Спаўняецца 75 год з дня смерці Антона Луцкевіча, аднаго з тых, без каго не было б Рэспублікі Беларусь. Палітык і палітычны мысліцель, публіцыст і літаратурны крытык, гісторык і педагог, перакладчык і рэдактар – карацей, чалавек шматграннага таленту. Марксіст, сацыял-дэмакрат, адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Беларускай Сацыялістычнай Грамады, ініцыятар (разам з братам Іванам) абвяшчэння незалежнасці Беларусі, старшыня Рады Народных Міністраў і міністр замежных спраў Беларускай Народнай Рэспублікі. Чалавек, які гутарыў і з якім гутарылі Юзаф Пілсудскі і Томаш Масарык, Антанас Смятона і Міхайла Грушэўскі, Карл Каўцкі і Ігнацы Падарэўскі. Чалавек, які ўваходзіў у адну арганізацыю масонскага тыпу з Аляксандрам Керанскім і многімі іншымі вядомымі дзеячамі.
Можна было б пісаць вялікі артыкул ці нават трактат пра кантакты Антона Луцкевіча з габрэйскімі дзеячамі яго пары. Вось і масонам ён стаў таму, што яго рэкамендавалі ў ложу вядомыя віленскія ліберальныя дзеячы доктар Георгій Ром (кажуць, сваяк знакамітага рэжысёра Міхаіла Рома) і доктар Цэмах Шабад.
Луцкевіч разглядаў Беларусь і так званы Паўночна-Заходні край як край пяці народаў: беларусаў, вялікаросаў, габрэяў, літоўцаў і палякаў. Ён быў краёўцам, то бок хацеў, каб гэты край стаў краем мірнай супрацы народаў, якія яго насяляюць. Калі ў 1915 г. стала відавочна, што заходняя частка Беларусі з Вільняй і Віленскім краем трапяць пад уладу Нямеччыны, беларускія сацыялісты разам з Бундам вырашылі каардынаваць сваю дзейнасць. Як вядома, у снежні 1915 г. была выпрацавана, як яе назваў гісторык Зэновіюш Панарскі, шляхетная канцэпцыя Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага. Распрацоўвалі яе прадстаўнікі чатырох народаў (вялікаросы ў жніўні–верасні 1915 г. падаліся ў бежанства, на ўсход). Напісаны Іванам Луцкевічам універсал Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага быў апублікаваны на чатырох мовах. На жаль, гэтай задуме не наканавана было здзейсніцца: яе не прыняла большасць польскіх і літоўскіх палітыкаў, якія цвёрда стаялі за адраджэнне нацыянальных дзяржаў, што праўда, квапячыся пры гэтым на землі суседзяў. Пазней, калі польскі Устаноўчы сойм прыняў такі выбарчы закон, паводле якога беларусам, габрэям, немцам і ўкраінцам цяжка было прабіцца ў парламент, Луцкевіч быў у ліку палітыкаў, якія ў 1922 г. стварылі Блок нацыянальных меншасцяў. І ў выніку з трыбунаў Сойму і Сенату Польскай Рэспублікі загаварылі прадстаўнікі гэтых народаў.
Асобна трэба сказаць пра публікацыі Антона Луцкевіча ў габрэйскім друку.
У 2011 г. даследчыца габрэйскага жыцця ў Беларусі Клэр Лё Фоль выявіла ў Інстытуце габрэйскіх даследванняў (Institute for Jewish Reseach) у Нью-Ёрку[1] брашуру Антона Навіны (гэта псеўданім А. Луцкевіча) “Беларусы” (די װײסרוסן .אנטאן נאװינא). Кніга выйшла ў 1924 г. у віленскім выдавецтве «די נײע ײדישע פאלקסשול» (“Новая габрэйская народная школа”).
Гэтую працу Антон Луцкевіч адмыслова пісаў для габрэйскай чытацкай аўдыторыі. Напісана яна ў кастрычніку 1921 г. па-расійску. Яе рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы імя Ўрублеўскіх Літоўскай акадэміі навук у 21-м фондзе (адзінка захавання 338).
Значна раней на ідышы апублікавана іншая праца Антона Луцкевіча. Пра гісторыю яе з’яўлення на старонках часопіса “Ды юдышэ вэлт” (די יודישע וועלט ; “Габрэйскі свет”) больш-менш падрабязна напісаў Змітрок Бядуля ў сваёй знакамітай брашуры “Жыды на Беларусі: Бытавыя штрыхі”[2]. Што праўда, Бядуля не назваў аўтара артыкула. Клэр Лё Фоль выявіла, што аўтарам змешчанага ў 9-м і 10-м нумарах часопіса за 1913 год артыкула “Адраджэнне беларусаў” (די אופלעבונג פון די בעלארוסען) быў Антон Луцкевіч.
Гэтым артыкулам часопіс адкрываў новую рубрыку – “Нашы суседзі” (אונזערע שכנים). “Пад такой назвай, – гаварылася у нататцы ад рэдакцыі, – мы хочам час ад часу друкаваць артыкулы, якія павінны знаёміць чытачоў з сацыяльна-культурным становішчам і адраджэнскім рухам прыгнечаных народаў, між якіх мы жывем. Артыкул, які мы друкуем у гэтым нумары, напісаны беларускім пісьменнікам і перакладзены на ідыш з рукапісу”.
Не выключана, што перакладчыкам артыкула быў сам Змітрок Бядуля.
Павярхоўнае знаёмства з тэкстам артыкула паказвае, што гэта адаптаваны тэкст артыкула А. Луцкевіча “На дарозе да новага жыцця”, які ў 1912 г. друкаваўся ў альманаху “Маладая Беларусь” і быў выпушчаны асобнаю адбіткаю. Значна пазней гэты артыкул перадрукаваны ў Луцкевічавай кнізе “Да гісторыі беларускага руху” (Менск, 2003; Вільня–Беласток, 2010; Смаленск, 2015).
Цяпер даследчыкам вядомыя і іншыя тэксты, якія пад імем А. Луцкевіча апублікаваныя ў габрэйскім друку. Гэта ягонае інтэрв’ю віленскай газеце “Унзэр тог” (“Наш дзень”), надрукаванае 5 снежня 1921 г. пад загалоўкам “Беларусы на выбарах у сойм” (гаворка пра выбары ў сойм так званай Сярэдняй Літвы). Асобнік газеты захоўваецца ў 3-м фондзе Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва (адзінка захавання 206). З артыкула Аляксандры Бэргман “Яшчэ раз пра Антона Луцкевіча” (ARCHE. 2009. № 8) вядома, што пасля арышту паслоў ды іншых актывістаў Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады Луцкевіч на пачатку 1927 г. даў інтэрв’ю віленскай газеце “Цайт”. Трэба спадзявацца, што тэкст гэтага інтэрв’ю будзе таксама даступны нашым даследчыкам.
Можна думаць, што названымі публікацыямі спіс Луцкевічавых тэкстаў, апублікаваных у габрэйскім друку, не закрываецца.
Наагул, гэта праблема – вывучэнне габрэйскага друку былой Расійскай імперыі, Польскай Рэспублікі і БССР. Гэты друк не быў даследаваны, напрыклад, тады, калі рыхтаваліся бібліяграфічныя даведнікі пра Янку Купалу і Поўны збор яго твораў. Ёсць імавернасць, што не ўлічаны многія пераклады твораў Песняра на ідыш, а таксама артыкулы пра яго на гэтай мове. Бяда ў тым, што беларусы лянуюцца вучыць ідыш, а для маладых габрэяў ён “нямодны”, бо практычнае значэнне мае цяпер іўрыт. І нешта не бачу я ў Беларусі даследчыкаў гісторыі тутэйшага габрэйства, габрэйска-беларускіх сувязяў. Практычна ўсе яны жывуць за межамі нашай краіны. Праблема.
***
Некаторыя не абцяжаныя веданнем гістарычных рэаліяў людзі звяртаюць увагу на тое, што Антон Луцкевіч у сваіх беларускамоўных працах не карыстаўся словамі “яўрэй” ці “габрэй”, а спрэс пісаў “жыд”, “жыды”, і робяць з гэтага пэўныя высновы. І калі кажаш ім, што і сваю жонку Луцкевіч называў жыдоўкай, яны здзіўляюцца. А жонкаю Луцкевіча была Сэрка Абрамовіч, якую ў хрысціянскім асяроддзі называлі Зоф’яй (такое, дарэчы, было імя і маці Луцкевіча).
Гэта пісьменніку дадзена права на вымысел. Гісторык можа толькі дадумваць, абавязкова робячы пры гэтым агаворку: гэта не факт, але мне так думаецца. Шчыра прызнаюся, што да гэтага часу не ведаю, калі адбылося знаёмства Антона і Сэркі ды калі яны пажаніліся. Можна думаць, што Сэрка выйшла за Антона ці пад канец 1919-га, ці на пачатку 1920-га, бо і першынец нарадзіўся 22 кастрычніка 1920 г.
Сэрка Абрамовіч была, як у той час казалі, рэбэцы. Яна вывучылася на лекара. Вучылася ж у Манпэлье, дзе была моцная габрэйская грамада, а медыцынская школа існавала яшчэ ў ХІІ ст. У 1289 г. у горадзе быў заснаваны ўніверсітэт, студэнтам якога ў свой час быў знакаміты Нострадамус і медыцынскі факультэт якога скончыла Сэрка. Яе спецыялізацыяй была педыятрыя.
Тое, што патомны шляхціч Антон збіраецца жаніцца з габрэйкай, выклікала спрэчкі ў сям’і. Антонавы бацькі і большы брат Іван Герман да таго часу памерлі, але іншая радня не хацела, каб габрэйка была жонкаю Луцкевіча. І калі думку родных і сваякоў можна было ігнараваць, дык абысці Касцёл ніякім чынам было нельга: у той час шлюб быў толькі царкоўны. Не мог абвянчаць такую пару і рабін. Каб пераадолець гэтую перашкоду, Антон з каталіцызму перайшоў у кальвінізм. Гэта не было для яго праблемай, бо пазней ён публічна скажа, што з’яўляецца атэістам. Кальвінскі пастар блаславіў шлюб Антона і Сэркі.
У Антона і Зоф’і – будзем называць Сэрку і так – было двое дзяцей: Юрка (нарадзіўся, нагадаю, 22 кастрычніка 1920 г.) і Лявон (13 сакавіка 1922 г.). Юрый і Лявон Антонавічы, якіх я ведаў асабіста, жартавалі, што яны нарадзіліся ў рэстаране, а хрысцілі іх у кінатэатры. І сапраўды, у доме 33 па вуліцы Віленскай у савецкі час абсталявалі рэстаран, а кальвінскую царкву бальшавікі ператварылі ў кінатэатр “Kronika”.
Нехта, магчыма, вывучыць усе дакументы пра пані Зоф’ю Луцкевічаву, якія маюцца ў віленскіх архівах. З таго, што трапіла мне на вочы ў акадэмічнай бібліятэцы імя Ўрублеўскіх, можна даведацца, што ў другой палавіне 1920-х доктарка Луцкевіч была беспрацоўная. Як вырашылася пытанне аб яе працаўладкаванні, я не ведаю. Затое агульнавядома, што 12 кастрычніка 1927 г. быў арыштаваны і кінуты ў турму на Лукішках муж пані Зоф’і. Палякі выдатна ведалі, што Луцкевіч не з’яўляецца сябрам Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, але вырашылі “падвярстаць” яго пад гэтую справу, бо ім рупіла ізаляваць былога прэм’ер-міністра БНР. На тое была важкая прычына: набліжаліся выбары ў Сойм і Сенат другой кадэнцыі, і Луцкевіч мог зноў узначаліць выбарчую кампанію беларусаў, зноў дамовіцца ў габрэямі, немцамі ды ўкраінцамі пра выбарчы блок ды замацаваць электаральны поспех 1922 г. Да таго ж у 1927-м Луцкевіч узначаліў даволі паспяховую кампанію па выбарах у органы мясцовага самакіравання.
Гэта, мушу адзначыць, мая думка наконт прычыны арышту Луцкевіча. Інакш нельга растлумачыць той факт, што ён быў вязнем толькі праз 9 месяцаў пасля зняволення правадыроў БСРГ.
Мужа арыштавалі, і пані Зоф’я засталася адна з двума малалетнімі сынамі. Можна толькі ўявіць, што яна перажыла з кастрычніка 1927-га па май 1928-га, калі А. Луцкевіча суд апраўдаў і ён выйшаў на волю. Аднак пракуратура не згадзілася з рашэннем суда, і ў самым канцы лютага 1929 г. пачаўся чарговы працэс. Зноў перажыванні, зноў паняверка, і 5 сакавіка, калі Луцкевіч быў у апеляцыйным судзе, пані Зоф’я засілілася.
Зноў апраўданы судом, Луцкевіч застаўся з двума дзецьмі. Жаніцца другі раз, прывесці сынам мачаху ён не змог. Такіх мужчын называюць адналюбамі.
Тым часам жыццёвыя абставіны ўскладняліся. Асноўны даход Луцкевіч меў як настаўнік Віленскай беларускай семінарыі. Зарабляў ён і пяром. Да таго ж ён узначальваў Беларускае навуковае таварыства з яго знакамітым музеем. Але ў 1931-м яго пазбавілі працы ў гімназіі. На адны ганарары жыць было цяжкавата, а аплата працы загадчыка Беларускага музею была скупая. Луцкевіч мусіў пакінуць кватэру ў доме 33 па Віленскай вуліцы і наняць вельмі сціплую кватэрку на Піўной. Даўні знаёмец Луцкевіча, вядомы сваім нацыяналізмам доктар Ян Станкевіч сведчыў, што Луцкевіч у тыя гады літаральна галадаў.
Магчыма, Луцкевічу і яго сынам лягчэй стала жыць, калі знайшліся дабрадзеі, якія пачалі фінансава падтрымліваць і Беларускі музей, і яго загадчыка. У першую чаргу гэта былы дзяржаўны сакратар БНР Клаўдзій Дуж-Душэўскі. Інжынер-будаўнік, які ўзводзіў для Літвы будынкі дзяржаўных устаноў у Коўне, ён мог выдзеліць са свайго бюджэту даволі значную па тым часе суму[3]. Калі бальшавікі ў верасні 1939 г. прыйшлі ў Заходнюю Беларусь ды арыштавалі А. Луцкевіча, Дуж-Душэўскі ўзяў яго сыноў пад апеку.
***
У свой час я даволі падрабязна расказаў чытачам “Нашай Нівы” пра род Луцкевічаў. Прадоўжыць гэты род было наканавана Юрыю Луцкевічу, большаму сыну Антона і Сэркі. Ён стаў бацькам дачкі Алесі і сына Івана.
Унук Антона Луцкевіча — Іван з жонкай Вольгай і сынамі Міхасём і Юркам
У юныя гады Іван Юр’евіч Луцкевіч захапляўся джазам, і гэтае захапленне прывяло яго ў Ізраіль. Другі раз у Ізраіль Іван прыехаў у больш сталым узросце і з празаічнай мэтай падзарабіць. Там, у Ізраілі, ён сустрэў сваю будучую жонку, дзяўчыну з Гомеля Вольгу. Там у Івана і Вольгі нарадзіліся Міхаэль (2010) і Юрка (2012). Як жартуе бацька, праўнукі прэм’ер-міністра БНР Антона Луцкевіча і Сэркі Луцкевічавай могуць прэтэндаваць за самыя высокія пасады ў Дзяржаве Ізраіль.
Анатоль Сідарэвіч, для belisrael.info
[1] Сам Інстытут быў заснаваны на пачатку 1920-х у Вільні, але не ў апошні чарод з прычыны антысеміцкай палітыкі польскіх уладаў у канцы 1920-х было вырашана перанесці яго дзейнасць за акіян. Так у Нью-Ёрку апынулася багатыя бібліятэка і архіў. Страшна падумаць, што было б з калекцыямі, калі б праца Інстытута датрывала ў Вільні па Другой сусветнай вайны…
[2] Гл.: Бядуля З. Выбраныя творы. Мінск: “Кнігазбор”, 2006. С. 406–407.
[3] Не ведаю, ці залічаны К. Дуж-Душэўскі ў Праведнікі народаў свету, але добра вядома, што ён быў арыштаваны нацыстамі за тое, што ратаваў габрэяў.
Пару заўваг ад рэд. Брашура 1924 г. на ідышы (гл. выяву справа) даўно вядомая зацікаўленаму колу, яна захоўваецца, напрыклад, у іерусалімскай нацыянальнай бібліятэцы. Артыкул А. Навіны займае ў ёй 18 старонак, a дадатак, апавяданне Т. Гушчы (Я. Коласа) «Дзеравеншчына» ў перакладзе на ідыш, – 6 старонак. «Выяўлены» артыкул А. Навіны ў часопісе «Ды юдышэ велт» за 1913 г. таксама даволі вядомы, даступны для капіявання ў той жа бібліятэцы (гл. першую старонку злева). Назва артыкула гучыць крыху іначай, чым у нашага паважанага аўтара: «Вегн дэр нацыёналер ойфлебунг фун ды беларусн», г. зн. «Пра нацыянальнае адраджэнне беларусаў».
«Даследчыкаў гісторыі тутэйшага габрэйства, габрэйска-беларускіх сувязяў» у Беларусі не так і мала. Некаторыя публікаваліся на нашым сайце, пра некаторых мы пісалі.
Апублiкавана 21.03.2017 12:45