ТВОРЫ ЯЎГЕНА ЗАМЯЦІНА (1)

Ад перакладчыка. Яўген ЗАМЯЦІН (1884–1937) быў народжаны ў расійскай глыбінцы, а памёр на эміграцыі, у Парыжы. Яго славуты раман «Мы» (1920) – прадчуванне таталітарнай улады, спалучанай з тэхнакратычным кантролем над асобай. Мяркую, што казкі ды прыпавесці Замяціна таксама досыць актуальныя для беларускага грамадства – нават праз сто гадоў паcля іх напісання.

Я. Замяцін

Студэнцкі сынок

– Калі я вырасту, тата, я буду балаголам… І ў мяне будзе многа, многа коней…

– Вечна ты лухту вярзеш, мілы…

– Якую лухту? Ты і сам будзеш задаволены, тата: калі ты памрэш, я сам адвязу цябе на могілкі!

<1914>

Крыніца

Карцінкі

Завітаў я да прыяцеля – грошай напавер прасіць. Ні яго самога няма ўдома, ні жонкі няма: выйшаў да мяне ў залу хлопчык, чысценькі такі.

– Вы пачакайце трошкі. Тата-мама зараз прыйдуць.

А каб не сумаваў я, пачаў мне хлопчык карцінкі паказваць.

– Ну, гэта вось што?

– Воўк, – кажу.

– Воўк, слушна. А вы ведаеце, воўк, ён траўку не кушае, ён авечкаў кушае…

І гэдак усе карцінкі тлумачыць падрабязна, ну, смерць – надакучыў. Пеўня раскрыў:

– А тутака што? – пытаецца.

– Тутака? Хата, – кажу.

Вылупіў мой хлопчык вочы, абамлеў. Крыху пазней сяк-так даў рады, знайшоў мне сапраўдную хату:

– Ну, а гэта што?

– А гэта – венік бярозавы, вось што.

Пасміхнуўся хлопчык ветлівенька і даводзіць стаў: хата – зярняткі не дзяўбе, а певень – дзяўбе, а ў пеўні жыць няможна, а ў хаце можна, а ў веніка дзвярэй няма, а ў пеўня…

– Вось што, – кажу, – мілы хлопча: калі ты зараз жа не сыйдзеш, я цябе ў вакно выкіну.

Паглядзеў мне ў вочы хлопчык, убачыў – праўда, выкіну. Зароў, пайшоў бабулі скардзіцца.

Выйшла бабуля ў залу і стала мяне дакараць:

– І як жа вам не сорамна, малады чалавек? За што вы мілага хлопчыка? Ён жа ж вам ісцінную праўду казаў.

1916

Арыгінал

Храпала

Трасянула – пасыпаліся згары зоркі, бы спелыя грушы. Апусцела неба, зрабілася як восеньская жоўтая пожня: толькі вецер над жоўтым шчаціннем гудзе несамавіта, і на ўскрайку, на далёкай дарозе, павольна паўзуць два чорныя чалавечкі-кузуркі. Так паўзлі ў пустым небе сонца і месяц, чорныя, бадай аксамітныя рызы на службе ў Вялікую Пятніцу: чорныя, каб святлей ззяла Уваскрэсенне.

Вось тут і папёр па зямлі Храпала. Ступакі мядзведжыя, калываецца, то на правую нагу, то на левую. Мёртвая галава вепрука – белая, зажмураная, лысая: толькі ззаду простыя космы, як у старца, да плеч. І на пузе – твар, накшталт чалавечага, з прыплюшчанымі вачыма, а дзе той пуп у людзей – разяўляецца пашча.

У полі пад азіміну араў дзед Качатыг. Штаны шарачковыя, кашуля зрэбная, валасы вяровачкой падвязаныя, каб у вочы не лезлі. Зірне ў неба дзед: жудасць. Аднак араць усё адно трэба. Такая ўжо справа.

І ззаду Храпала наперся на дзеда: вочы ў Храпалы толькі так, для парадку, а расплюшчыць не можа, прэ без разбору.

– Ты хто такі? – дзеду кажа; дзе пуп у людзей – разявіў Храпала пашчу – пузам гаворыць. – Ты чаго на маім шляху? – другую пашчу разявіў, вепрыную, – храп: адны дзедавы лапці навонкі.

Ледзь-ледзь чуць, як быццам з падзем’я, дзедаў голас:

– А хлеб як жа? Хлеба не будзе…

А Храпала – пузам:

– А мне напляваць… – толькі дзеда і бачылі.

На прасецы дзяўчынка Аленка збірала краскі – першыя званочкі веснавыя. Мільгаюць басыя ногі, белыя між званочкаў, і сама, як залаты званочак, заліваецца: пра свякруху-матухну, пра ліхога мужа, – за сэрца бярэ.

Спатыкнуўся Храпала на Аленцы:

– Ты чаго на дарозе? – храп: толькі пяткі босыя забіліся белыя.

З глыбі адно паспела гукнуць Аленка:

– А песня…

– А мне пляваць, – прабуркатаў пузам Храпала і апошняе заглынуў – белыя пяткі.

Дзе ні пройдзе Храпала – пустэча, і толькі ззаду яго застаюцца гурбы гною.

Так бы і звялося чалавецтва на зямлі, аднак знайшоўся тут чалавек, афеня, і прозвішча ў яго нейкае звычайнае, ці то Пятроў, ці то Сідараў, і нічога асаблівага, а проста кемлівы, яраслаўскі.

Прыкмеціў афеня: не абарочваецца Храпала, нацянькі прэ, не ўмее ён абарочвацца.

І з усмешачкай яраслаўскай паплёўся афеня ціхенька за Храпалам. Не дужа яно соладка, вядома: не прадыхнуць па калена ў гурбах тых самых, але затое – пэўная справа.

За яраслаўскім афенем і іншыя скемілі: зірк, а за Храпалам – чыста хросны ход, цугам ідуць. Хіба толькі дурні якія, зусім чмурныя, не паспяшалі за спіну Храпалаву ад Храпалы схавацца.

Чмурных дурняў Храпала жыва дакончыў і без харчоў скалеў, ясная рэч. А яраслаўскі народ зажыў прыпяваючы і Пану Богу дзякаваў: тлустая зямля стала, урадлівая ад гною, ураджай будзе добры.

1917

Рускі арыгінал

Бяка ды Кака

У пячурцы ў мужыка – пух качыны сох. І завяліся ў пуху Бяка ды Кака. Накшталт чорных тараканаў, аднак большыя, рук дзве, ног дзве, а язык адзін – даўжэ-эзны: пакуль маленькія былі, самі сябе спавівалі языком, заміж спавівача.

Файненькія такія, багамольныя – мужык проці ночы Траяручыцы паклоны б’е, а Бяка ды Кака ззаду – спіне мужыковай. Удзень з хаты смецце насілі; на прастольныя святы, у новых чырвоных кашульках, мужыка віншавалі. І да масленіцы было – як найлепей.

На масленіцу – прынёс брагі мужык: такая брага – усё дагары нагамі. Пысы, харчы, нячысцікі; вілкі – па гаршках, чарапкі; хата – перасмыкнулася і ходырам пайшла – куды вочы глядзяць. А мужык – без задніх ног і на пузе – агарак дагарае, патрэсквае: вось-вось мужыкова кашуля зоймецца.

Бяка ды Кака стрымгалоў кінуліся: агарак тушыць.

– Ды пусці ты: я патушу.

– Не, ты пусці: я…

– Я мужыка больш люблю; а ты – так сабе, я ве-едаю!

– Не, я больш. А ты Бяка!

– Я – Бяка? А ты – Кака! Што, ага?

Ды ў вус, ды ў рыла – і клубком па падлозе. Каталіся-каталіся, а ад агарка – кашуля, ад кашулі – мужык, ад мужыка – хата. І з мужыком, з хатай разам – Бяка і Кака: ад усяго – адна сажа.

1920

Крыніца

АРАПЫ

На востраве Буяне – рэчка. На гэтым беразе – нашы, чырвонаскурыя, а на тым – іхнія жывуць, арапы.

Сёння зранку арапа іхняга ў рэчцы злавілі. Ну такі смачны, такі ўвесь філейны… Супу наварылі, адбіўных насмажылі – ды з цыбулькай, з гарчыцай, з маласольным нежынскім… Пахарчаваліся: паслаў Гасподзь!

І толькі леглі былі падрамаць – енкі, віск: нашага ўцягнулі арапы клятыя. Туд-сюд, а яны ўжо яго асвежавалі і на вугалях шашлык гатуюць.

Нашы ім – цераз рэчку:

– Ат, людажэры! Ат, арапы вы гэткія! Вы што ж ета, га?

– А што? – кажуць.

– Ды на вас што – крыжу няма? Нашага, чырвонаскурага, трэскаеце. І не сорамна?

– А вы хіба з нашага адбіўных не нарабілі? Чые тамака косткі ляжаць?

– Але ж ёлупы! Дык мы ж вашага арапа елі, а вы – нашага, чырвонаскурага. Няўжо ж такое мажліва? От чакайце, чэрці вас на тым свеце падсмажаць!

А іхнія, арапы, вочы белыя вылупілі, пасміхаюцца ды жруць сабе. Ну да чаго ж бессаромны народ, адно слова – арапы. І народзяцца ж на свет такія!

1920

Арыгінал

Пераклаў з рускай В. Р.

Апублiкавана 22.09.2020  13:51