У музейшчыцы былі вялікія лупаватыя вочы і нейкая нязграбная фігура — Сяргей звярнуў увагу на яе вуглаватасць, калі жанчына паднялася з-за канторкі. Сіні пінжак з узнятымі плячыма надаваў ёй афіцыйны і адчужаны выгляд.
У краязнаўчы музей мужчыну занесла наяўнасць лішняга часу і нежаданне вяртацца ў гатэльны нумар, дзе яго чакаў камфорт ікееўскага шаблону. Што яшчэ рабіць камандзіраванаму ў раённым гарадку ў выходны дзень, калі ты ўжо выспаўся і вырашыў уважліва паглядзець, куды цябе закінуў лёс.
Невялікі музей размяшчаўся ў будынку пачатку ХХ стагоддзя. Шурпатыя чырвоныя цагліны, паедзеныя молем часу. Тоўстыя сцены, за якімі, бы за шкарлупінай яйка, хаваецца іншае жыццё.
У тым, засценным жыцці застаўся цёплы травеньскі дзень, дзе мяшаюцца пахі маладой травы і бензіну. Там раслі каштаны, уздымаючы ўгору свае ўрачыстыя кандэлябры. Там па-ранейшаму стаялі невысокія трох-чатырохпавярховыя дамы, пафарбаваныя ў вясёлыя колеры — салатавы, вохрысты, лімонны, ружовы…
У гэтым, музейным свеце час застыў, быццам у нейкай крыягеннай камеры, і халоднае паветра вечнасці сухімі пальцамі абмацвала твар наведнікаў.
Жанчына запаліла святло, і Сяргей пачаў вывучаць сцісла выкладзеную гісторыю райцэнтра, у які яго занесла камандзіроўка.
Надпіс на стэндзе ў першай зале паведамляў наведнікам, што горад згадваецца ў летапісах з ХІV стагоддзя, хаця археалагічныя раскопкі паказваюць, што людзі тут жылі і раней. У якасці доказаў жыцця ранейшых людзей музейшчыкі прапаноўвалі паглядзець нейкія цёмныя пацеркі ды аскепкі посуду, што больш нагадала Сяргею сляды сямейнай сваркі, чым нечае ціхамірнае жыццё.
Акрамя бітага посуду ды некалькіх манет Сярэднявечча, як выглядала, не пакінула заўважных слядоў у гісторыі горада.
Наступная зала пераскоквала адразу ў ХІХ стагоддзе. Каля чыгуннага шара быў прымацаваны цэтлік, дзе горда паведамлялася, што гэта ядро, якім войска Напалеона абстрэльвала горад падчас вайны 1812 года. Стэнд, прысвечаны гэтай значнай падзеі, інфармаваў, што праз горад праходзіў корпус аднаго з напалеонаўскіх маршалаў, чыё імя Сяргей забыў, як толькі зрабіў крок ад стэнда.
ХХ стагоддзе, рэвалюцыя, калектывізацыя, будоўлі заводаў у 1930-х… Вайна. Тая, каторую ў нас па-ранейшаму называюць Вялікай Айчыннай.
Музейшчыца пастаянна следавала за мужчынам, запальваючы святло ў чарговай зале і выключаючы ў той, якую ён пакінуў. «Шчоўк! Шчоўк!», — раз-пораз чуў Сяргей у сябе за спінай. Штучнае белае святло напаўняла залы, быццам лабараторыі, у якіх прэпарыруюць час.
У зале, прысвечанай нацысцкай акупацыі, мужчына запыніўся каля стэнда з фатаграфіямі падпольшчыкаў. Сярод засяроджана-насупленых твараў Сяргей запыніўся на адным фатаздымку: лапавухі мужчына, у якім без ваганняў угадваўся габрэй, глядзеў з вясёлай нахабнасцю. Так глядзяць заўсёдныя пераможцы — людзі, якія нават з цяжкой сітуацыі ўмеюць выйсці з мінімальнымі стратамі.
— Гэта герой нашага горада, кіраўнік гарадскога падполля, — музейшчыца падышла так ціха, што Сяргей здрыгануўся ад нечаканасці. — Таварыш Арык Фергас узначаліў падполле і кіраваў ім да канца 1942 года. Падпольшчыкі дзейнічалі і на чыгунцы, і на заводах, і нават у гарадской управе. Але агент гестапа здолеў трапіць у іх шэрагі і выдаў патрыётаў. Фергаса арыштавалі, калі ён прыйшоў на адну з явак. Ён паспеў крыкнуць «Засада», што ўратавала жыццё людзям, якія ішлі разам з ім.
У голасе музейшчыцы не чулася прафесійных інтанацыяў гіда, які механічна выдае завучаны тэкст, не асабліва пераймаючыся зместам. Сяргей звярнуў увагу, што яна нават неяк падабралася і пахарашэла. Не, прыгожай ён яе ўсё адно не назваў бы, але цяпер у ёй быццам праз корку афіцыйнай адчужанасці прабілася абаяльнасць.
— Вы так падрабязна расказваеце, быццам гэта ваша сямейная гісторыя, — зрабіў ён камплімент.
— А гэта і ёсць мая сямейная гісторыя: мой дзед застаўся жывым дзякуючы гэтаму папярэджанню. Арык Фергас і на допытах маўчаў, нікога не выдаў.
Яна сцішылася, а потым нясмела, быццам адкрываючы яшчэ адну сямейную таямніцу, сказала:
— У нас паставілі помнік падпольшчыкам на месцы іх пахавання. Менскі скульптар рабіў, вельмі прыгожы помнік… Каля яго штогод у гэты дзень адбываецца прыём у піянеры. Усё вельмі ўрачыста. Калі хочаце, я вам пакажу помнік — усё адно ў музеі экскурсіяў няма, а так да нас мала хто заходзіць…
Сяргей пабачыў, што яна глядзіць нясмелым поглядам дзіцяці, які баіцца, што старэйшыя дзеці адбяруць у яго падораны на дзень народзінаў мячык.
І пагадзіўся.
***
Да помніка, які размяшчаўся ў цэнтры горада, вяла асфальтаваная дарожка, абсаджаная ліпамі. Яшчэ здалёк Сяргей пабачыў вялікі натоўп, нібыта прысыпаны крухмальнай беллю параднай формы школьнікаў — белыя кашулі хлопчыкаў, белыя каснікі дзяўчынак…
Там гучалі прамовы, ад якіх у мужчыны загадзя пачало зводзіць скулы: нават не слухаючы, ён мог сказаць, што прагучаць «памяць продкаў», «гонар за дзядоў», «доўг перад Радзімай»… Здаецца, з ягонага дзяцінства ў гэтых прамовах не памянялася ніводнага слова, не была перастаўленая ніводная коска ў тэксце, які чытаў прамоўца.
А помнік Сяргея сапраўды зацікавіў. Гэта была гранітная пліта, на якой скульптар паказаў цэлы комікс: і хата гарэла, і вагоны выбухалі, і кудысьці брыла чарада людзей з сагнутымі галовамі, над якімі ўзвышалася характэрная нямецкая каска. Усё гэта было фонам, на якім выступаў ужо вядомы па музейным фатаздымку лапавухі твар Арыка Фергаса.
Залачоныя літары пад «коміксам» паведамлялі, што тут пахаваныя героі падполля, якія змагаліся з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Першым ішло імя Арыка Фергаса, пад ім размяшчалася яшчэ пара дзясяткаў прозвішчаў.
— Калі горад вызвалілі, целы падпольшчыкаў перапахавалі ў адной братняй магіле, — нягучна тлумачыла музейшчыца, якая паспела ўзяць Сяргея пад левую руку. — Помнік гэты паставілі адносна нядаўна, у савецкі час тут быў сціплы абеліск. Але потым гарадскія ўлады вырашылі ўшанаваць памяць загінулых герояў. Як бачыце, імя кіраўніка падполля Арыка Фергаса ідзе ў спісе першым…
— Госпадзе, якая лухта!
Сяргей азірнуўся на голас. Чарнавалосы мужчына, які стаяў злева ад яго, апусціў фотаапарат і глядзеў на музейшчыцу позіркам, у якім шкадаванне мяшалася з абурэннем. Так малады бацька глядзіць на немаўля, якое абгадзілася, як толькі яму ўздзелі новы памперс.
— Нават дзятлу зразумела, што тут кенатаф, што ніякія парэшткі падпольшчыкаў сюды не перакладалі! Які сэнс цягаць косткі з магілы ў магілу? — наваяўлены сусед не мог стрымаць эмоцыі.
— Ведаю я вашыя тэорыі, вы ўжо сто разоў іх сказалі і, мабыць, столькі разоў пра іх пісалі, — жанчына адмахнулася, быццам адганяючы надакучлівую муху, і працягнула гаварыць з Сяргеем: — Не зважайце, гэта наш мясцовы «змагар». Прыдумаў сабе тэорыю і прапіхвае яе паўсюль. Ну, і піша ў розныя недзяржаўныя газеткі, сайты… Карацей, спрабуе перапісаць гісторыю.
Пры апошніх словах яна фыркнула маладой кабылкай і наравіста скасавурыла вочы на помнік.
Чалавек, названы змагаром, бесцырымонна сунуў Сяргею працягнутую далонь і назваўся:
— Цімур.
Сяргей адказаў на рукапацісканне і назваў сябе. Рука ў Цімура была мяккая, без мазалёў — інтэлігенцкая рука.
— Давайце я вам пакажу сапраўдную магілу Арыка Фергаса, — хаваючы фотаапарат у сумку, прапанаваў журналіст, ці хто ён там быў.
Сяргей азірнуўся на музейшчыцу, але тая ўжо не толькі адпусціла яго руку, але і карцінна адвярнулася ўбок — маўляў, вось гэтае ўсё мяне не датычыць, і я з гэтым не жадаю мець нічога агульнага.
Ваганні мужчыны былі нядоўгімі: паміж не вельмі прывабнай спадарожніцай і нечаканай прыгодай ён абраў прыгоду.
І пайшоў за сваім новым знаёмцам.
Цімур запэўніў, што ісці недалёка. Зрэшты, Сяргей у гэтым не сумняваўся: у невялічкіх райцэнтрах усё размяшчаецца на даўжыні выцягнутай рукі. Зробіш з цэнтральнай вуліцы крок убок — і ты ўжо ідзеш па неасфальтаванай дарозе, у атачэнні невялікіх прыватных дамкоў, а недзе ўзбоч яшчэ могуць і квактаць куры, заклапочана праводзячы нараду над знойдзенай у зямлі цікавінкай.
Амаль вясковая вуліца вывела спадарожнікоў да могілак — старых, з ужо знесенымі агароджамі. Сяргей ішоў, з цікаўнасцю разглядаючыся па баках, нібы гартаў новую кнігу. Старонкі ў ёй былі запоўненыя самымі размаітымі надпісамі — пліта-старонка з дарэвалюцыйным рускім правапісам, дзе кідаліся ў вочы яці ды юсы, суседзіла з чырваназорным слупком без усіх гэтых моўных фальбонаў. А наступнай старонкай магла быць пліта з польскім надпісам.
— Вы будзеце здзіўленыя, калі пабачыце гэтае пахаванне — гэта я гарантую, — праваднік не мог схаваць у голасе задавальнення.
Надмагілле, да якога яны падышлі, паведаміла Сяргею, што тут пахаваны чырвоны падпольшчык Арык Фергас, які загінуў…
— Што-о? Ад рук белапалякаў у 1920-м?
На твары Цімура расплывалася самазадаволеная ўсмешка гульца ў «Што? Дзе? Калі?», які правільна даў датэрміновы адказ на пытанне: прынёс камандзе бал і дадатковую хвіліну.
— Гэта нейкі іншы Арык Фергас, ці што? — агаломшана пытаўся мужчына, і разгубленасць тачылася з кожнай поры ягонага твара.
— Не ведаю, не ведаю… З гэтым Арыкам Фергасам усё ясна — пра яго ёсць успаміны, дакументы. Некаторыя я сам у архіве бачыў. Не ў нашым гарадскім, ясная рэч, а ў абласным. І я вам скажу, што нават на гэтым помніку хлусня напісаная — ну, не маглі камуністы не збрахаць!
Паводле Цімура, Арык Фергас арганізаваў чырвоную абарону горада, калі наступалі войскі Пілсудскага. Атрад самаабароны, названы Чырвонай гвардыяй, на ўскрайку горада даў бой палякам, але стрымаць іх не здолеў. Кавалерыйская атака, паслярэвалюцыйная рамантыка!..
Карацей, конская лава проста знесла чырвонагвардзейцаў, ацалелыя хаваліся ў бліжэйшым лесе — дзякаваць богу, праблемы з лесам не было. Арык Фергас, якому таксама пашчасціла выжыць у баі з палякамі, камандаваў гэтым атрадам. А калі палякі сталі адступаць, яго атрад першым заняў горад і абвясціў уладу бальшавікоў. Ну, а сябе, вядома, кіраўніком мясцовага рэвалюцыйнага камітэта. Чырвоны сцяг над будынкам былой гарадской думы, мітынг на базарнай плошчы — усе бальшавіцкія тагачасныя вабноты.
Аднак следам у горад увайшла Чырвоная армія, і камандзіру палка не спадабалася, што акрамя яго ў горадзе ёсць нейкі яшчэ камандзір. Ды яшчэ такі, што яму не падпарадкоўваецца… Дайшло да баёў: чырвонаармейцы пачалі перастрэлку з чырвонагвардзейцамі. Перамаглі тыя, у каго быў лепшы баявы досвед і забяспечанасць патронамі — у сэнсе, чырвонаармейцы. А таварыш Арык Фергас загінуў у баі з імі.
Пісаць, як камуніст загінуў у баі з чырвонаармейцамі, палічылі палітычна няправільным, таму на магіле напісалі, што загінуў ад рук белапалякаў.
Закончыўшы свой аповед, Цімур дастаў з сумкі, якая вісела на плячы, невялікую бутэлечку з бурштынавай вадкасцю і прапанаваў:
— Ну што, памянем ідэаліста таварыша Арыка Фергаса, які верыў у сусветную рэвалюцыю і аддаў жыццё ў баях з бальшавікамі?
— А якім жа чынам ён раптам стаў змагаром з фашыстамі? — спытаў Сяргей, добра лыкнуўшы з прапанаванай пляшачкі.
— Мне здаецца, — задуменна цэдзіў Цімур, — хтосьці ўзяў сабе гэты псеўданім для канспірацыі, не раскрываючы імя нават для сваіх паплечнікаў. Я шукаў па архівах і ніякіх звестак пра чалавека з такім імем у міжваенны перыяд у нашым горадзе не знайшоў. Вось проста зніадкуль выплыў Арык Фергас праз 20 гадоў пасля сваёй гібелі — і зноў узначаліў падполле.
— Genius loci, — прыгадаў Сяргей чутае калісьці лацінскае выслоўе.
— Так, дух месца, — пагадзіўся журналіст, які, аказалася, таксама ведаў гэты выраз. — З’яўляецца ў цяжкую часіну выпрабаванняў, дапамагае гараджанам, потым зноў знікае… Прыгожую гарадскую легенду можна было б забубеніць! Але ж праўда — яна заўжды цікавейшая.
Сяргей развітаўся з журналістам, якому трэба было бегчы і здаць фатаздымкі піянераў і напісаць тэкст да іх. Мужчына адмовіўся ад прапановы свайго нечаканага гіда вывесці яго назад у цэнтр горада:
— Дзякую, знайду дарогу. А калі што якое, дык і распытаю — язык у мяне ёсць.
***
Пасля сыходу журналіста Сяргей яшчэ троху пабадзяўся паміж магіл, чытаючы надпісы на плітах. На шмат якіх надпісы былі нечытэльныя — стары гарадскі некропаль неахвотна дзяліўся сваімі таямніцамі з мінаком, якога занесла сюды пустая цікаўнасць.
Фота з pixabay.com
У адным з куткоў мужчыну зацікавіла незвычайнае відовішча: чатыры бярозы быццам вартавыя, высока ўзняўшы галовы, атачылі чыёсьці пахаванне.
Падышоўшы бліжэй, Сяргей пабачыў, што старая пліта парасла мохам, які хавае ад вачэй надпіс. Абадраўшы смарагдавы параснік, ён не паверыў сваім вачам — надмагілле было ўпрыгожанае зоркай з сярпом і малатком, а пад імі размяшчаўся надпіс: «Тут пахаваны таварыш Арык Фергас, які загінуў ад рук царскіх жандараў у 1905 годзе. Яму было толькі 18 гадоў. Спі, дарагі таварыш, Рэвалюцыя адпомсціла за цябе».
Трэцяя!
Трэцяя магіла Арыка Фергаса…
— Ну, што вы хочаце — такая вось неспакойная душа! Але ніякі не «геніюс лоцы»…
Сяргей быў настолькі агаломшаны сваёй нечаканай знаходкай, што нават не спалохаўся незнаёмага рыпучага голасу, які прагучаў недзе за спінай. Калі ён павярнуўся паглядзець, хто з ім размаўляе, незнаёмец ужо сыходзіў. Невысокая шчуплая фігурка, лысая галава з адтапыранымі вушамі…
Нібыта адчуўшы Сяргееў позірк, скіраваны яму ў спіну, мужчына спыніўся, павярнуўся і падміргнуў.
Гэта быў твар, які Сяргей ужо двойчы бачыў сёння — у музеі і на помніку ў цэнтры горада.
Зміцер Дзядзенка
Апублiкавана 09.05.2021 21:11