Зміцер Дзядзенка пячэ напалмам…

Зміцер Дзядзенка

На заяву Шуневіча пра лібералізацыю

Хтось рагоча, нехта плача,

Я сяджу ў прастрацыі:

Дачакаўся жастачайшай

Лібералізацыі.

І па СМІ засакатала

Процьма каментатараў…

А мянтам ужо раздалі

Лібералізатары!

25.10.2017

* * *

Урывак з аповесці Змітра Дзядзенкі “Голем з Малой Мар’ямпольскай”

(містычны дэтэктыў; месца дзеяння – Орша 1920-х гадоў)

Ленавата, разьняволена, у добрым гуморы вяртаўся Вітушынскі дадому. Ці не ўпершыню за апошнія дні ён адчуваў спакой. Паспрыяў гэтаму летні вечар ці смачны напой, выраблены жыдоўскімі адмыслоўцамі, — разважаць не хацелася. Ён проста атрымліваў асалоду ад паветра, поўнага густых кветкавых і травяных пахаў. Па-асабліваму пахла нагрэтая за дзень глеба, а здалёк да яе дамешваўся ледзь улоўны рыбны пах Дняпра. На цэнтральных вуліцах пачалі запальваць ліхтары. Іхнія жаўтаватыя кругляшы прабіваліся здалёк, блыталі ды ўводзілі ў зман: не разьбярэш, дзе сканчаецца неба й пачынаецца горад.

Толькі Вітушынскі вывернуў з-за рогу на Малую Мар’ямпольскую, як заўважыў Шумскага. Асістэнт некуды відавочна сьпяшаўся і спасьцярожліва азіраўся па баках. Антона ён не заўважыў толькі таму, што той выйшаў на вуліцу, калі Шумскі акурат павярнуўся ў іншы бок.

Даўно забыты пах авантуры заказытаў ноздры Вітушынскаму. Не раздумваючы, не вагаючыся, ён пайшоў сьледам за Уладзімерам Уладзімеравічам. Навыкі франтавой выведкі ў горадзе былі ня надта прыдатнымі, але ўсё ж больш дапамагалі, чым шкодзілі. На фронце ня трэба пільнаваць з-за рога, ці далёка сышоў вораг. Ня трэба хадзіць па брукаванцы, дзе твае крокі чуваць далёка.

Цемра, якая накрыла горад, была гэткай самай падступнай хаўрусьніцай: яна давала схавацца Вітушынскаму, але ўвадначас і вымушала яго падступацца бліжэй да перасьледаванага асістэнта, які мог проста зьнікнуць з вачэй у суплёце заблытаных гарадскіх вулак.

Шумскі ішоў у бок Дняпра. Плёскат рачных хваляў, памножаны на начную цішу, рабіўся ўсё гучней. Вітушынскі задумаўся: на дзяжурства ў амбулаторыю — ня ў гэты бок. Значыць, Уладзімер Уладзімеравіч ідзе з іншай мэтай. Будзе вельмі няёмка, калі ён прызначыў спатканьне дзяўчыне, а тут такі канфуз — няўдалы перасьледнік… Але ж ідучы на любоўнае спатканьне, не азіраюцца так часта й насьцярожана. Таму ня варта сьпяшацца з высновамі.

Што сказаць, калі Шумскі раптам заўважыць перасьледніка? Ня скажаш жа, што пагоня падалася прывабнай сама па сабе. Можа, спаслацца на пошук зёлак? Продкі ў сваіх зельніках дужа раілі зьбіраць некаторыя зёлкі менавіта ў начны час: тады іх сокі, напоеныя дзённым сонечным сьвятлом, набрыняюць яшчэ й малаком начных росаў. Нездарма ж вядзьмаркі хадзілі смактаць каровіна малако акурат уначы… Антон скрыва пасьміхнуўся сам сабе: от накруціў!

Пасьля чарговага скрыжаваньня Шумскі зьмяніў кірунак: ён стаў аддаляцца ад рэчкі. Вітушынскі, які не пасьпеў яшчэ добра вывучыць горад, насьцярогся: ці ўдасца пасьля такога блуканьня па вуліцах адшукаць дарогу назад? Адзін спадзеў, што гэты прысьпешлівы крок наперадзе ня спыніцца і выведзе яго куды-небудзь у больш вядомыя мясьціны.

У цемры крокі былі чуваць вельмі добра, і перасьледнік перастаў баяцца, што згубіць Шумскага. Ён нават дазволіў сабе крыху прыадстаць. Праз нейкія хвілінаў дзесяць-пятнаццаць Вітушынскі пачаў пазнаваць дошкавыя платы й некаторыя дамы, якія ўгадваліся ў цемрадзі: тут ён бываў, калі шукаў сабе жытло.

Пры падыходзе да закінутых кар’ераў Вітушынскі ледзь не згубіў перасьледаванага доктаравага асістэнта. Той стаў трымацца больш асьцярожна, ішоў ад дрэва да дрэва, імкнучыся не выходзіць на адкрытыя мясьціны. Вітушынскі сёмым пачуцьцём драпежнага зьвера адчуў: наблізіліся. Менавіта сюды дабіраўся такімі вакольнымі шляхамі Шумскі.

Што магло спатрэбіцца яму ў гэтым занядбаным Богам і людзьмі месцы? Для вечаровага мацыёну можна было не заходзіць так далёка… Вітушынскі пасунуўся ў бок Шумскага, стараючыся як мага менш шумець.

У звонкую начную цішу ўпляталіся гукі начных сьпевакоў: у траве завялі на скрыпачках сваю серэнаду цвыркуны, недзе за горадам сьвіснуў паравоз, флейтамі зазьвінелі каля вуха камары. Праз гэтую начную музыку Вітушынскі не адразу разабраў галасы. Шумскі быў не адзін — ён сустрэў таго, да каго йшоў.

Антон адчуў вострае пачуцьцё зайздрасьці да герояў авантурных раманаў, чытаных у дзяцінстве. Калі б ён быў цяпер якім-небудзь Мантыгомам Сакаліным Вокам ці Ацэолам Спрытным Лісам, дык у імгненьне вока апынуўся б побач з Шумскім і ягоным канфідэнтам, падслухаў бы размову і незаўважна зьнік пад покрывам начы. Аднак Ацэолы і Мантыгомы былі ў далёкіх амерыканскіх прэрыях, і таму даводзілася неяк выкручвацца самастойна.

Вітушынскі асьцярожна пераносіў вагу цела з адной нагі на другую. На краі кар’еру ён ня так заўважыў, як адчуў прысутнасьць дзьвюх постацяў. У адной ён угадаў Шумскага: надта ж характэрны ягоны “сьвіст” у словах. Другога чалавека Антон пазнаць ня мог: твару незнаёмца не было відаць, а голас ягоны падаўся Вітушынскаму незнаёмым. Абрысы ягонай паставы хаваў накінуты на плечы плашч.

— Акурат цяпер самы час. Варта… — Шумскі на хвіліну змоўк, нешта ўзважваючы. — Яна нам не перашкодзіць. Галоўнае — уцячы, пераседзець нейкі час.

— Думаеш, гэта самы зручны момант? — Незнаёмец у плашчы вагаўся, у голасе ягоным быў чуцён сумнеў.

— Толькі так! — энтузіязму Шумскага хапіла б ня толькі што на іх дваіх, але яшчэ й на паўдзясятка такіх самых скептыкаў. — Усё будзе як у казцы. І нават лепш! Ніхто ачомацца не пасьпее — як і тады…

Незнаёмец рэзка перапыніў доктаравага асістэнта:

— Ты за сабой нікога не прывёў?

Антону падалося, што ягонае сэрца пачало біцца празьмерна гучна, пагражаючы вырвацца з грудзіны. Ён скурай адчуваў, што невядомы начны суразмоўца Шумскага глядзіць у ягоны бок.

— Не, — у голасе Шумскага была цьвёрдая перакананасьць, — пільнаваўся як мае быць. Нікога за мной не было. Дый каму магло б у голаў прыйсьці сачыць за мной?

— Добра, — буркнуў незнаёмец. — Вяртайся і рыхтуйся. Але ж глядзі, каб не заўважыў ніхто!

Шумскі рушыў у бок Антона. Уцякаць не было як. Не далей як праз пяць-сем метраў Антон мусіў бы выйсьці на прастору, не зацененую дрэвамі. Трапляцца на вочы Шумскаму пасьля падслуханай размовы было небясьпечна.

Вітушынскі прыціснуўся да дрэва, затаіў дыханьне. Час цягнуўся марудна, як балагол з поўным возам на Кабыляцкую гару. Шумскі прамінуў Антона, не запыніўшыся вокам: цень, ён і ёсьць цень. Чаго на яго глядзець? “Мабыць, ня часта яму даводзіцца хадзіць на такія начныя спатканьні. А то больш пільнаваўся б”, — падумаў Вітушынскі. Адышоўшы ад кар’еру, Шумскі й наогул перастаў хавацца ў ценю дрэваў. Ішоў спакойна, а праз нейкі час пачаў яшчэ й насьвістваць.

***

Дадому Антон дабраўся без прыгодаў. Што праўда, давялося крыху пасядзець каля кар’еру, прыслухоўваючыся: ці сышоў ужо начны канфідэнт Шумскага? Патрапіцца на вочы яму было, бадай, яшчэ горш, чым доктараваму асістэнту.

Адно толькі Вітушынскі баяўся, што ад начной вільгаці можа стаць горш назе. Таму, дачыкільгаўшы дадому, абкруціў яе цёплай хусткай.

Сеўшы за стол, Вітушынскі задумаўся. Што ён мае? Забітая жанчына. На прываконьні ёсьць нейкі белы сьлед. Міліцыя лічыць, што забойца — невядомы бадзяга, які спадзяваўся знайсьці грашовую пажыву. Ці варта верыць у міліцэйскую версію? Алена ў размове ў той апошні вечар надта баялася бадзягаў і казала, што будзе спаць з зачыненымі ваканіцамі. Аднак сьлядоў узлому на вакне не было. Сямейная легенда пра голема выглядае, вядома, зручна…

Кепска, што доктар аддаляецца ад успрыманьня рэальнасьці: багомячы забітую сястру, ён пачынае жыць ва ўяўным сьвеце. Ці няма небясьпекі, што ягоны ўяўны сьвет пачне станавіцца для Скарыны больш праўдзівым, чым рэальны, у якім жывуць усе астатнія людзі?

А вось ягоны асістэнт часу не марнуе і жыве ў сьвеце аж занадта рэальным. Шумскі сустракаецца ўначы з нейкім незнаёмцам, кажа, што цяпер зручны момант і што “яна не перашкодзіць”…

Пасьянс атрымліваецца ня дужа складаны, але нечага ўсё ж у ім бракуе. Ня ўсе карты яшчэ адкрыліся й леглі па сваіх нішах.

***

Наступнага дня зранку Вітушынскі пайшоў у горад. У Скарыны ён дазнаўся, дзе ёсьць фотамайстар — на вуліцы Працоўнай. Ідучы маршрутам, які яму патлумачыў доктар, Антон вырашыў пераверыць: запытаўся ў сустрэчнага, ці правільна йдзе на Працоўную. Сустрэчны разгубіўся: ён такой вуліцы ня мог падказаць. Наступныя двое мінакоў таксама пра вуліцу Працоўную распавесьці нічога не маглі. У грудзёх чорным комам варухнулася нядобрае прадчуваньне.

Пачынала даймаць сьпёка, і Антон зусім разгубіўся. Выручыў яго міліцыянт, які некуды заклапочана сьпяшаўся:

— Працоўная? Вядома, правільна ідзяце. Чаму ніхто ня можа падказаць? Дык вы пытайцеся Нямецкую — яе толькі нядаўна ў Працоўную перайменавалі, ня ўсе яшчэ звыкліся так называць.

І сапраўды, Нямецкую вуліцу аршанцы паказвалі ахвотней, чым невядомую многім Працоўную.

На майстэрні вісела ганарлівая шыльда “Фатаграфія Рыскіна. Партрэты ў інтэр’еры”. Ніжэй крэйдай менш упэўненая рука вывела дадатак: “І на вуліцы робім таксама”.

Антон хацеў сфатаграфавацца на памяць пра гэты горад. Невядома, калі патрапіць ён сюды яшчэ раз. Фатограф Рыскін адразу стаў пераконваць кліента, што той не памыліўся:

— Ой, добра вы трапілі, і менавіта сюды вам і трэба. Вы спытаецеся, дзе да рэвалюцыі фатаграфаваўся гарадскі галава мсье Стратановіч. І я вам адкажу: ён фатаграфаваўся ў Рыскіна!

Ён узьняў указальны палец, паказваючы на тыя паднебныя вышыні, дзе існаваў да рэвалюцыі гарадскі галава.

— Вы, канешне, можаце пайсьці да Хільмантыцкага, — казаў ён, трымаючы Вітушынскага за рукаво пінжака і не зьбіраючыся адпускаць, — але хіба там будзе добрая фатаграфія? Вы паглядзіце толькі на мае фотаздымкі. Гэта Саламонава Песьня Песьняў, а не фатаграфія.

На доказ праўдзівасьці сваіх словаў ён паклаў перад Вітушынскім альбом. Надпіс “Найлепшае з фатаграфіі Рыскіна” патанаў у безгустоўных віньетках. Антон безуважна пачаў перагортваць старонкі альбому, каб дагадзіць назолістаму гаспадару. Аднак адна з апошніх старонак прыцягнула яго, нібы магнэсам. Вітушынскі нізка схіліўся над альбомам. Рыскін, запрыкмеціўшы ягоную ўвагу, пачаў пазіраць праз плячо:

— Такі што я вам скажу? У вас ёсьць густ! Гэта адзін з лепшых здымкаў, што атрымліваліся ў мяне. Гэтая маладая пара зайшла сюды: зрабіце нас так, як вы робіце вясельныя здымкі. Думаеце, мне шкада? Не, мне не шкада. Я іх сфатаграфаваў.

З фатаграфіі на Вітушынскага глядзелі й пасьміхаліся шчасьлівыя твары Алены Скарыны і Уладзімера Шумскага.

Крыніца: часопіс “Дзеяслоў”, № 23, 2006.

* * *

Колькі тыдняў таму ў Змітра выйшла электронная кніга “Вялікая пралетарская сэксуальная рэвалюцыя”, урывак з якой мы публікавалі ў жніўні. Замовіць кнігу можна тут.

Апублiкавана 25.10.2017  16:18