М. Кульбак
ЗЭЛМЭНЯНЦЫ
(урыўкі з першай кнігі)
От гэта ёсць рэб Зэлмэлэвы двор.
Пазачасная мураванка з раскрышаным тынкам і два рады дамоў, поўных зэлмэлчыкаў. Маюцца яшчэ хлявы, скляпы, гарышчы. Гэта ўсё падобна да вузкай вулачкі. Улетку, як шарэла на дзень, дробны рэб Зэлмэлэ выходзіў от сюды ў голых сподніках. Тут ён цэглу перацягваў, тут ён з усімі сіламі гной на лапаце выносіў.
Адкуль паходзіць рэб Зэлмэлэ?
У сям’і прыйшлі да высновы, што ён паходзіць з «глыбі Расеі». Ва ўсякім выпадку, ён ужо тутака пабраўся шлюбам з бабай Бaшэ, якая тады, зразумела, была дзяўчынай, і тут яна пачала абдзецьвацца.
Баба Бaшэ, перадаюць, пладзілася зусім без рахубы, з нейкім шаленствам, і дзеці з яе чэрава атрымліваліся рослыя і чорныя, з шырокімі плечыкамі – запраўдныя зэлмэнянцы. Дзеці пазней пераходзілі ў рэб Зэлмэлэву падуладнасць. Мамкай ён аніяк не быў, ён крыху чакаў і затым аддаваў іх у рамеснікі.
Аднаго, Фолю, ён зрабіў гарбаром, калі таму не было дзесяці гадоў, дзеля нейкай справы з канём.
Не паспелі агледзецца, як і дзеці пачалі абдзецьвацца. Нявесткі прыйшлі з рознай пладавітасцю, таксама зяццё ўсялякае, новыя сілы, аж да таго, што суседзі з двара затурбаваліся. Усе хаціны былі напхатыя жвавымі, чорнымі зэлмэлчыкамі. Бялявых траплялася мала, як і між дзяўчат… Пара рудых прыйшла ўжо ў апошнія некалькі год. Якім чынам от гэтая рыжына ўбілася ў сям’ю, не высветлена і дасёння.
* * *
Зэлмэнянцы былі чорныя, касцістыя, з шырокімі нізкімі ілбамі. Зэлмэнянец мае мясісты нос. Зэлмэнянец мае ямкі на шчоках. Збольшага ён спакойны маўчун, што глядзіць на ўсё з боку, хаця ёсць таксама тут, пераважна паміж юнага пакалення, моцныя гаваруны і гаварухі, нават нахабнікі. Ды ў аснове гэта сарамлівыя зэлмэлчыкі, што падпалі пад чужы ўплыў і ўдаюць з сябе невядома што. Зэлмэнянцы цярплівыя, няма ў іх злосці. Яны маўчаць хмурна і весела, хаця таксама маецца асаблівы зэлмэнянскі стыль, што блішчыць, як жалеза.
Зэлмэнянцы выпрацавалі цягам пакаленняў уласны водар – гатунак мяккага павеву ад ляжалага сена з нечым яшчэ.
Здараецца ў вагоне, што габрэі едуць напакавана, пазяхаюць на халодны ранак. Раптам працірае габрэй вочы і пытае:
– Ці не будзеце вы рэб Зэлмэлэвы ўнук?
– Так, я рэб Зэлмэлэвы ўнук.
Габрэй совае рукі ў рукавы і едзе далей. Гэта ён у сне ўнюхаў рэб Зэлмэлэвы водар, хаця ніхто з горада аб тым пэўна не задумваўся; нікому зусім не выпадала думаць, што зэлмэнянцы маюць асаблівы водар.
Ёсць яшчэ ўласцівасць у сям’і, што характэрная пераважна для мужчын: дзе-які з рэб зэлмэлэўскіх любіць роўна так сабе ўздыхнуць, пры гэтым выпускае ён з вуснаў такое вясёлае, пяшчотнае іржанне, што магчыма падслухаць толькі каля стайні, дзе коні стаяць і жуюць авёс.
Гэта ўсё паказвае, што рэб Зэлмэлэ паходзіць аднекуль з сяла.
З гэтага відаць таксама, што рэб зэлмэлэўскія вельмі простыя, як бохан хлеба. Няма няплодных у сям’і, няма заўчасна памёрлых, за выняткам цёткі Гесі…
* * *
Калі паказаліся парасткі чацвёртага пакалення, рэб Зэлмэлэ пачаў збірацца ў адваротны шлях. Ён напісаў на вокладцы малітоўніка свой тэстамэнт, пакруціўся трохі часу без справы, і потым тáкі памёр.
Гэта быў просты чалавек. Тэстамэнт ён запісаў на ідышы, з адмысловымі гэбрайскімі слоўцамі, і як гэты малітоўнік валяецца зараз дзе папала, то варта тут, магчыма, запісаць тэстамэнт на памятку:
Панядзелак, кніга Выхад, года… (закрэслена).
Я рахую сам пры маім жыцці падзяліць для маіх дзяцей як павінна быць апасля ста гадоў маіх… Так павінна быць: мае дзеці застаюцца жыць у двары маім. Кавалак зямлі, што я маю, павінны прадаць, узяўшы за яго блізу чатырох соцень срэбных рублёў, і месца ў сінагозе павінны таксама прадаць, узяўшы за яго блізу ста пяцідзесяці срэбных рублёў, і ляжыць у мяне пад шостай цаглінай у печы, справа, таксама блізу тысячы срэбных рублёў. Павінны так падзяліць: сыну майму Ічу – сто пяцьдзясят срэбных рублёў, таму што ён, мой сын Ічэ, ужо ўзяў сто пяцьдзясят срэбных рублёў пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, і сыну майму Зішэ – дзве сотні срэбных рублёў, і сыну майму Юду таксама дзве сотні срэбных рублёў, сыну майму Фолю таксама дзве сотні срэбных рублёў, і дачцэ маёй Хаі-Машы – сто срэбных рублёў, дачцэ маёй Матлі таксама сто срэбных рублёў, і дачцэ маёй Рашы таксама сто срэбных рублёў, і Гурвіцу павінны аддаць пяцьдзясят і дваццаць чатыры, што я тут ад яго ўзяў, каб даць сыну майму Ічу пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, трэба яму аддаць. І пяцьдзясят і дваццаць чатыры срэбных рублі павінны даць на ахвяраванні, і астатнія для мяне на пакрыццё выдаткаў, каб правесці на вечны свет. І хатнія рэчы належаць жонцы маёй Соры-Башы. Пасля ста год маёй жонкі павінны дачкі ўсе ўтрох падзяліць, толькі дзве падушкі даць Ічавай дзяўчыне Хайцы. І так усё павінна падзяліцца паміж дачок, толькі мае адзенні павінны належаць сыном. Смушкавае футра павінен узяць, хто мае патрэбу, альбо па кіданню лёсаў той, каму выпадзе, толькі не сварыцца, усё павінна быць прыгожым чынам, і як я сам падзяліў, не чужыя павінны дзяліць. І павінны ўсе дабро атрымаць, асалоду і шчасце. Гэтага жадаю я ад усяго сэрца. Толькі пасля ста гадоў маіх павінны яны на мяне не забыць, хаця б пільнавалі памінальны кадыш сказаць, як ёсць магчымасць.
Ад мяне – Залмэн-Элье, сына Лэйбы Хвоста.
* * *
Баба Башэ на даволі год перажыла дзеда, і можна сказаць, што яна жыве яшчэ па-сённяшні-дзень. Праўда, не бачыць яна, як трэба, і не чуе яна, як трэба, і не ходзіць яна, як трэба, аднак абы яна жыла. Яна зрабілася падобная больш да старой курыцы, чым да чалавека, і яна не ведае нават, калі гэта ў нас неяк змяніўся свет.
Баба Башэ пераймаецца толькі сабой, і калі яна разважае, то гэта, магчыма, зусім шалёныя разважанні, зробленыя з цалкам іншай матэрыі, чым звычайныя думкі.
Здараецца ўвечары, што яна круціцца ў прыцемку, і раптам кажа да чырвонага гальштука ў пакоі:
– Мотэлэ, але чаму ты не ідзеш маліцца?
Чорны Мотэлэ, ад якога патыхае ўжо ціхенька сенам, падыходзіць, засуквае хустачку ад бабінага вуха і крычыць туды:
– Баба, я ёсць піянер!
Яна ківае галавой:
– Эгэ, эгэ, ён ужо памаліўся. Дзе ж ты памаліўся?
Улетку, калі баба Башэ выходзіць ужо ўва двор, сядзіць яна на парозе і не нарадуецца, калі бачыць, як з усіх дзвераў сыпяцца і сыпяцца зэлмэлчыкі, як чорны мак.
Свеціць вялікае сонца на новыя рэб зэлмэнскія парасткі.
* * *
Другое пакаленне зэлмэнянаў разгалінавалася на тры магутныя струмені і некалькі прытокаў. Слупамі сям’і былі здаўна і засталіся дасёння: дзядзька Ічэ, дзядзька Зішэ і дзядзька Юдэ.
Дзядзька Фоле ідзе асобна. Дзядзька Фоле ідзе сваім уласным, адасобленым, гарапашным шляхам у жыцці. Зэлмэнскі двор яму не падыходзіць, бо ён настойвае, што маленства яму тут спаскудзілі. Ён абжора, асабліва любіць картапляную бабку, і што за думкі ён носіць, не ведаюць, таму што ён іх не выказвае.
Астатнія ў сям’і ўжо драбната, дзе корань выглядзець цяжка, хаця яны таксама былі сфармаваны паводле рэб Зэлмэлэва вышэйшага нагляду і носяцца па свеце са сваім водарам.
Асобнае месца займае ў сям’і дзядзька Зішэ, што быў у двары залічаны ў арыстакраты. Ён таўставаты гадзіннікавы майстар з чатырохвугольным ілбом, з чатырохвугольнай барадой, хваравіты, або, магчыма, прыкідваецца хворым.
Даўней прыносілі яму расчытваць паперы. Дзядзька Зішэ вымаў лупу з вока, прасіў сядаць і прачытваў цярпліва слова за словам…
Ён меў добрае разуменне.
Галоўная цнота з яго чытання складалася ў тым, што прама на месцы даваў ён параду наконт гэтай «справы».
Кажуць, што ў ім таілася вялікая моц.
Дзве дачкі яму жонка, цётка Гітэ, прынесла на свет са значна большай цяжкасцю, чым гэта пасуе зэлмэнянам. Адна Тонькэ дзядзькі Зішы – чыстая зэльмэнянка, другая ўжо мае ў сабе крыху салодкай меланхоліі, што цётка Гітэ, не ў крыўду ёй, упырснула ў сям’ю. Трэба гэта цётцы Гіце дараваць, бо ўсе лічаць, што яна не вінаватая – яна паходзіць з рабінаў.
Што ж здарылася з цёткай Гесяй?
Наш горад тады ляжаў у гарматным агні. Гаспадыні з усяе вуліцы зачынілі хаціны і сышлі ўніз да рэб Зэлмэлэ ў склеп. Раптам цётцы Гесі закарцела курынага супу. Чаму? У даўкаце яна так доўга глядзела на рэб Ехэзкэла, разніка, пакуль ёй не захацелася таго супу. Схапіла яна курыцу, разнік выцягнуў вонкі халэф (рытуальны нож), і выйшлі ў двор рэзаць.
Гваздануў тады ў двары дзікі агонь, і выбіў ён шыбы, куды толькі дацягнуўся.
Потым сусед пагрукаў у склеп, што можна выходзіць. Цётка Геся ляжала спакойная і бледная, як быццам анічога не здарылася, побач з ёй ляжала барадой угору разнікова галава, і ён, уласна разнік, ляжаў на паваленым паркане з халэфам у руцэ.
Побач стаяла курыца і філасофствавала.
Пераклаў з ідыша Андрэй Дубінін (Мінск)
Ад рэдакцыі belisrael.info: просім улічыць, што праца над перастварэннем рамана, вядомага беларускаму чытачу як «Зельманцы», яшчэ працягваецца. Тое, што тут прапануецца, – накід, спроба зазірнуць у лабараторыю мастака…
Як можна бачыць з маргіналіяў, мастак і да перакладу падыходзіць па-мастацку. Слова самому А. Дубініну, які ўважае раман М. Кульбака за паэму:
«Дзіўнае – перакладчыкі не бачылі рыфмаў, нават на самай першай старонцы – дзе “do flegt er ibertrogn a cigl, do flegt er mit gor di kojxes trogn a ridl”, Кульбак гэтае рытмічнае паўторнае жыццё даў рыфмай, такое рытмічна-касмаганічнае быццё, якое круціцца вакол цэглы ды рыдлёўкі гною. У Віталя Вольскага: “рэб Зэлмэлэ, выходзіў сюды ў адных сподніках”, у Рахілі Баўмволь: “он перекладывал с места на место какой-нибудь кирпич, с превеликим усердием подбирал лопатой помёт”. Да ўсяго – знік указальнік “do” – “тут”, прычым двойчы. Сугучней Кульбаку будзе так: ”тут быў ён цэглу пераносіў, тут быў ён з усяе сілы гной на рыдлёўцы выносіў”. Такая рытмічна-касмічная завядзёнка, перададзеная граматычнай формай. Перакладчыкі на гэта не зважаюць, але гэта ёсць зместам і сутнасцю, форма ў Кульбака і ёсць зместам яго паэмы».
Дадамо, што 19 чэрвеня 2017 года ў Мінску (то бок сёння ўвечары!) плануецца сустрэча з А. Дубініным, дзе ён адкажа на ўсе пытанні, датычныя перакладу.
Апублiкавана 19.06.2017 06:29
***
З каментароў у фэйсбуку Уладзь Рымша Надзвычай мастацка якасны пераклад.
Чытаючы, увогуле цяжка паверыць, што гэта – пераклад, – настолькі дасканалая праца. 19.06 11:01