Жыццё ў сучаснай Беларусі такое, што кожны – ці амаль кожны – час ад часу мусіць займацца не сваёй справай (аз не выключэнне…) Працуе ў Мінску чалавек майго пакалення, паспяховы філосаф, дацэнт універсітэта Андрэй Шуман. Пісаў пра «іудзейскую логіку», хасідаў… і во надоечы пацягнула яго на агітпроп. Як член Праграмнага камітэта Інстытута даследаванняў нацыянальнай бяспекі Польшчы – што само па сабе забаўна, калі ідзецца пра грамадзяніна іншай краіны – у канцы кастрычніка ён апублікаваў артыкул з дзвюх частак «Друг Израиля между Западом и Россией: итоги выборов президента Беларуси» на блізкую для чытачоў belisrael.info тэму. Спадзяюся, аўтар не пакрыўдзіцца і не налепіць мне ярлык «неадэквата», калі скажу, што атрымаўся трэш, аднак у пэўнай ступені павучальны (іначай я б і не рэагаваў).
На фота Шуман
З загалоўка, дый са зместу, няясна, хто заслужыў званне «друг Ізраіля» – Аляксандр Лукашэнка, беларускі народ у цэлым, або той і другі? Што ж, пачнем ab ovo…
Даўно пара б ужо здагадацца ўсім зацікаўленым, што А. Лукашэнка – сябар самому сабе, ну, хіба, яшчэ блізкім родзічам і пары-тройцы давераных асоб (калі ўспомніць, як ён абыходзіўся з тымі, хто дапамагаў яму прыйсці да ўлады, то і апошняе выглядае сумнеўна). Ён сам прызнаваўся ў 2005 г., што сяброў бракуе, што «прэзідэнцтва – гэта каласальная самота… з гадамі гэта больш і больш узмацняецца» (У А.Лукашенко нет друзей). Падазраваць яго ў нейкай асаблівай юдафіліі ці ізраілефіліі няма падстаў: лукашэнкаўскія жэсты ў адрас ізраільскіх палітыкаў (Авігдора Лібермана, Шымона Пераса…) тлумачацца або вымогамі дыпламатычнага этыкету, або жаданнем атрымаць дывідэнды праз «яўрэйскае лобі» на Захадзе, або спробамі завабіць ізраільскіх/міжнародных прадпрымальнікаў у Беларусь. Не буду згадваць найбольш адыёзную частку выказвання пра Бабруйск (кастрычнік 2007 г.), а прыгадаю гэты фрагмент: «Мы яго ўпарадкавалі і ізраільскім яўрэям кажам – хлопцы, вяртайцеся назад. Я ім сказаў – з грашыма вяртайцеся!» Іншымі словамі, без грошай вы тут на… камусьці патрэбны, і траціць іх будзеце, як падкажуць… «Астапа нясло» і пасля 2007 г., напрыклад, у пасланні 2012 г.: «Барыс Васільевіч Батура прыходзіць і кажа: вось нашы разумныя яўрэі з Ізраіля прыехалі, хочуць 45 гектараў зямлі. Я кажу, ты што, гэта добрае поле каля Баравой… Кажу: перадай яўрэям прывітанне, я ім заўтра знайду няўдобіцы, але там выдаткі большыя» (http://www.kp.by/online/news/1147176/). Бадай той Жорж Міласлаўскі з гайдаеўскага фільма: «Так что мне передать мой король? – Передай твой король мой пламенный привет!»
Выснова? «Мараль»? Шчырасці ў абдымках беларускага кіраўніцтва з Ліберманам ды яго стаўленікам Шагалам, у лістах да Пераса ці Нетаньягу – кату па пяту.
Былы пасол Ізраіля Ёсеф Шагал на працягу ўсёй сваёй кадэнцыі ў Беларусі (2012–2015) цвярдзіў пра адсутнасць у Беларусі юдафобіі. Напрыклад, у інтэрв’ю ўкраінскай журналістцы ўвесну 2015 г.: «так наладжана тут сістэма – зверху ўніз… Зверху ідзе непрыманне любой формы антысемітызму, паступае гэты сігнал настолькі ясна, што нават у тых людзей, якія не любяць яўрэяў…, не з’яўляецца жадання дэманстраваць свае пачуцці. Усё знаходзіцца пад вельмі жорсткім кантролем, кожны выпадак, звязаны нават не з праявай антысемітызму, а з нейкай спробай сказаць штосьці, упіраецца ў строгае “нельга!”», «тут не было, прынамсі я не сутыкаўся, ні з адным выпадкам антысемітызму» (Посол Израиля в Беларуси Йосиф Шагал: многие не признаются в том, что они евреи). Прама як у Янкі Купалы ў сумнавядомай паэме «Над ракой Арэсай» (1933) пра жыццё камуны: «Ёсць, напэўна, недахопы, / Бо як жа іначай / Ў гаспадарстве, ў будаўніцтве? / Але іх не бачыў». Адрасую ахвотных паспрачацца з хітрамудрым дыпламатам да навіны ад 23.05.2013 з гаваркой назвай: «Милиция решила не наказывать сотрудника Академии управления [при президенте РБ] за публичное оскорбление евреев на интернет-форуме». Дый нават калі б словы Шагала былі праўдай – адсутнасць антысемітызму шчэ не роўная дружбе.
Сам я ў лістападзе 2012 г. у інтэрв’ю аднаму польскаму канальчыку сказаў наконт антысемітызму ў Беларусі: «За апошнія 10 гадоў паветра стала чысцейшае», але адразу ж падкрэсліў, што ўзровень ксенафобіі ў краіне даволі высокі. За тры гады, якія мінулі, гэты ўзровень, відавочна, не знізіўся, што само па сабе не прыяе пашырэнню «сяброўскіх стасункаў». Хіба што ізраільцы і беларусы дамовіліся б сябраваць «супраць» кагосьці – арабаў, іранцаў… – але грош цана была б такому «сяброўству». Дарэчы, улады Беларусі талерантна ставяцца да «пасольства» Палестыны ў Мінску, якое існуе з сярэдзіны 2000-х, нічога не маюць супраць яго і 90 з лішкам адсоткаў жыхароў Беларусі. Тое самае тычыцца пасольства Ісламскай Рэспублікі Іран, якое актыўна будуецца (а мо ўжо і разбудавалася) на беразе Камсамольскага возера.
А. Шуман даў у артыкуле «джэнтльменскі набор» фактаў і фактоідаў. Перакладу пару ўрыўкаў:
У вытокаў беларускай дзяржаўнасці стаяў вялікі князь Вітаўт (1350–1430). І ён стаў першым вялікім князем, які на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і Рускага… устанавіў так званыя «прывілеі» (1388–1389), якія рэгулявалі жыццё яўрэйскай абшчыны на ўсёй тэрыторыі княства. Згодна з гэтымі законамі, яўрэі ўяўлялі з сябе клас свабодных жыхароў… Іменна беларуская дзяржаўнасць Вялікага Княства Літоўскага і Рускага дазволіла яўрэйскім падданым развіць іудзейскую ідэнтычнасць і культуру да небывалых вышынь.
Пачаць з таго, што Вітаўт стаў вялікім князем ВКЛ толькі ў 1392 г. (дэ-факта; дэ-юрэ на гэтым троне сядзеў Ягайла), таму ніяк не мог у канцы 1380-х выдаць прывілеі для «ўсёй тэрыторыі княства». Як тагачасны «губернатар» заходняй Беларусі, ён апекаваўся яўрэямі Берасця (1388) і Гародні (1389). Дзеянне яго акта распасцерлася на ўсё княства толькі праз 100 з лішнім гадоў, у час кіравання Жыгімонта Старога. А як вам думка, што для «іудзейскай ідэнтычнасці» стварыла ўмовы «беларуская дзяржаўнасць»? Прыблізна тое самае, што заявіць: Святлана Алексіевіч абавязана Нобелеўскай прэміяй рэжыму Лукашэнкі…
З аднаўленнем беларускай дзяржаўнасці ў 1918 г. беларускі народ ізноў стаў верным саюзнікам яўрэяў, уключыўшы іх у будаўніцтва нацыі. Яўрэйская мова (ідыш) абвяшчаецца адной з чатырох дзяржаўных моў беларускай рэспублікі, нароўні з беларускай, польскай і рускай.
У 1918 г. была створана Беларуская народная рэспубліка, якая ніколі не выступала за афіцыйнае «чатырохмоўе». Многія дзеячы БНР талерантна ставіліся да яўрэяў, але ў «будаўніцтва нацыі» пад сваім сцягам уключалі толькі адзінкі (Самуіла Плаўніка, яго цёзку Жытлоўскага, Шымона Разенбаўма…). Трэба помніць і пра тое, што БНР у 1919 г. ангажавала на вайсковую службу Станіслава Булак-Балаховіча, адказнага за шматлікія антыяўрэйскія пагромныя акцыі на поўдні Беларусі ў 1920 г., у час т. зв. «Беларускага пахода». Булак-Балахович, Станислав Никодимович – антиеврейский аспект
Чатыры афіцыйныя мовы, як можна прачытаць у Вікіпедыі/любым сучасным падручніку, былі не ў БНР, а ў «канкурэнтаў» – у савецкай Беларусі, і тое не дужа працяглы час (1920–1938 гг.). Мяркую, нямногім ізраільцам дарагі той факт, што на гербе БССР і шыльдзе БДУ меліся надпісы на ідышы – урад Ізраіля адпачатку гаварыў на іўрыце і не спрыяў альтэрнатыўным мовам. Дый пры чым Вітаўт і падзеі 90-гадовай даўніны да сучаснай (геа)палітыкі?
Ах, вядома ж, «маасэ авот сіман лебанім» («учынкі бацькоў – знак для нашчадкаў»)! Але зварот да мінулага – небяспечная, двухбаковавострая штука. Як любіў казаць тав. Сталін, «хто старое згадае – таму вока прэч, а хто забудзецца – таму абодва». Не сумняюся, што ізраільскія беларусазнаўцы (ці тыя, хто імі лічыцца) маюць звесткі і пра выгнанне яўрэяў з ВКЛ за часоў князя Аляксандра ў канцы ХV cт., і пра пагромы пачатку ХХ ст., і пра ўдзел беларускіх калабарантаў – а таксама некаторых партызан – у Катастрофе 1941–1944 гг. Калі капнуць крыху глыбей, то выходзіць, што і фальклор у сваёй істотнай частцы абвяргае тэзіс пра «дух саюзніцтва, які яднаў яўрэяў і беларусаў на працягу многіх стагоддзяў». Нямала фактаў насцярожанага і негатыўнага стаўлення прыводзіцца ў раздзеле з кнігі магілёўскага гісторыка Ігара Марзалюка «Людзі даўняй Беларусі» (Магілёў, 2003) пад назвай «Вобраз жыда ў беларускай традыцыі» (с. 133–149).
Пра другую частку артыкула А. Шумана з ацэнкай вынікаў «прэзідэнцкіх выбараў» 2015 г. доўга разважаць не стану, тым болей што яна слаба звязана з першай. Эх, калі б адсутнасць «электроннага галасавання з аўтаматычным падлікам галасоў» і недахоп сацыялагічных агенцтваў былі найвастрэйшымі праблемамі ў Беларусі…
Хацеў бы параіць шаноўнаму аўтару і ўсім, хто захоча пайсці яго шляхам, менш маніпуляваць мінуўшчынай дзеля дасягнення кан’юнктурных мэт. Чаму б не паверыць Уладзіміру Караткевічу, які пра яўрэяў ВКЛ натаваў у сваім дзённіку паўстагоддзя таму: «жылі тут не добра і не кепска, і з прывілеямі, і з паборамі, і з гвалтам…» («Дзеяслоў», № 78, 2015)? Звяртаючыся да ранейшага суіснавання яўрэяў і беларусаў, паказваць трэба і пазітыўныя, і негатыўныя грані. Толькі так можна палепшыць беларуска-ізраільскія адносіны, якія – хто б што ні казаў – усе 2010-я гады былі далёкімі ад аптымальных. Дадатковае сведчанне – выхад у выдавецтве «Мастацкая літаратура» на замову міністэрства інфармацыі РБ фаліянта Славаміра Антановіча «Ушедшие в бессмертие» (Мінск, 2015), дзе аўтар фантазіруе пра агентаў сталінскіх рэпрэсій:
Многія пералічваюць галоўных ідэолагаў ГУЛАГа – сіяністаў Когана, Фрэнкеля, Фірына, Рапапорта, Бермана… Усе яны нярускія, і гэта палягчала іх разбуральную працу. Яны і яўрэямі-то былі кепскімі, у іх поўнасцю выпетрылася разуменне нацыянальнага гонару. Некаторыя з іх «працавалі» ў Беларусі.
Што гэтыя людзі, служкі Леніна-Сталіна, былі кепскімі яўрэямі – бясспрэчна, ды якое дачыненне яны маюць да сіянізму, руху, які ў 1948 г. спарадзіў Дзяржаву Ізраіль? Пытанне рытарычнае.
Усё б нічога, каб хоць сярод беларускіх яўрэяў панаваў дух «саюзніцтва». На жаль, салідарнасці мала: як і на пачатку 2000-х гг., канфліктуюць, напрыклад, «прагрэсіўныя» і артадаксальныя іўдзеі. Першыя ў кастрычніку 2015 г. разам з прыяцелямі-хрысціянамі залезлі ў будынак Валожынскай ешывы, які належыць Іудзейскаму рэлігійнаму аб’яднанню і правялі там нейкі «семінар», другія заявілі «рашучы пратэст» і паабяцалі «придать этому вопющему и беспрецедентному факту юридическую оценку как со стороны властей, так и со стороны посольства Израиля в Республике Беларусь» (арфаграфія і стылістыка арыгінала захавана).
Так, паводле «прагрэсіўнага» сайта jews.by, выглядае тыповы артадаксальны яўрэй.
Будзем аптымістамі, суцешымся тым, што ў найсвяжэйшым нумары «Аrche» (прысвечаным пераважна гейшам :)) апублікаваны і ўспаміны Рыгора Хасіда «Пра Гродна, жыццё гарадзенскіх габрэяў да вайны, пра адносіны з польскім насельніцтвам, прычыны вітання мясцовым габрэйствам прыходу Чырвонай арміі ў 1939-м і аб тым, што прынесла габрэям савецкая ўлада». Паверым, што 27 лістапада 2015 года – у першы дзень адмены віз паміж Беларуссю і Ізраілем – мы прачнемся ў іншай краіне. А пакуль – trash must go оn!
Мінск, 05.11.2015
rubinczyk[at]yahoo.com
P.S. Раз ужо былі згаданы партызаны – для мяне непрымальнае выказванне вядомай пісьменніцы: «Партызанская вайна, гэта, агулам, поўны разбой. Ты залежыш ад камандзіра, асабліва жанчыны (што я добра ведаю); калі ты габрэй, табе могуць і ў спіну стрэліць». Вожыку зразумела, што ў савецкім партызанскім руху на Беларусі за тры гады ўратавалася куды больш яўрэяў (паводле розных звестак, 10–15 тыс.), чым загінула ад рук антысемітаў.
Папярэднія серыі:
От редактора сайта: еще по теме действий банд С. Булак-Балаховича в белорусском Полесье материал на сайте Погромы и убийства евреев Мозырского уезда в 1918-начало 20-годов
И коль вспоминалось также имя уже бывшего израильского посла, то стоит напомнить материал, связанный с его “кипучей” белорусской деятельностью Тот самый израильский Шагал…
Опубликовано 6 ноября 2015