Рыгор Кобец. ПАЛЕСТЫНА

Перш чым пачнеце чытаць…

«Па просьбах працоўных» перанабраў з часопіса «Полымя рэволюцыі» (№ 6, 1935; с. 73–79) тэкст паэмы вядомага беларускага драматурга і кінасцэнарыста. Пазнака «Урывак з паэмы» не павінна ўводзіць у зман: працягу ў часопісе не знайшлося, верагодна, яго і не было.

У прынцыпе, ніжэйпададзены тэкст уяўляе з сябе самастойны, завершаны твор. Ахвотным пашукаць паўнейшую версію на рускай мове раю пагартаць падшыўкі газет «Биробиджанская звезда» і «Тихоокеанская звезда». З гэтымі выданнямі ў 1933–1934 гг. супрацоўнічаў Р. Кобец – чаму яму было не надрукаваць там і сваю паэму?.. Для мяне названыя газеты, як і архіўныя матэрыялы, зараз недаступныя, дый часу на пошукі бракуе.

Колькі заўваг да публікацыі:

  1. Цікава, што словы «парайхес» (дакладней на ідышы «паройхес», ад іўрыцкага парохет – заслона ў сінагагальным Каўчэгу Запавету), «шамес» (служка ў сінагозе) і «Ём-Кіпур» (восеньскае іудзейскае свята, Дзень выкуплення) падаюцца ў часопісе без тлумачэнняў. Падобна, мэтавая аўдыторыя выдання – беларускамоўныя, якія цікавіліся красным пісьменствам – і ў 1935 г., пасля кампаній па барацьбе з «яўрэйскімі клерыкаламі» ды закрыцця большасці сінагог у БССР, ведала, што значаць тыя словы.

Рыгора Кобеца перакладалі і на ідыш. Вокладка кніжкі з ягонай знакамітай п’есай «Гута» (пераклаў Даніэль Маршак)

  1. Аб’ектыўна паэма «Палестына» выглядае як накіды для сцэнарыя «Шукальнікаў шчасця», напісанага Рыгорам Кобецам (загадчыкам сцэнарнага аддзела кінафабрыкі «Савецкая Беларусь» у 1932–1937 гг.) з дапамогай Ёгана Зэльцара неўзабаве пасля 1933 г. Першы варыянт сцэнарыя славутага фільма з’явіўся ў 1934 г., фільм жа, нагадаю, выйшаў на экраны ў 1936 г.; у ім на Далёкі Ўсход перасяляецца ўжо не толькі «маладое пакаленне», а і старая Двойра. Відавочна, мелася на ўвазе, што ў Бірабіджане знойдзецца месца ўсім, за выняткам дармаедаў-«аднаасобнікаў» (увасабленнем якіх стаў Піня Копман).
  2. Тэма эміграцыі яўрэяў у раён Бірабіджана глыбока хвалявала Кобеца – перасяленца з Украіны, чалавека, лёгкага на пад’ём. Назва паэмы ўскосна сведчыць пра тое, што ён трактаваў той раён, дзе «працаваў на залатых капальнях на рацэ Сутары, лавіў рыбу на Амуры, а зімой хадзіў у тайгу з паляўнічымі за пушнінай» (з «Аўтабіяграфіі» 1967 г.), куды вяртаўся ў 1935-м і 1937-м гадах, як «новую Палесціну». Апісанне ж «старой» не з’яўляецца пераканаўчым; пры ўсіх цяжкасцях жыцця на Зямлі Ізраіля ў 1930-х гадах рэй там вялі не Ротшыльды, і той, хто хацеў працаваць на зямлі, далучаўся да кібуцаў, машаваў… Процістаўленне «іхніх» і «нашых» нораваў – улюбёны прыём савецкай прапаганды, але тут ягоны эфект быў зніжаны праз тое, што Р. Кобец ведаў пра падмандатную Палестыну з «трэціх вуснаў».

Р. Кобец (18981990) і С. Грахоўскі (19132002). Здымкі 1930 і 1933 гг.

  1. Кур’ёзна, што ў шасцітомным даведніку «Беларускія пісьменнікі» ў матэрыяле пра Р. Кобеца (т. 3, 1994) няма звестак пра паэму «Палестына», але яны ёсць у матэрыяле пра С. Грахоўскага (т. 2, 1993). Частка паэмы – на рускай – увайшла ў аўтабіяграфічны мастацкі твор Кобеца «Ноеў каўчэг» (1964; яе там чытае на памяць вязень ГУЛага, вяртанец з Палестыны Саламон Ізраілевіч, ён жа «Моня»). У каментарыях да «Выбраных твораў» Рыгора Кобеца (Мінск, 2009, с. 573) укладальніца, дачка літаратара А. Р. Кобец-Філімонава пазначыла: «У аповесці Кобец скарыстаў урывак з паэмы Письма из Палестины, напісанай у Бірабіджане 13 чэрвеня 1933 г.». Але з нейкай прычыны Алена Рыгораўна не пашырала «антысіянісцкі» твор свайго бацькі ў беларускай версіі – дапускаю, што праз напружаныя адносіны з Сяргеем Грахоўскім (гл.: Кобец-Філімонава А. Калі ўцякала сонца. Мінск: Кнігазбор, 2006. С. 362, 366–367).

Старонкі «Выбраных твораў» (2009)

  1. Выпадкова ці не, аднак і аўтар, і перакладчык былі арыштаваныя ў часіны сталінскага тэрору ды асуджаныя на 10 гадоў зняволення; Р. Я. Кобец – у 1941-м, С. І. Грахоўскі – у 1936-м. Iм «пашэнціла» ў тым сэнсе, што ў 1950-я гады яны вярнуліся з лагераў і дажылі да паважнага веку, пакінуўшы ўспаміны пра ГУЛаг. Юлію Таўбіну, аўтару паэмы «Таўрыда» (1930–1931) пра перасяленне яўрэяў у сельскагаспадарчыя калоніі савецкага Крыма, пашанцавала значна менш; пасля двух арыштаў ён быў расстраляны ў 1937-м… Відаць, небяспечная ўсё ж была за Сталіным тэма эміграцыі, нават «слушна» скіраванай.

В. Рубінчык

* * *

Рыгор Кобец

ПАЛЕСТЫНА

(Урывак з паэмы)

Чорным парайхесам

Ноч паўзе ўгары –

У змроку мястэчка

заснула даўно.

Плачам галодным

завылі вятры

І папаўзлі

з-пад вакна, пад вакно.

Бразгае вецер

у шыбы вакна,

ночы не відна

ні краю, ні дна, –

месяц захутаўся

ў хмары да дня.

Свечка гарыць

у мястэчку адна.

Вецер не спіць

і шамес не спіць.

Свечка да рання

бядою курыць.

Шамесу свет надакучыў,

абрыд –

Многа у шамеса суму

і крыўд…

Гора на плечы

уссела гарбом,

Гора сплялося

ў калтун барады –

хутка магіла –

заменіць дом –

пылам яго зарастуць

сляды…

Паранена старасць

ударам нажа –

Многа сагнулася спін…

Дачка паехала

ў Біра-Біджан,

у Палестыну – сын.

Голад,

і старасці горкай гады –

спраўляюць бязлітасны суд…

Дык няўжо

памыліўся і ты,

прадзедаў мудры талмуд?

Ці-ж я не маліўся?

Ці-ж я не паліў

свечак суботніх агні?

Ці я не казаў местачкоўцам:

“Прыйшлі

йом-кіпура шэрыя дні?”

Можа з малітваю на губах

не ведаў кудой ісці?

Можа ў тваіх

пажаўцелых лістах

ісціны мне не знайсці?

Дык раскажы, раскажы мне, чаго

стаў апусцелым мой дом?..

Крыва глядзіць праз вакно на яго

месяц сівым жабраком.

Старасць прыйшлося

адным дажываць:

голад у хаце

і гразь…

Лісты ад дзяцей

ён узяўся чытаць

мабыць у соты раз.

Дробненькі почырк –

гэта ад сына:

Польшча, мястэчка Смаргонь –

шамесу Ліўшыцу,

     з Палестыны…

І задрыжэла сухая далонь.

Ліст першы

Добры дзень!

Мой добры, слаўны, татка!

Гэты край –

велізарны вакзал!

У Палестыне –

дрэнныя парадкі,

што пра іх лістом

не расказаць.

Ты паслухай,

мой харошы татка…

(праўду ў вочы

я люблю казаць.)

Прадаем апошнія манаткі,

каб як-небудзь выбрацца назад.

Мы прыехалі спакойна,

дзякуй богу.

Толькі вецер дым слупамі

слаў…

Тыдзень мы хадзілі ў сінагогу,

а пасля…

паслухай, што пасля…

Аглядзелі (толькі паміж намі)

сцену плачу –

(мокрая ад слёз).

Акрапіў і я яе слязамі,

да яе сваё я гора нёс!

Не кляні,

што збіўся я з дарогі, –

Нас яны

здалелі ашукаць:

сінагог

тут дужа, дужа многа,

але фабрык штосьці

не відаць.

Без работы…

часта галадаем –

Край дзядоў

нялёгка йдзе к рукам!

Праўду мне

казаў наборшчык Хаім:

“Палестына – яйка без жаўтка,

Пустка тут,

нібы пасля пажару,

і суровы, як талмуд, закон…

Пра зямлю я з маладосці мару.

Дзе ж яна?”

І праўду кажа ён.

Памятаеш, татка мой харошы, –

Па зямлі

нудзіўся я і сам.

Ды зямлі не возьмеш тут без грошай,

а іх Ротшыльд

не пазычыць нам.

Грошы… грошы

трэба усёроўна,

болей грошай –

значыць шчасця больш.

Я хадзіў па Польшчы

беспрацоўным,

ну а тут, бадай,

што нават горш.

Тут ад гора

кожны дзень старэем.

Палестына –

Эт –

дзіравы мост.

Тут – магіла беднаму яўрэю,

багацеям шчасце

ўсюды ёсць.

Што прабуду шмат –

казаць баюся,

гэта ўсё

ты разумееш сам.

Толькі ты не дужа

там хвалюйся.

Ну бывай –

Цалую! Твой Абрам.

* * *

Чорным парайхесам

Ноч паўзе ўгары,

у змроку мястэчка

заснула даўно.

Плачам галодным завылі

вятры

І папаўзлі з-пад вакна

пад вакно.

Бразгае вецер

у шыбы вакна,

ночы не відна

ні краю, ні дна,

месяц захутаўся

ў хмары да дня –

шамесу – не да сна.

Старасць прыйшлося

адным дажываць:

голад у хаце

і гразь…

Лісты ад дзяцей

ён узяўся чытаць,

мабыць у соты раз.

Лiст другі

Добры дзень,

мой любы тата!

Я часам, бывае, сумую,

успамінаючы часта

дабрату тваіх шэрых вачэй.

Я, здаецца, здалёку твой голас

чую

І прыгадваю ціш

местачковых начэй.

Мы рассталіся,

мабыць, нядобра з табою,

ты гразіўся мне карай,

гаварыў аб грахах…

Ну, падумай

ці можна віно маладое

Утрымаць у збуцвелых

мяхах?

Шлях мой лёг

праз завеі і кручы,

а пад коламі толькі

трашчала іржа.

Я імчалася смела

завеям насустрач,

на радзіму шчаслівую

ў Біра-Біджан.

Край няветла сустрэў нас,

і нават сурова.

Нас сцяной непраходнай

тайга абняла.

Але, родны, павер мне

на чэснае слова –

утрымаць яна

нас не змагла.

Першы час начавалі

ў паходных палатках,

бараніліся дымам

ад ліхіх камароў:

Елі, як хто папала,

жылі без парадку:

“часам з квасам”,

а часам пяклі асятроў.

А начамі, калі

выпаўзаў з-за Амура

залаты маладзік

на шырокіх рагах,

нас палохала часта

стракатаю скурай

і рэвам галоднага тыгра тайга.

Мы адразу хапалі

аберуч вінтоўкі –

і тады адыходзіў

драпежніцкі гул.

Але мы не спыняліся.

Зноўку і зноўку

Наступалі люцей

на глухую тайгу.

А яна, мабыць, гэта

прымала за жарты

і шумела спакойна сабе

да пары,

рагатала савою

назойна і ўпарта,

ракатала халоднаю хваляй

Біры.

Але, мы дружна

рванулі з запалам,

Трактар урэзаўся

ў першыя га.

Раптам завыла

і грузна ўпала

зверам калматым

старая тайга.

Ды залілася

балотамі топкімі

і непраходнымі стромамі

круч.

Мы ж авалодвалі

новымі сопкамі –

к сэрцу тайгі

заваёўвалі ключ.

Яна-ж не здавалася:

хоць і дрыжала,

але ішла бараніцца парой:

то камарыным

назойлівым жалам,

то налятала

на нас машкарой.

Нямногія беглі,

як мышы з пажару –

ганьбу панеслі

яны за сабой…

Прыкладам нам

быў партыйны таварыш,

з ім мы ішлі

нестрымана ў бой.

Твары скусаныя

страшна распухлі.

Кожны ў рабоце дужэў

і крыяў.

І вось тады

ненадзейныя туфлі

змяніла на грубыя

чобаты я.

Тайга баранілася

цвёрдай пародай,

лютасцю выла

ў адвечнай глушы.

Кожны гектар

паліваецца потам

нашай работы

і нафтай машын.

Час быстракрылы

над намі імчыцца,

піша дзён летапісь

ён на ляту.

……………………………………

Тысячы га

залацістай пшаніцы

Радасцю нашай адвагі

цвітуць.

Біра-Біджан, 13-VI-33 г.

Пераклад з рускай мовы Сяргея ГРАХОЎСКАГА.

 

Апублiкавана 15.10.2018  22:53