Вольф Рубінчык
Ізноў шалом-здароў! Гэтым разам пагаворым пра Беларусь як несавецкую краіну і пра тое, як у ёй (вы)жыць.
1. Чвэрць стагоддзя на незалежніцкай хвалі
Першы масавы апазіцыйны рух у найноўшай гісторыі Беларусі нарадзіўся ў 1988 г., аформіўся ў 1989 г., а выпрабаванне выбарамі прайшоў у 1990 г. Іменна тады дзясяткі прадстаўнікоў Беларускага народнага фронту патрапілі ў Вярхоўны Савет БССР – які-ніякі, а парламент – і разам з некаторымі іншымі дэпутатамі сфармавалі т. зв. «Дэмакратычны клуб», а потым і Апазіцыю БНФ.
Адной з першых акцый новаўтворанай Апазіцыі сталася «антысвяткаванне» 7 лістапада, калі на помнік Леніну ў Мінску былі навешаны пудзілы і антыкамуністычныя лозунгі. Пракуратура вывучала «правакацыйныя» паводзіны фронтаўцаў, у тым ліку Зянона Пазьняка, але нікога не пакарала. Выглядае, іменна гэтая акцыя стала пачаткам канца для Беларусі савецкай. Больш падрабязна пра падзеі можна пачытаць у 800-старонкавай кнізе «Апазіцыя БНФ у Вярхоўным Савеце ХІІ склікання» аўтарства кандыдата гістарычных навук Аляксандра Кур’яновіча (2015), якую мне выпала рэдагаваць.
Пасля абвяшчэння Незалежнасці ў жніўні 1991 г. і распаду СССР у снежні 1991 г. працэс натуральнай дэсаветызацыі (развітання з БССР-аўскім мінулым) набыў незваротны характар. Узлёт небезвядомага палітыка ў 1993–94 гг. можна трактаваць як рэакцыю на занадта хуткія перамены, але памылкова лічыць, што Аляксандр Лукашэнка вярнуў Беларусь у савецкі час, што ў нас запанаваў «чырвоны чалавек».
Замежнікі, прыязджаючы ў Мінск на колькі дзён, бачаць помнік Леніну, вуліцы Маркса ды Энгельса, і крывяць нос: «фэ, савок». Між тым к 2015 г. «савок» у нас практычна сканаў. Наўрад ці хто стане спрачацца, што хрыбцінай савецкага ладу былі камуністы-ленінцы, але ў РБ з тузіна палітычных партый (скарэй гурткоў па інтарэсах…) дзве камуністычныя ледзь прадстаўлены на ўзроўні мясцовых саветаў. Помнікі, назвы вуліц, убогае «святкаванне» 7 лістапада і нават «Лінія Сталіна» – адно дэкарацыя, або костка, якую ўлады кідаюць кансерватарам старэйшага пакалення. З гэтай жа прычыны трывае назва газеты адміністрацыі прэзідэнта «Советская Белоруссия», якую рэдакцыя старанна скарачае да «СБ» – або наогул карыстаецца неафіцыйным найменнем «Беларусь сегодня». Сама адміністрацыя Лукашэнкі нагадвае колішні ЦК КПБ, але будуецца іначай, у ёй больш цэніцца асабістая адданасць і крэўныя сувязі, а не вернасць якойсьці канкрэтнай ідэалогіі, пагатоў марксізму-ленінізму. Эканоміка, культура, сістэма адукацыі, міжнародныя адносіны развіваюцца паводле прынцыпаў, далёкіх ад норм савецкага часу (зараз не кажу, лепшых ці горшых). «Выбары» з квазіпрымусовым галасаваннем ладзяцца ўсё-ткі з аглядкай на назіральнікаў, і кандыдатаў у прэзідэнты з 1994 г. ніколі не было менш за трох.
Што самае важнае, за чвэрць стагоддзя адбыліся істотныя змены ў свядомасці мільёнаў людзей, якія паспелі забыцца на савецкія стабільныя цэны, чэргі і паўпустыя паліцы. Разумна выказаўся літаратар Альгерд Б., даведаўшыся пра рашэнне Нобелеўскага камітэта 8 кастрычніка 2015 г.: «Мы жывыя і жывем сёння, і краіна, дзе гэта адбываецца, даўно ўжо не Савецкі Саюз. У яе, гэтай краіны, выраслі малочныя зубы. І нам хочацца гаварыць: новым голасам, пра нашае сёння». Гэтак адчуваю і я, і не магу згадзіцца з іншым літаратарам Ціханам Ч., які настойваў на «Радыё Свабода» ў тым самым кастрычніку 2015 г.: «Дастаткова адысці крыху ўбок ад усім вядомых кнігарняў і галерэй, каб нізрынуцца ў пафарбаваную савецкую сымболіку і ў якасны, новенькі савецкі лад, які прэ з усіх шчылінаў і гегемоніць па поўнай праграме… Цяпер відавочна, што беларускі нацыяналізм занадта рана пахаваў антыкамуністычную рыторыку: шкілет Савецкага Саюза… грукае ў дзверы». Як казаў больш за стагоддзе таму трэці літаратар пра творы чацвёртага, «ён пужае, а мне не страшна».
Гэта праўда, што адукаваныя людзі ў беларускай правінцыі нярэдка гаворыць пра асяроддзе з доляй сарказму. Мастак Верамейка-Залескі лічыць, што жыхары вёскі, за выняткам моладзі, захоўваюць савецкую свядомасць. А журналіст Сяргей А. з Клімавіч адказаў Альгерду Б. так: «шмат насельнікаў гэтай краіны дасюль савецкія людзі. Яны лічаць, што нармальна – парушаць законы, баяцца вялікіх і малых кіраўнікоў, пагарджаць тымі, хто высоўваецца…». Але, па-мойму, слушны дыягназ тут – не савецкасць, а патрыярхальны тып палітычнай культуры, які існаваў да 1917 г. (у Заходняй Беларусі – да 1939 г.) і перажыў СССР. На людзях гэтага тыпу з іхнім недаверам да законаў, грамадскай актыўнасці і «палітыкі» штораз выязджае «бацька». «Чырвонымі» называць іх некарэктна: скарэй ідзецца аб маргіналізаванай частцы сялянства (накшталт паслядоўнікаў Альяша з рамана Аляксея Карпюка «Вершалінскі рай») і тым самым «мяшчанстве», з якога дзесяцігоддзямі кпілі савецкія публіцысты.
Недахопу ў песімістычных прагнозах адносна Беларусі ніколі не было, і ўсё ж… Пра пэўны плюралізм на палітычнай сцэне згадана вышэй, і нават у паслухмяным парламенце час ад часу выяўляецца нязгода, як гэта было ўвесну 2015 г. пры зацвярджэнні «дэкрэта аб дармаедах» (нехта прагаласаваў-такі супраць).
Няма ў краіне і татальнай манаполіі на прадстаўніцтва інтарэсаў наёмных работнікаў: з цяжкасцю, але працуюць незалежныя прафсаюзы, чаго таксама не магло быць у СССР. (Між іншага, чуткі з падручніка для студэнтаў ЕГУ пра тое, што ў лукашэнкаўскай Беларусі пры прыёме на работу аўтаматычна запісваюць у «чэсны» прафсаюз, не пацвярджае практыка: у 2003 г. працаваў ва ўстанове міністэрства адукацыі, у 2004 г. – ва ўстанове сацыяльнага забеспячэння, у 2009-2011 гг. – на дзяржаўным прадпрыемстве сувязі, ні разу не далучаўся да іхніх «прафсаюзных ячэек».)
Бадай, найменш «савецкай» зрабілася сфера паслуг, асабліва ў гарадах. У ХХІ ст. пабудавана безліч «буржуазных» месцаў адпачынку: казіно, рэстарацый, клубаў… Рэальная канкурэнцыя існуе паміж банкамі, турфірмамі, размаітымі крамамі, а сярэдні беларускі гіпермаркет мала чым адрозніваецца ад ізраільскага. У пэўным сэнсе мы перажываем ранні капіталізм – эпоху «пачатковага назапашвання капіталу», з усімі яе плюсамі і мінусамі, вялізнымі кантрастамі ў даходах і выдатках. Як заўважыў Аляксей Кудрыцкі А ЧТО ДЕСОВЕТИЗИРОВАТЬ-ТО?: «У Беларусі дзейнічае рынкавая эканоміка, з наступствамі якой насельніцтва сутыкаецца штораз, ходзячы ў крамы… Эканоміка, якая паступова пазбаўляецца прыстаўкі “сацыяльна-арыентаваная”». Паўтараць следам за Кудрыцкім, што Беларусь – «цалкам дэсаветызаваная дзяржава», я б не стаў, бо астраўкі мінулага раскіданы ад Асвеі да Лунінца, але, дапраўды, ужо 5-10 гадоў не яны вызначаюць паводзіны большасці беларусаў.
- А як гэта ўсё адбілася (і адаб’ецца) на яўрэях?
«Капіталізацыя» беларускага грамадства ў кароткачасовай перспектыве мела для большасці яўрэяў станоўчыя наступствы – адкрыліся магчымасці для бізнэса, падвысілася роля адукацыі. Сярод работнікаў культуры («інтэлігенцыя» для РБ – устарэлае паняцце…) прыкладна з канца 1990-х добрым тонам стала цікавіцца яўрэйствам і яго спадчынай. Часам гэтая цікавасць была шчырай, часам выклікалася жаданнем падзарабіць – на мой погляд, зусім зразумелым.
У 2013 г. выйшаў «яўрэйскі» нумар «альманаха сучаснае беларускае культуры» «Партызан»: http://partisanmag.by/?p=3806 , у ім бралі ўдзел некаторыя мае знаёмыя. Сёлета я быў сведкам мінімум трох імпрэз з «яўрэйскім акцэнтам». Першая адбылася ў студзені 2015 г. у мінскім музеі-кватэры Петруся Броўкі. Вядучыя гаварылі пра паэтаў-ідышыстаў, чыталі іхнія творы. Старшыня беларускага ПЭН-цэнтра Андрэй Хадановіч (на здымку злева) здаўна перакладае з ідыша вершы Майсея Кульбака, і ў музеі прачытаў тры свае пераклады. Я коратка распавёў пра выданні суполкі «Шах-плюс»: зборнікі Ільі Злотніка, Ізі Харыка, Элі Савікоўскага, Гірша Рэлеса.
Пазней наведалі мы з жонкай два спектаклі Купалаўскага тэатра: «Другая сусветная» – http://kupalauski.by/performances/large_stage/second-world-war/ – і «Местачковае кабарэ» – http://kupalauski.by/performances/large_stage/cabaret/ . Выкананне твораў пра вайну аўтарства былога мінчаніна Марка Мермана (у час кранальнага спектакля-канцэрта актрыса праспявала і песню Мермана пра Саламона Міхоэлса, забітага ў 1948 г.) спадабалася куды больш, чым эклектычнае «Кабарэ». Аднак другі спектакль – рэдкая магчымасць убачыць цыганскі танец пад песню на ідышы і паслухаць яўрэйскія показкі-«шмонцэс».
Пра стэрэатыпныя «яўрэйскія рысы» (ініцыятыўнасць, еtc.) з 2000-х гадоў у пазітыўным ключы гаворыцца як у афіцыйных, так і ў альтэрнатыўных крыніцах. Так, былы старшыня Нацбанка, гадоў 10 таму ставіў Ізраіль у прыклад кіраўнікам сельскай гаспадаркі Брэсцкай вобласці; кіраўнік афіцыёзнага сацыялагічнага агенцтва набыў «дом Вейцмана» ў Моталі і захапляўся першым прэзідэнтам Ізраіля як палітыкам. Улетку 2015 г. шаблоннае ўспрыманне яўрэяў пашыраў і папулярны сярод «прасунутай моладзі» сайт з птушынай назвай: маўляў, беларусы, будзьце як яўрэі, разумныя і хітрыя…
Паўстае пытанне, ці надоўга захаваецца гэтая «юдафільская» тэндэнцыя: на мой одум, ёсць у ёй і небяспека. Мудры Фелікс Хаймовіч пісаў у 2014 г.: «Антысемітызм пачынаецца з прысваення габрэям звання самай таленавітай нацыі. Далейшая логіка такая: яны самыя таленавітыя, яны выцесняць нас, ад іх трэба бараніцца». Гадоў з трох таму пачасціліся факты «абароны ад яўрэяў», прычым у колах, якія раней у ксенафобіі, нібыта, заўважаны не былі. Так, апазіцыйны (?) грамадскі дзеяч М. «жартоўна» заявіў свайму суразмоўцу-яўрэю ў снежні 2012 г.: «Няма беларускамоўных яўрэяў у Беларусі, то і не лезьце ў беларускую мову, у яе і без вашага пытання праблем больш чым дастаткова!» Сваю лепту ў адчужэнне яўрэяў ад беларусаў унёс і былы пасол Ізраіля Ш., хаця, напэўна, не варта перабольшваць шкоду ад яго цынічных выказванняў пра палітзняволеных у Беларусі. Людзі скемілі, што погляды Ш. падзяляла толькі меншасць беларускіх яўрэяў – як у самой Беларусі, так і ў Ізраілі.
У красавіку 2015 г. на «яўрэйскі ўплыў» ды памыснасць яго абмежавання намякалі і кіраўнік краіны (у сумнавядомым пасланні парламенту…), і паэт-«апазіцыянер», чыю цытату пра кантроль яўрэяў над сілавымі структурамі Беларусі хуценька падчысціў «Белсат», – belisrael.info паведамляў пра абодва выпадкі. На жаль, крызісны стан эканомікі стварае глебу для далейшых інсінуацый.
Ва ўмовах прававога нігілізму прадстаўнікам этнічных меншасцей наўрад ці бывае лёгка; апрыёры яны займаюць слабейшую пазіцыю, чым большасць. Магла б дапамагчы салідарнасць, сістэмная пабудова абшчыны, але якая ў Беларусі «салідарнасць» сярод яўрэяў, пастаянныя чытачы гэтага сайта ведаюць. І вось думка доктара гістарычных навук Юрыя Гарбінскага з яго пісьма ад 24.09.2015: «Пра захаванне і адносіны да габрэйскай спадчыны (перадусім матэрыяльнай) у Беларусі можна сказаць больш чым з горыччу – яна дзесяцігоддзямі ўжо не замоўчваецца, але нішчыцца. Ну не разумеюць беларусы і ўсе тыя, хто жыве тут, што без габрэйства проста не існуе такое паняцце, як культурны ландшафт Беларусі…» На першы погляд, катэгарычна, але навуковец валодае тэмай. Яму, а таксама ксяндзу Яцаку Хутману, мы абавязаны рэстаўрацыяй старых яўрэйскіх могілак у Камаях Пастаўскага раёна (2012 г.).
Трывожыць пашырэнне ў Беларусі паганскіх каштоўнасцей (не блытаць з атэізмам савецкага ўзору). Фота з былых яўрэйскіх могілак на вуліцы Сухой у Мінску з’явілася на «прасунутым» сайце ў верасні 2015 г. Сімвалічны шпацыр…
Адказ рэдактаркі сайта на мой зварот гучаў так: «…не вельмі зразумела, чаму вас так збянтэжыў сабака пароды Джэк Расел на могілках. Могiлкi (няважна, яўрэйскія, беларускія, нямецкія) існуюць для жывых, каб жывыя – помнілі. Сюды нармальна прыходзіць з сем’ямі, тут павінны гуляць дзеці, таму што гэта жыццё, і яно працягваецца. Не павінен собака на яўрэйскіх могілках выклікаць настолькі дзіўную і дрымучую рэакцыю». І рэдактарцы сайта, і гаспадару сабакі, літаратару Сяргею К. – ледзь за 30, то бок на «савецкасць» іх паводзіны не спішаш. Сяргей дык увогуле вучыўся ў БДУ на гебраіста (!)
Адылі не хочацца завяршаць гэтую частку – а відаць, і ўсе «Катлеты з мухамі» – на сумнай ноце. Яркай падзеяй 2015 г. стаў выхад серыі «Мая беларуская кніга» ў мінскім выдавецтве «Папуры»: http://popuri.ru/belkniga/ Пачэснае месца сярод 26 лепшых кніг розных стагоддзяў заняў раман Майсея Кульбака «Зельманцы» ў перакладзе Віталя Вольскага. Ён не перавыдаваўся ў Беларусі звыш 50 гадоў, а цяпер даступны ў вольным продажы: http://oz.by/books/more10442041.html
Кур’ёзнымі падаліся мне і віншаванні, якія Іудзейскае рэлігійнае аб’яднанне накіравала С. Алексіевіч і А. Лукашэнку ў кастрычніку 2015 г. Працытую ў арыгінале з захаваннем арфаграфіі (узята з фэйсбука ІРА):
- Мужская история (Исповедь еврея-партизана)
Светлана Алексиевич, лауреат Нобелевской Премии в литературе. Сардэчна вiншуем
- Иудейское Религиозное Объединение в Республике Беларусь поздравляет Александра Лукашенко с избранием на должность Президента страны и надеется на благоразумную и взвешенную политику с его стороны в конфессиональных вопросах, как это было и ранее, начиная с 1994 года. Мазл тов!
Што ж, «мабыць, так і трэба». Прынамсі ІРА выпісала рэцэпт, а што з ім рабіць – справа кожнага.
Мінск, 22.10.2015
rubinczyk[at]yahoo.com