна знайсці пару артыкулаў Бядулі пра яўрэяў і сіянізм (пачатак 1920-х), напісаных з пазіцый беларускага нацыяналіста.
У красавіку 2016 г. па беларускім радыё аж цэлы тыдзень транслявалі творы Бядулі – добра, што гэтага пісьменніка помняць, і яго яўрэйскія карані мала каму замінаюць. «Радыё Свабода» прывяло 20 «нечаканых» фактаў пра Бядулю… Можа, у юбілей не варта было б, але я ўсё-ткі ўспомню, што адзін з доследаў пра пісьменніка называўся «Самаразбурэнне, ці Скамечаны лёс», і слушна. 21-ы факт пра Бядулю такі – ён быў заўзятым прыстасаванцам. Мікола Іваноў у артыкуле 1995 г. «Зьмітрок Бядуля (Паміж яўрэйствам і беларускасьцю)» пісаў пра нібыта ўнікальную здольнасць пісьменніка «своечасова распазнаваць сутнасьць чарговай кампаніі барацьбы з ворагамі народа і хутка выступаць з самаабвінавачваньнямі». Каб жа ён толькі сябе лупцаваў… У 2-м томе рамана «Язэп Крушынскі», які я чытаў у Нацыянальнай бібліятэцы, нямала месца аддадзена выкрыццю «нацдэмаў», эліты беларускай інтэлігенцыі 1920-х гг. На жаль, жанр гэтага тома блізкі да даносу.
Не паглядзеўшы ў мінулае без ружовых акуляраў, не прааналізаваўшы памылкі папярэднікаў, не «закрыўшы гештальт», нікуды мы не прыйдзем. Гэта разумеў украінскі літаратар і журналіст Алесь Бузіна, подла забіты год таму ў Кіеве (забойцаў дагэтуль не знайшлі). У канцы ХХ ст. ён выдаў кнігу «Ваўкалак Тарас Шаўчэнка», дзе паказаў украінскага класіка не толькі – і не столькі – з параднага боку. Твор меў правакацыйны прысмак, але, на маю думку, паспрыяў (каля)літаратурным дыскусіям, ажывіў вобраз Шаўчэнкі, карацей, заахвоціў сяго-таго з чытачоў мысліць. На Бузіну падавалі ў суд за «ачарненне», ды суд ён выйграў.
І пра Кульбака… У многіх крыніцах пашыралася меркаванне, што ён, пераехаўшы з польскай Вільні ў БССР (пад канец 1928 г.; яго з сумам праводзіў натоўп чытачоў-шанавальнікаў), захаваў унутраную свабоду, ухіляўся ад савецкіх догмаў, карацей, паводзіў сябе як праўдзівы еўрапейскі пісьменнік. Не зусім так. Напрыклад, у мінскім часопісе «Штэрн» № 10, 1936 быў апублікаваны кароткі – на 2 старонкі – нарыс Майсея Кульбака «Шлях народнага паэта», прысвечаны Якубу Коласу, дзе не абышлося без хваласпеваў Сталіну і яго нацыянальнай палітыцы. Я б паверыў, што хваласпеў самахоць уставіла рэдакцыя на чале з Ізі Харыкам, каб Кульбак не быў членам той рэдакцыі… Але гэта паўбяды. Яшчэ больш прыкра чытаць заметку аўтара бліскучых «Зельманцаў» пра «трацкісцка-зіноўеўскую контррэвалюцыйную фашысцкую банду» («Літаратура і мастацтва», 10 верасня 1936 г.). Асобныя радкі – простае палітычнае абвінавачванне калегаў у шкодніцтве: «Доўгі час арудаваў у яўрэйскай совецкай літаратуры Дунец і ніхто з пісьменнікаў з яго не сарваў маскі. Характэрна, што ўжо пасля таго, як Дунца выключылі з партыі, Беларускае дзяржаўнае выдавецтва даручыла яму пераклад такой адказнай кнігі, як “Як гартавалася сталь” Н. Остроўскага. Зразумела, што Дунец сапсаваў гэтую кнігу».
Пасля Дунца шэдэўр Астроўскага пераствараў сам Кульбак, а ўжо ў 1937-м ён лёг у адну яму з Хацкелем Дунцом, няўрымслівым марксісцкім крытыкам, які ў пачатку 30-х гг. папсаваў пісьменнікам нямала крыві. Вядома, асноўная віна за адыёзныя заявы кладзецца на тых, хто давёў літаратараў да стану «павукоў у слоіку», на кіраўніцтва бальшавіцкай партыі, але тым не менш…
У траўні 2015 г. я прапаноўваў назваць вуліцу ў Мінску імем Майсея Кульбака. Цяпер я ўжо не на 100% упэўнены, што патрэбна іменна такая вуліца; магчыма, лепей бы пасавала сучаснаму гораду вуліца Зельманцаў (або хоць Зельманскі завулак). Героі Кульбака ў нейкім сэнсе аказаліся лепшыя за яго самога. У прыўкрасным пісьменстве так бывае.
Цешыць, што ўсё часцей да нас завітваюць творцы з Ізраіля. Ёнатан Барг, які прыязджаў у Мінск у лютым 2016 г., мае пра Беларусь добрыя ўражанні. У інтэрв’ю belisrael.info паэт сказаў, што плануе перакласці на іўрыт некаторыя вершы Андрэя Хадановіча… А зусім нядаўна ў Мінску прызямліўся «сам» лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Ізраіля Этгар Керэт. Ён прачытаў лекцыю пра ізраільскую літаратуру ў лінгвістычным універсітэце, пабываў на афіцыйнай імпрэзе ў Нацыянальнай бібліятэцы і на менш афіцыйнай – у галерэі «Ў». Пасольства, якое апекавалася Керэтам, не забыла і пра мяне:
Прыемна, вядома ж, але ранейшыя творы «белага клоўна» я ўжо, бадай, перарос. Кнігу «Сем добрых гадоў» яшчэ пачытаю, а ў зборніку «Кіроўца аўтобуса, які хацеў стаць Богам» (Мінск, 2007) зачапіла нямногае. Запрашальнік на прэзентацыю дзевяцігадовай даўніны ў мяне таксама захаваўся:
Рэч у тым, што кароткія іранічныя (а часам інфантыльна-абсурдныя) апавяданні ізраільца Этгара Керэта надта ўжо нагадвалі творчасць расійца Віктара Галяўкіна, з якой цешыўся ў дзяцінстве. Перафразуючы папулярную прыказку: «Хто Галяўкіна чытаў, той з Керэта не смяецца».
Безумоўна, я ўдзячны пану Этгару за тое, што ён выкраіў час і перагледзеў некаторыя тэксты, падрыхтаваныя для кнігі Элі Савікоўскага «Да зорак» («El ha-kokhavim», Мінск: Шах-плюс, 2009). З ім кантактаваў Павел Касцюкевіч; унёсак П. Касцюкевіча і Э. Керэта адзначаны і ў кніжцы.
Э. Керэт у Мінску-2016 між двума сваімі перакладчыкамі на беларускую (злева – Сяргей Шупа, справа – Павел Касцюкевіч). Клоўнскі здымак адсюль.
Гледзячы па ўсім, новая кіраўнічка Нацыянальнага агенцтва па турызму (якая раней працавала на В. Харужай, 28 прэс-сакратаркай, а ў Іудзейскім рэлігійным аб’яднанні – выканаўчай дырэктаркай) спадзяецца, што ў Беларусь скора прыедзе многа-многа Керэтаў. Але гэты артыкул, у якім шчодра цытуецца Вераніка Дарожка, на пазітыў неяк не натхняе: прасочваецца жаданне спісаць многія праблемы Беларусі на «сіндром вахцёра», хоць ясна, што рыба псуецца з галавы. Не веру я і ў байку пра Пятра Машэрава, які нібыта ў канцы 1970-х быў гатовы «аддаць яўрэям» будынак Рускага тэатра. Як я пераканаўся ў 2002 г., калі браў у яго інтэрв’ю, былы мастацкі кіраўнік тэатра Барыс Луцэнка – немалы фантазёр і кан’юнктурнік… Пасля 2006 г., калі ён выгнаў з тэатра Паўла Харланчука за тое, што малады акцёр пайшоў на Кастрычніцкую плошчу і адседзеў 10 сутак, не маю ахвоты кантактаваць з «юдафілам» Б. Л. і іншым не раю.
Парадавалі нядаўнія весткі з Амерыкі. Нью-Ёркскі ўніверсітэт атрымаў важкі грант на вывучэнне гісторыі савецкіх яўрэяў: за 7 гадоў плануецца выдаць 7 тамоў. Сярод даследчыкаў, якія будуць пісаць гэтыя кнігі, згаданыя д-р Аркадзь Зэльцар і д-р Эліса Бемпарад. Яны бывалі ў Беларусі (Аркадзь – той увогуле стаяў ля вытокаў яўрэйскага таварыства ў Віцебску напрыканцы 1980-х, а Эліса прыязджала на пачатку ХХІ ст., брала інтэрв’ю ў Гірша Рэлеса), шмат пісалі пра беларускае яўрэйства, цікавяцца ідышам і ідыш-культурай. Можна спадзявацца на станоўчы вынік.
Між іншага, адзін з артыкулаў Э. Бемпарад – «Ідышысцкі эксперымент у савецкім Менску» – публікаваўся ў тутэйшым часопісе «Аrche» ў 2007 г. Артыкул быў спрэчны, я пакрытыкаваў яго. Пазней у выдавецтве Індыянскага ўніверсітэта выйшла кніга «Becoming Soviet Jews: The Bolshevik Experiment in Minsk» – куды больш грунтоўная. Выдавецтва «Аrche» летась збіралася падрыхтаваць пераклад на беларускую мову, але «не асіліла». Кажуць, на рускую кніга Бемпарад пра яўрэяў Менска ці то ўжо перакладзена (у Расіі), ці перакладаецца.
Нашай краіне, агулам, не дужа шанцуе з яўрэйскай адукацыяй і навукай – у нас некаторыя любяць пагарачэй папрасцей. Вось прайшоў 17 красавіка фестываль «Такі Песах» з масай лекцый пра «мастацтва, бізнэс і ўсё астатняе». А 13-15 траўня намячаецца «Лімуд», дзе таксама будзе вінегрэт шоў «без абмежаванняў, фармату і тэматыкі». Нешта сумняюся, што выступіць на «Лімудзе» ў Мінску «грамадзкі дзеяч і папулярны блогер» Антон Носік: яго ваяўнічыя заклікі, датычныя сірыйцаў (маўляў, не саромейся, Пуцін, забівай…), «дасталі» ўжо нават расійскіх следчых.
Магчыма, у эпоху фельетонна-кліпавага мыслення гэткія імпрэзы і больш дарэчныя, чым сістэмныя намаганні ў галіне іўдаікі. Адылі мне дарагі ідыш, мова, паходжанне якой нейкія жартуны выводзяць з Ірана. Не без суму думаю, што рэсурсы многіх а многіх людзей трацяцца не на адраджэнне традыцыйнай мовы беларускіх яўрэяў, а, груба кажучы, на «папсу» і халтурку (зразумела, маю на ўвазе не ўсіх выступоўцаў, але тое, што генеральным партнёрам пазначаны Саюз беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын з яго бяздзейным сайтам і даўно скампраметаваным старшынём, як бы намякае…).
Чарговы эпізод «вайны з кнігамі» прыпаў на красавік 2016 г. З ініцыятывы мытнікаў пад раздачу ў судзе трапілі наступныя выданні 2012 г. (!): Зянон Пазьняк «Добрая фатаграфія», Зянон Пазьняк і Валеры Буйвал «Абарона Курапатаў. Народны мэмарыял». Раней у мяне не даходзілі рукі пазнаёміцца з гэтымі кнігамі, але раз такі аўтарытэт, як суддзя Маскоўскага раёна г. Брэста Таццяна Гаргадзэ палічыла, што яны экстрэмісцкія… Паглядзеў і «Добрую фатаграфію», і «Абарону Курапатаў». Там нямала спрэчных момантаў (асабліва ў другой), але экстрэмізму я, чалавек з дыпломам палітолага ЕГУ, атрыманым у 1999 г. (ён эквівалентны дыплому Інстытута палітычных даследаванняў у Страсбургу), нідзе не выявіў.
Зразумела, уладам трэба адцягнуць увагу ад рэальных праблем, пераключыўшы яе на бяскрыўдную, у прынцыпе, літаратуру. Магу толькі паспачуваць аўтарам. З іншага боку, калі б нязменны лідар КХП-БНФ у свой час менш захапляўся падзелам людзей на «сваіх» і «чужых», да палявання на кнігі ў Беларусі магло б і не дайсці… Пошук «экстрэмізму» ў фотаальбоме – лухта і трызненне, аднак ці меншай лухтой быў нагавор на колішняга дэпутата Вярхоўнага Савета Беларусі Дзмітрыя Булахава (1959–2006), які, паводле З. Пазьняка, забіў чалавека на дарозе, павінен быў пайсці пад суд, але яго, Булахава, вызвалілі ад турмы з той умовай, што ён увосень 1992 г. зробіць даклад супраць рэферэндуму? «29 кастрычніка (насамрэч 27 кастрычніка – В. Р.) ён (Булахаў – В. Р.) выступаў з аргументацыяй псеўдаюрыдычнай, чаму не павінен адбыцца гэты рэферэндум… Настолькі чалавек прадаўся…», – кажа Пазьняк у пачатку гэтага відэа. Быццам і не ведае, што інцыдэнт на дарозе (наезд на жанчыну) з удзелам Булахава адбыўся толькі ў студзені 1993 г. (гл.: «Апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце ХІІ склікання». Смаленск: Інбелкульт, 2015. С. 569).
Баюся, тут спрацаваў «эфэкт бумерангу». Пры ўсёй павазе да Пазьняка, у гісторыі з канфіскаванымі кнігамі я бачу яго не героем, які процістаіць «плебеям духа», а мізэраблем-ахвярай. Cёння гэтаму чалавеку споўнілася 72. Зычу яму хаця б к наступнаму дню народзінаў прызнаць свае шматлікія памылкі – можа, праз гэта вернецца і яго палітычная вага пачатку 90-х?
Экзатычны крок, звязаны з Курапатамі, зрабілі мінскія актывісты (Марат Гаравы і кампанія): звярнуліся ў пасольства Ізраіля з просьбай націснуць на ўлады РБ, каб тыя пашукалі звесткі пра двух курапацкіх пакутнікаў, Мардэхая Шулескеса і Мойшу Крамера. Сон на яве… Пасольства не стала мяшацца ў праблему будоўлі шматпавярховіка на тэрыторыі старых яўрэйскіх могілак у Мазыры (амерыканскія і расійскія рабіны хоць накрэмзалі пісьмы чыноўнікам…) – хутчэй за ўсё, не стане рэагаваць і зараз. Ды марыць нікому не забаронена.
Вольф Рубінчык, г. Мінск
24.04.2016
rubinczyk[at]yahoo.com
Ад рэдакцыі. Мы не заўсёды згодныя з суб’ектыўнымі ацэнкамі нашых аўтараў, у тым ліку і В. Рубінчыка.
Апублiкавана 24 красавiка 2016 г.