Пасля перапынку – яшчэ адна серыя, у якой, па завядзёнцы, змяшана істотнае і менш істотнае…

Творчасць і спантанныя выказванні лаўрэаткі Нобелеўскай прэміі 2015 г. па літаратуры Святланы Аляксандраўны Алексіевіч выклікаюць непадробную цікавасць у тысяч (а мо і мільёнаў) людзей. Мінулы тыдзень стаў для С. Алексіевіч, як модна казаць, знакавым – грамадзянка Беларусі давала прэс-канферэнцыю і выступала з Нобелеўскай лекцыяй у Стакгольме. Пастаянныя чытачы cайта ўжо дакраналіся да тэмы «Алексіевіч і яўрэі», напрыклад, тут: Светлана Алексиевич – Нобелевский лауреат

Ёсць добрая нагода крыху заглыбіцца ў тэму, не прэтэндуючы на яе вычарпанне.

У другой кнізе Святланы Алексіевіч «Последние свидетели» («Апошнія сведкі», 1985) сярод «ста галасоў» гучаць і яўрэйскія, хоць гэта асабліва не акцэнтуецца – напрыклад, у выпадку Галіны Давыдавай. Падаюцца расповеды Эмы Левінай, Давіда Гольдберга, Яфіма Фрыдлянда, якія апынулася ў эвакуацыі, Гені Завойнер (правільна – Завольнер), якая ўспамінае пра пагром у гета, Ганны Гурэвіч, уратаванай выхавацелькай дзіцячага дома… Сярэдзіна 1980-х не была дужа спрыяльнай для яўрэяў у плане гістарычнай памяці – праўда, ужо выйшла невялікая кніжка Ганны Краснапёрка пра мінскае гета (1984 г.) – таму такая падборка заслугоўвае павагі. Вядома, варта ўспомніць і «споведзь яўрэя-партызана» ў кнізе «Час сэканд-хэнд» (2013), запісаную, верагодна, у 1990-х.

Увосень 1987 г. С. Алексіевіч – відавочна, з падачы свайго настаўніка Алеся Адамовіча – падпісала калектыўны ліст у маскоўскім выданні «Советская культура», дзе заступалася за Марка Шагала, на якога «наязджалі» беларускія ідэолагі.

У пачатку 1992 г. пісьменніца дала наказ новастворанай мінскай яўрэйскай газеце. Рызыкнуў перакласці на беларускую:

Пачуць адно аднаго!

Гэты старажытны дзіўны свет – свет культуры і жыцця яўрэйскага народа – існаваў побач з намі, але быў нам незнаёмы, быў адсунуты ад нас. Любая дыктатура заўсёды ахвотна раздзімала чалавечыя забабоны. Трымаўся на гэтым і бальшавізм. Чым больш мы не ведалі і не любілі адно аднаго, тым лягчэй нас было прыніжаць усіх разам. І рускага, і яўрэя, і беларуса.

Пасля доўгай няволі няможна адразу стаць свабодным. Мы не ведаем яшчэ, што такое свабода. Кожны крычыць пра свой боль, сваю любоў, сваю нянавісць. Кожны народ і кожны чалавек. І ніхто не чуе адно аднаго. Я жадала б, каб голас яўрэйскага народа быў пачуты іншымі. Каб у ім злучыліся і памяць болю, і памяць дабра, сабранага ў гісторыі і ў глыбіні сённяшняга быцця.

У мяне шмат сяброў сярод гэтага народа. І я ніводнага разу не чула ад іх слоў нянавісці. Яны хочуць быць толькі зразуметымі і недатыкальнымі. Я веру, што такой будзе і гэтая газета.

Святлана Алексіевіч («Авив», № 1, сакавік 1992, с. 2)

Як вядома, у 1992 г. двое грамадзян Беларусі – Ірына Галаўнёва і Тарас Кецмур – падалі на С. Алексіевіч у суд за «Цынкавых хлопчыкаў». Працэс скончыўся ў снежні 1993 г., іск Т. Кецмура быў часткова задаволены. Рэдакцыя «Авива» паспрабавала абараніць пісьменніцу, аднак лепей бы, напэўна, не спрабавала… Глядзіце: тут і танны пафас, і прымітыўная канспіралогія, і няведанне (а мо імітацыя няведання) таго, што грамадзянскі працэс аб абароне гонару і годнасці – зусім не тое, што крымінальны («уголовный»). Нататка ўзята з № 1 за студзень 1993 г.:

Амаль гэтак жа несамавіта бараніла С. Алексіевіч Дар’я Кастэнка – актывістка «Плошчы-2006», якая з мужам атабарылася ў Ізраілі. З артыкула ад 08.12.2015 (Беларусы, встаньте с дивана. Мы можем победить): «Я сёння гутарыла з іўрытамоўным знаёмым. Ён убачыў у ізраільскіх СМІ навіну аб уручэнні Святлане Нобелеўскай прэміі і павіншаваў мяне. Вось таму яўрэі і змаглі пабудаваць дзяржаву Ізраіль, уваскрасіць іўрыт з мёртвых, уладкаваць рай пасярод пустыні. Яны не разумеюць, уявіць сабе не могуць, як можна не ганарыцца сваімі. Затое гэта занадта добра разумеюць беларусы». Ох, не думаю, што Нобелеўская прэмія, уручаная Шымону Перэсу ды Іцхаку Рабіну ў 1993 г., выклікала ў ізраільцаў менш негатыўных эмоцый, чым сёлета прэмія Алексіевіч у беларусаў…

Нядаўна на сайце «Мы здесь» з’явіўся матэрыял Марыны Мядзведзевай-Хазанавай з амерыканскага Бостана: Заглянуть в бездну , у якім, апрача водгуку на кнігі С. Алексіевіч, гаворыцца пра яе нямала добрых слоў і як пра асобу. Між іншага, вядомы мінскі журналіст, св. памяці Аркадзь Бжазоўскі таксама казаў, што Алексіевіч – добры чалавек (але досыць крытычна ставіўся да яе творчасці).

Пасля 08.10.2015, даты прысуджэння прэміі, ад Алексіевіч, а ў прыватнасці, ад яе Нобелеўскай лекцыі 7.12.2015, многага чакалі: Нобелеўская прамова Святланы Алексіевіч: што мы хочам пачуць? (некаторыя жыхары Беларусі марна спадзяваліся, што выступ будзе транслявацца ў прамым эфіры па дзяржаўных тэлеканалах…). Напярэдадні лекцыі папулярны мінскі сайт citydog.by не шкадаваў для лаўрэаткі ўзнёслых слоў: «наш гонар, годнасць і сумленне», «геніяльны чалавек». Сама С. А. казала, што лекцыя будзе «грубая і жорсткая».

І вось трансляцыя (на сайце «нармалізаванага» Юрыя Зісера tut.by і інш.) адбылася, тэкст рускамоўнай лекцыі даступны на nobelprize.org з перакладам на 4 мовы. Наўрад ці я расчараваны: калі трактаваць прамову выключна як асабістую споведзь, то яна ўспрымаецца не так і блага. Вядома, мне – і не толькі мне – бракавала звароту да балючых кропак сучаснага жыцця краіны. Не абавязкова было пісьменніцы апранаць вышыванку з «Пагоняй» ды з шашкай «кідацца на амбразуру», ставіць дыягназ рэжыму і яго правадыру (штопраўда, у ранейшых інтэрв’ю яна гэткі дыягназ ахвотна ставіла). Аднак – аўтарка «Чарнобыльскай малітвы» магла б перасцерагчы Беларусь і свет ад будаўніцтва АЭС. Згадаць незайздросны стан беларускай мовы і папрасіць дапамогі ў пашырэнні беларускамоўнай супольнасці (я перакананы, што толькі праз людзей, якія трымаліся мовы ў 1990-х і пазней, Беларусь не стала часткай Расіі). Расказаць пра небяспеку прававога нігілізму, які вядзе да самадурства, прынамсі ў галіне доступу да інфармацыі (свежы прыклад – знішчэнне ў Мінску большай часткі накладу пасмяротнай кнігі Віталя Сіліцкага «Доўгая дарога ад тыраніі», лістапад 2015 г.).

Замест усяго гэтага прагучалі ўспаміны пра дзяцінства, Афганістан і чарнобыльскую зону, фрагменты з дзённікаў 30-гадовай даўніны, спасылкі на Дастаеўскага, Флабера і Чаадаева. Слухачы даведаліся, што Алексіевіч – «чалавек-вуха», вайна – гэта дрэнна, а звычайныя расійцы («русские») – страшныя людзі: («русский человек не понимает свободу, ему нужен казак и плеть», «два главных русских слова: война и тюрьма», «русскому человеку нужна такая идея, чтобы мороз по коже», etc).

Не парадавала мяне і некрытычнае стаўленне да клішэ нават не 1980-х, а 1960-х гадоў. У інтэрпрэтацыі лаўрэаткі гэта гучала так: «во время второй мировой войны в Беларуси на фронте и в партизанах погиб каждый четвертый беларус». Даўно ўжо ўсім, хто хоць крыху цікавіцца пытаннем, вядома, што з двух мільёнаў, забітых на тэрыторыі Беларусі, не менш за трэць складалі яўрэі, і большасць з іх гінула не на фронце, не ў партызанах. Але праблема яшчэ і ў тым, што С. Алексіевіч не давярае гісторыкам як супольнасці; яна, бы тая піянерка, заўсёды гатова аспрэчыць агульнапрызнанае. Чаго вартыя гэтыя выказванні ў дыялогу з міністаркай замежных спраў Швецыі 7 снежня 2015 г.: «Каб дабіцца як мага большага набліжэння да рэальнасці, я распытваю сотні людзей, і ствараецца высокая тэмпэратура расповеду, дзе факт спальваецца… Нам ужо сёння зусім нецікава, якія дзе былі франты, што там адбывалася…» www.svaboda.org/content/article/27412096.html (хочацца верыць, што журналістка «РС» памылілася з расшыфроўкай, і спальваецца ўсё ж не «факт», а «фальш»…). Ці ў прамове: «Нет границ между фактом и вымыслом».

Сумна, але выпадае пагадзіцца з экс-рэдактарам «Нашай Нівы» Сяргеем Дубаўцом, якога пакрыўджаная за лаўрэатку Ірына Халіп назвала «некто Дубовец»: лекцыя была з прыпахам нафталіну. Пажывем-пабачым, але сёння я не ўпэўнены, што выступы ў Стакгольме пойдуць на карысць беларускаму грамадству, а значыць, і тутэйшым яўрэям. Як даведзена ў показцы, кракадзілы лётаюць, але нізэнька-нізэнька… Так і ў мяне – гонар за суайчынніцу прысутнічае, аднак маленькі-маленькі…

На 7 лютага 2016 г. запланавана лекцыя Святланы Алексіевіч у Ізраілі. Білеты прадаюцца: http://open-lecture.kaccabravo.co.il/announce/50097

* * *

Коратка хочацца сказаць і пра з’яву іншага парадку – спектакль Алега Хадоскі і Міхаіла Кавальчыка «Шалом Алейхем! Мир вам, люди!»  , які нам з жонкай выпала паглядзець у мінскім музычным тэатры акурат праз год пасля прэм’еры.

На сайце тэатра ацэнка гэтай імпрэзы – 4 з 5, і я не стаў бы моцна пярэчыць (мо крыху б знізіў…). Насамрэч ідзецца пра варыяцыі на тэму «Тэўе-малочніка» Шолам-Алейхема, на што як бы намякае назва (калі «шалом-алейхем» – гэта вітанне, то другое слова трэ было б пісаць з малой літары). Такіх варыяцый у свеце і на (пост)савецкай прасторы было шмат, дастаткова ўспомніць «Скрыпача на даху» ў маскоўскім тэатры музкамедыі, пастаўленага яшчэ ў 1987 г. З рэцэнзіі Ціхана Хрэннікава запомнілася, што ў дэкарацыі былі ўведзены шагалаўскія матывы, што «Тэўе ламае звычаі, але і звычаі ламаюць Тэўе» («Савецкая культура», 25.07.1987).

На пачатку 1990-х я пару разоў хадзіў на горынскую «Памінальную малітву» ў Купалаўскі тэатр, заспеўшы яшчэ Стэфанію Станюту ў ролі маці Менахем-Мендла… Што казаць, той спектакль уражваў больш, чым мюзікл (а мо ўва мне гаворыць проста настальгія па юнацтве?) «Шалом Алейхем!» шмат у чым дублюе тую п’есу, але расцягнуты больш на 3 гадзіны… У ім нямала збыткоўных інтэрмедый, а вось Анатаўка адчуваецца даволі слаба. За выключэннем хіба рабіна (дужа камічнага), яўрэі ўсе безбародыя, што цяжка сабе ўявіць у «рысе аселасці» 110 гадоў таму. У сцэне пагрому адной з удзельніц нададзена падабенства з… Юліяй Цімашэнка. Відаць, камусьці хочацца атаясаміць яе з заклікам: «Жыды, прэч з ріднай Украіны!» Менахем-Мендл паказаны поўным няздарам, што не стыкуецца з яго статусам страхавога агента, дый у Шолам-Алейхема гэта спрытны, вынаходлівы «чалавек паветра».

Калі ў «Местачковым кабарэ» Купалаўскага ад драматычных артыстаў патрабуецца танчыць, спяваць і хахміць (што ім не заўсёды ўдаецца…), то ў мюзікле «Шалом Алейхем!», наадварот, перад працаўнікамі аперэты ставіцца задача выявіць сур’ёзныя, трагічныя характары. Ізноў жа, не ўсе далі рады. Разумею «профі» тэатральнай крытыкі Дзяніса Марціновіча, які параўнаў спектакль з пінжаком, пашытым Мотлам-Камзолам з розных кавалкаў: НЕ ЗАЧАПІЛА: ПРА МЮЗІКЛ «ШАЛОМ АЛЕЙХЕМ!»

Гэтае параўнанне круцілася ў маёй галаве незалежна ад Дз. Марціновіча яшчэ ў час першага акта.

І ўсё-ткі… Стваральнікі мюзікла захавалі спачуванне да «раскіданага гнязда» Тэўе, у пастаноўцы ўвесь час гучыць смех скрозь слёзы. Бадай, гэта галоўнае, і я гатовы дараваць аўтарам многія недахопы.

Вольф Рубінчык,

г. Мінск, 09.12.2015

rubinczyk@yahoo.com

Апублiкавана 9 снежня 2015