Tag Archives: Вульф Сосенский

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (120)

Ізноў здароў kinda юбілейны выпуск, радуе гэта Вас або не! Канец чэрвеня – пачатак ліпеня былі багатыя на падзеі, але спярша – колькі слоў на вечную тэму: беларуская іудаіка, чым яна ёсць па сутнасці, як выглядае звонку.

Падштурхнула мяне да рэфлексій публікацыя кандыдата гістарычных навук, дацэнта БДУ, etc, з якім ужо асцярожна спрачаўся тут. Ага, таго самога Дзмітрыя Ш., які ў пачатку 2010-х ачоліў «цэнтр яўрэйскіх даследаванняў» у ЕГУ і ўзяўся рэдагаваць часопіс «Цайтшрыфт». У канцы 2018 г. ён жа (з)ацаніў стан іудаікі ў Беларусі, дый стан яўрэяў увогуле… Слушна канстатаваў, што нас тут нямнога, і звесткі Зэліка Пінхасіка (згодна з якімі пад закон аб вяртанні трапляе звыш 100 тыс. жыхароў РБ) «уяўляюцца неабгрунтаванымі». Праўда, нешта падобнае я ўжо чытаў, больш за тое – пісаў 🙂

Пан Ш. згадвае некаторыя арганізацыі, леташнія падзеі – усё гэта няблага, хоць і «без прэтэнзій». Ды раптам – гаркавы песімізм: «іудаікі як асобнай сферы даследавання і выкладання ў Беларусі больш не існуе (напрыклад, у параўнанні з перыядам 2000-х гг.); вядомых даследчыкаў, якія даўно займаюцца іудаікай, адзінкі; узровень работ, якія з’яўляюцца ў навуковай перыёдыцы і ў якасці дысертацый, што прадстаўляюцца да абароны, даволі слабы; сустракаецца і непрыхаваная прафанацыя».

Ніхто не будзе ўсур’ёз даводзіць, што цяперашняя РБ – міжгалактычны агмень яўрэйскіх даследаванняў. Але суцэльнага заняпаду ў параўнанні з пазначаным перыядам усё ж не прасочваецца. Дальбог, у 2000-х, асабліва ў першай палове, «яўрэйскія тэмы» не дужа былі папулярныя. Малатыражны – і, папраўдзе, не бліскучы – зборнік «Евреи Беларуси. История и культура» накрыўся вядомай пасудзінай у 2001 г., а ў іншых выданнях ахвотным не так часта выпадала публікавацца. Калі ж выпадала, то ў друк нярэдка праточвалася менавіта «непрыхаваная прафанацыя» (шматлікія артыкулы Эмануіла І. ды пад.).

Прыпамінаю, што на канферэнцыях у Брэсце, Гродна, нават у Мінску, я бываў ледзь не адзіным, хто нешта распавядаў пра яўрэяў Беларусі.

Абяцанкі-цацанкі ад газеты «Авив» (чэрвень-ліпень 2003)

У 2010-х гадах якраз назіраўся пэўны «рэнесанс», звязаны, відаць, з тым, што многа дзе распрацоўваліся экскурсіі па «яўрэйскіх мясцінах», і мелася патрэба ў навуковым абгрунтаванні. На мой одум, адна кніга Іны Соркінай «Мястэчкі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX ст.» (выд-ва ЕГУ, 2010) апраўдала існаванне беларускай іудаікі на 10 гадоў наперад.

Так, даводзілася чытаць нямала «папсы» (гл., напрыклад, тут водгук на крэатыў Г. Левінай; лёгка знайсці ў сеціве шматлікія кампіляцыі М. Акуліч ды інш.), але ж яна ніколі не падмяняла і не падмяняе навуковую літаратуру… Таму тэзіс Дзмітрыя («Характэрнай рысай дыскурсу пра яўрэяў Беларусі сталася замена сур’ёзнай літаратуры на масавую папулярную з адпаведным наборам скрыўленняў») гучыць надта неяк па-алармісцку.

У апошнія гады не маю магчымасці прафесійна займацца іудаікай. Выпусціў пару кніжак, дзе «яўрэйскае» прысутнічае, але не дамінуе:

Водгукі ад «Кніганошы» (№ 45, 2017) і «Дзеяслова» (№ 99, 2019). ¯\_(ツ)_/¯

Усё ж часам адпраўляю матэрыялы на канферэнцыі, па меры сіл сачу за тым, што публікуецца, адзначаю для сябе старыя і новыя імёны. Нават на belisrael.info, які не прэтэндуе на званне акадэмічнага сайта, іх цэлае суквецце. Па-свойму цікавымі мне падаліся, напрыклад, работы Цімоха Акудовіча, Інэсы Ганкінай, Інэсы Двужыльнай, Дзмітрыя Дзятко, Маргарыты Кажанеўскай, Уладзіслава Карчміта, Алы Кожынавай – і, безумоўна, Віктара Жыбуля, даследчыка спадчыны Цфаніі Кіпніса, Вульфа Сосенскага, Юлія Таўбіна, іншых знакамітых яўрэяў. А ёсць жа яшчэ, напрыклад, Канстанцін Карпекін, архівіст 1985 г. нар., зацікаўлены тэмай іудзейскіх абшчын пачатку ХХ ст… Уладзімір Ляхоўскі і Андрэй Унучак апошнім часам досыць паспяхова асвятлялі ўзаемадзеянне яўрэйскага і беларускага нацыянальных рухаў, Вольга Бабкова на падставе архіўных дакументаў распавядала пра стасункі іудзеяў з хрысціянамі ў часы сівой даўніны, Вадзім Зелянкоў падрыхтаваў грунтоўны артыкул пра мінскага доктара Лунца і яго нашчадкаў, закрануўшы тэму «яўрэйскай абшчыны». Ларыса Доўнар займалася тутэйшай ідышнай ды іўрыцкай бібліяграфіяй. Працягвае валтузіцца са справамі «нацменаў», у тым ліку яўрэяў, магілёўскі гісторык, дацэнт Ігар Пушкін. Не закінуў іудаіку яго мінскі калега Андрэй Кіштымаў.

Сяргей Старыкевіч шмат пісаў пра яўрэяў Маладзечаншчыны, Ігар Ціткоўскі – пра слуцкіх яўрэяў (ды іх сінагогі), Таццяна Вяршыцкая – пра наваградскіх, Эдуард Злобін – пра пінскіх, Леанід Лаўрэш – пра лідскіх. Наконт апошніх пяцярых не ведаю, гісторыкі яны, краязнаўцы або «проста» музейшчыкі, але планку трымаюць. Іх тэксты ў цэлым не горшыя за тое, што падаецца пра Беларусь і Мінск у ізраільскай «Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі».

Мабыць, не ўсе з пералічаных звярталіся ў віленскі «Цайтшрыфт» і супрацоўнічаюць з расійскай суполкай «Сэфэр», але тое не значыць, што гэтых людзей не існуе, што ім няма куды расці. Упэўнены, грамадскі попыт на яўрэйскую тэматыку ў Беларусі ёсць і будзе, пра што сведчыць, між іншым, і выхад «Аўтабіяграфіі» філосафа Саламона Маймана (Мінск, 2018) у перакладзе на беларускую.

Карацей, трохі шкада, што ў «гісторыка-міжнародніка» атрымаўся занадта суб’ектыўны «агульны агляд» для «інстытута Еўра-Азіяцкіх яўрэйскіх даследаванняў». Ды такая, відаць, установа… Камусьці ў яе кіраўніцтве карцела паказаць тутэйшых яўрэяў «беднымі й няшчаснымі», і ў гэткім вобразе ёсць доля праўды, але ж канструктыўнага выйсця не было прапанавана. 🙁 Так, «маштабнае сацыялагічнае даследаванне» – лепей, чым нічога (сам адказваў на пытанні ў лютым г. г.), аднак, па-мойму, скіравана яно найперш на вывучэнне эміграцыйнага патэнцыялу яўрэйства СНД, а не на развіццё тутака «абшчын» і яўрэйскіх штудый. Пажывем-пабачым – магу і памыляцца.

Смешна, калі чалавек з’яўляецца «мудрацом у вачах сваіх»…

Зараз пра тое, што дзеецца вакол. «Галоўнакамандуючы» (па-французску «généralissime», амаль генералісімус :)) кур’ёзна бараніў практычна ўжо прыняты законапраект міністэрства абароны аб «удасканаленні» сістэмы прызыву: «Служыць павінны ўсе, а не толькі дзеці рабочых і сялян, іначай мы трапім у залежнасць ад Расіі або НАТА» (каму трэба, знайдзіце дакладныя цытаты). Гэх… па-першае, прызыў усё адно застанецца «не для ўсіх»; «хлопчыкі-мажоры» так ці іначай з’едуць за мяжу паводле адмысловых накіраванняў. Па-другое, прыпусцім, што ваенкаматам удасца дадаткова «падгрэсці» пару-тройку тысяч прызыўнікоў за год. Праблему баяздольнасці тутэйшых узброеных сіл гэта не вырашыць, што прызнавалі і самі вышэйшыя афіцэры. Па-трэцяе, довад «ад праціўнага»: нават з адтэрміноўкамі для студэнтаў/магістрантаў/аспірантаў за 27 год незалежнасці Сінявокая ўмудрылася не стаць ахвярай суседзяў; ёсць «смутныя сумневы», што ім увогуле не да нас. Калі ж «кампетэнтныя органы» (у адносінах да адміністрацыі РБ гэтае спалучэнне выпадае ўжываць хіба з іроніяй) маюць іншыя звесткі, дык трэба крычаць каравул тэрмінова мацаваць войска ў іншыя спосабы, чым лоўля моладзі, прагнай да навучання. Што, калі пачаць з таго, каб адмовіцца ад пагоні за пышнасцю, праз якую церпяць людзі? Маю на ўвазе мінскую трагедыю 03.07.2019 (загінула жанчына, некалькі беларусаў паранены ў мірны час), але не толькі; «святочныя» інцыдэнты здараліся і раней.

Недарэчнасць законапраекта пад хітрай назвай «Пра змяненне законаў па пытаннях эфектыўнага функцыянавання ваеннай арганізацыі дзяржавы» відавочная ўжо і для часткі дэпутацікаў з палаты прадстаўнікоў. Ніколі ж не было ў гісторыі ПП, каб у другім чытанні прагаласавала «супраць» болей, чым у першым (9 і 6) – звычайна спрэчныя моманты залагоджваюцца паміж галасаваннямі. Няўжо «палатка» ператвараецца-такі ў сапраўдны парламент? Хацелася б верыць; мо нават дойдзе да таго, што ўвосень цяперашнія «кнопкадавы» не дадуць распусціць сябе датэрмінова. Да чаго не раз заклікаў.

Уразіла, якая публіка сабралася ва ўрадзе. Міністарка працы, у адказ на прапанову ўлучаць тэрмін службы ў войску ў стаж для налічэння пенсіі: «У 20 гадоў яны” не будуць думаць пра пенсію» (няхай прызыўнікі дабіраюць стаж потым). Нагадала эпізод з пачатку 1990-х: у Палацы шахмат і шашак планаваўся дзіцячы турнір, і нехта прапанаваў праветрыць памяшканне. Заслужаная трэнерка гмыкнула: «“Iм” усё роўна – пачнуць гуляць, дык забудуць пра ўсё на свеце». Чым скончылася справа, не ведаю; спадзяюся, трэнерцы зараз добра дыхаецца ў чужой краіне. Во каб і гора-міністарку туды адправіць, пажадана – разам з яе «шэфамі»…

*

Гульні з мінімум трохразовым (!) перарасходам сродкаў – і гэта называецца «ў межах запланаванага» – падзеяй для ўсёй краіны не сталі, што падкрэслівалі многія каментатары, у т. л. добразычлівыя (напрыклад). Няхай заява прэзідэнта Міжнароднага алімпійскага камітэта, маўляў, цешыцца «ўся Беларусь», застанецца на яго сумленні… Але ж трэба прызнаць, што Лукашэнкі, Рыжанкоў & Co. намацалі-такі слабое звяно ў масавай свядомасці – як тутэйшай, так і заходняй. Сам факт арганізацыі масавых гуляў уплывае на спажыўцоў, быццам наркотык, і адцягвае ўвагу ад рэальных праблем. А сярэдняму замежніку няма розніцы, куды ехаць… У краіну, дзе масава парушаюцца грамадзянскія правы, нават цікавей, бо па вяртанні будзе падстава пахваліцца сваёй смеласцю.

Рэзюмую: своеасаблівая логіка ў правядзенні Еўрапейскіх гульняў у Азербайджане-2015 і Беларусі-2019 была. Зразумела, што дзеля «іміджу» (які не прыяе ўзаемавыгадным стасункам з аўтарытэтнымі контрагентамі, але дапамагае ўтрымаць уладу ў кароткатэрміновым перыядзе) верхавіна можа ахвяраваць эканамічнай мэтазгоднасцю, парастрэсці гаманец – пагатоў, як правіла, не ўласны.

Не хачу пакрыўдзіць спартоўцаў і валанцёраў, многія з якіх насамрэч стараліся. Ва Ўруччы, напрыклад, праходзілі спаборніцтвы па боксе. Мая жонка, ні разу не аматарка гэтага віду спорту, схадзіла «за кампанію», і ёй спадабалася. Якраз у той дзень, 29.06.2019, беларускі баксёр Дзмітрый Асанаў заваяваў «золата»… Але лыжкай дзёгцю стала тое, што ахоўнік не даў чэмпіёну прабегчыся са сцягам перад усімі трыбунамі (дзе, безумоўна, хапала асанаўскіх балельшчыкаў).

Здымкі С. Рубінчык

Гэты факт, разам з іншымі, лішні раз сведчыць пра казённасць, неразняволенасць гульняў. Пра стаўленне да рабочых у «алімпійскай вёсцы» можна пачытаць тут.

*

Аналізаваць дзейнасць новага прэзідэнта Украіны ранавата – не мінула нават ста дзён з яго «інтранізацыі». Як бы скептычна я ні ставіўся да «Зелі», нейкія пазітыўныя сігналы наша паўднёвая суседка пасылае. Напрыклад, у чэрвені ўлады Палтавы вырашылі не пачынаць будоўлю на месцы забойства яўрэяў у Пушкароўскім Яры (як было ў беларускім Брэсце, гл. у мінулай серыі). Суд прызнаў незаконным перайменаванне кіеўскіх праспектаў у гонар Бандэры і Шухевіча, здзейсненае ў 2016-2017 гг. аматарамі «насілля і бяссілля». Так, глядзіш, і заказчыкаў забойстваў Алеся Бузіны ды Паўла Шарамета прыцягнуць да адказнасці?..

Цытатнік

«Кожная новая заява павінна яўным чынам абапірацца на аргументы, выказаныя табою раней. Калі гэтага няма, то аўдыторыя проста лічыць цябе вар’ятам. Такое здараецца таксама, калі аўдыторыі здаецца, што ты надаеш таму ці іншаму аргументу больш вагі, чым апраўдана на тым этапе» (Эліэзер Юдкоўскі, 2007)

«У сталасці хлусіць – як багатаму красці: і сорамна, і няма патрэбы» (Андрэй Федарэнка, «Народная воля», 02.02.2018)

«Вялікае не абавязана быць добрым» (Дзмітрый Быкаў, 05.07.2019)

Вольф Рубінчык, г. Мінск

07.07.2019

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 07.07.2019  22:13

Водгукi
“У многім падзяляю выкладзеныя тут развагі. Асабліва ўдзячны за належную апінію нашай Іны [Соркінай] і яе выдатнай працы пра штэтлы” (д-р Юрась Гарбінскі, Польшча) 08.07.2019
“Тое, што тычыць маёй працы як гісторыка, кладу ў папкі. Цікава было пра іудаіку. Зацікавілі кнігі Маймана і Соркінай” (Анатоль Сідарэвіч, Мінск), 10.07.2019.

Як В. Сосенскі камуністаў турбаваў / Как В. Сосенский коммунистов беспокоил

Ад перакладчыка. Для лепшага разумення пісьма 1965 года, што публікуецца далей (яго перадала ў рэдакцыю belisrael.info дачка Вульфа Сосенскага Раіса, якая жыве ў Ізраілі), раю папярэдне пачытаць артыкулы кандыдата філалагічных навук Віктара Жыбуля, прысвечаныя аўтару пісьма: «Ад легенды да icціны: фалькларыст і міфатворца Вульф Сосенскі» (ёсць і пераклад на рускую), «Вульф Сосенский – культурный деятель из местечка Долгиново». Не абы-якую цікавасць уяўляе таксама падборка народных апавяданняў і жартаў ад В. Сосенскага, падрыхтаваная тым жа В. Жыбулем.

Калі коратка, то Вульф Абелевіч Сосенскі (1883–1969) – важная постаць нашай агульнай гісторыі і культуры, адзін з першых яўрэяў, які свядома пачаў пісаць па-беларуску. Недахоп фармальнай адукацыі (які аўтар шчыра прызнаваў: «мой універсітэт – само жыццё») Сосенскі часткова кампенсаваў энергіяй і здаровым глуздам. Да таго ж вы ўбачыце, што ён валодаў адметным пачуццём гумару а-ля шолахаўскі дзед Шчукар. Наўрад ці ў ЦК кампартыі Беларусі часта ішлі звароты з філасофскімі развагамі і агаворкамі кшталту: «Што? Не праўда?! Пагэтаму прашу прабачэння». І я не думаю, што за некалькі месяцаў да ад’езду ў Ізраіль (у 1966 г.) 82-гадовага старога насамрэч цікавілі «час пяцідзесяцігоддзя Кастрычніцкай рэвалюцыі і стогадовы юбілей нараджэння У. І. Леніна». Хутчэй за ўсё, згадка пра дарагія ўладам юбілеі была тактычным ходам, каб атрымальнікі ліста заварушыліся… Зрэшты, пра рэакцыю на зварот мне нічога не вядома; хіба па сутнасці яе і не было, у лепшым выпадку Сосенскаму прыслалі якую-небудзь адпіску.

Я прыслухаўся да парады Віктара Жыбуля адносна твораў Вульфа Сосенскага («сёння… напэўна, варта арыентавацца найперш на сучасныя правапісныя нормы, з адпаведнымі граматычнымі і арфаграфічнымі праўкамі») і для публікацыі падрэдагаваў тэкст пісьма, захаваўшы, аднак, некаторыя своеасаблівыя рысы арыгіналу. У Латвіі, дзе Сосенскі жыў у 1965 г., няпроста было знайсці друкарскую машынку з беларускім шрыфтам, дзе фігуравалі б «і» ды «ў». Як выглядала першая старонка арыгіналу, шаноўныя чытачы могуць бачыць на ілюстрацыі.

В. Рубінчык, г. Мінск

* * *

Горад Мiнск, ЦК КПБ.

Копiя: Інстытут Літаратуры ім. Я. Купалы, IМЭФ.

Шаноўныя сябры! Да гэтага, што я маю тут пісаць, каб Вам было ясна, знаходжу патрэбным сказаць некалькі слоў пра сваё мінулае.

З 1903 года я распаўсюджваў нелегальную літаратуру. У другой палове 1906 года нелегальшчыны дзень у дзень стала менш і менш прыбываць. Разам зусім знікла. Сувязь з Мінскам, Смаргонню і Полацкам парвалася. Большасць астатніх дзеячоў мясцовай арганізацыі Д.С.Д.Р.П.Б., якім раней удалося не быць арыштаванымі, потайна пакінулі свае гнёзды і, нібы птушкі, разляцеліся хто куды. Адны за межамі краіны, другія – туды, дзе ўдасца сабе кавалак хлеба зарабляць, ды каб дачакаць лепшых надзейных дзён перамогі…

Мая актыўная дзейнасць на гэтай ніве зусім аслабла. Мне, маладому, з вялікім запалам гарачай душы юнаку, прывыкшаму да высокага ўзлёту, [да таго, каб] быць у самым агні барацьбы, спакойна не сядзелася, я імкнуўся шукаць новыя і новыя дарогі жыцця. Я надта сумаваў, маркоціўся па рэвалюцыі, але дарогі не знайшоў. Я толькі зразумеў, што гэта яшчэ не канец. Трэба прызнаць, што барацьба за лепшае і прыгожае не толькі што не спыняецца, а толькі пачынаецца. Ціхенька заснула, быццам спіць, але не спалі, употайку працавалі.

Мае знаёмыя, добрыя хлопцы-студэнты, браты Радзевічы з-пад Крайска, пазнаёмілі мяне з першай газетай у беларускай мове «Наша доля». Па іх просьбе я пачаў яе распаўсюджваць, на бяду царская ўлада газету закрыла. Зараз жа выйшла другая, «Наша ніва», гэтую я яшчэ рупней узяўся распаўсюджваць. Галодныя людзі газету бяруць, з рук ірвуць, чытаць хочуць. Такой гарачай літаратуры, якая была, цяпер няма. Але гэтым адным не магу задавальняцца, сама справа паказвае, што газеце патрабуецца матэрыял для асвятлення жыццёвага працэсу працоўнага чалавека. Народ мусіць бачыць сябе на друкаваных радках гэтай газеты. Вось і пачаў я дасылаць у «Нашу ніву» карэспандэнцыі. Пісака я няважны, кравец па прафесіі, але што напісаў, даслаў. Усё друкуюць.

Здаецца, добра! А мне ўсё гэта паказваецца замала, адчуваю, нечага не хапае. Я пачаў думаць, меркаваць. Гэта, што сам пішу, кропля ў моры, і малое яна мае значэнне, бо дзеля развіцця беларускай літаратуры не хапае інтэлігентных вучоных мужоў (сіл). Факт той, калі мае няграматныя лісты рэдакцыя друкуе, пагэтаму я павінен парупіцца шукаць разумных, пісьменных людзей, такіх, што пісаць умеюць, і падахвочваць іх, каб пісалі. Гэта дасць магчымасць газеце шырэй і болей развівацца, распаўсюджвацца. Пераканаўшыся ў гэтым, я ўжо бачыў карысць з таго, што я маю на ўвазе зрабіць, і зараз жа прыступіў да рэалізацыі задуманых спраў.

Вось я звярнуўся да вядомага рэвалюцыянера Янкі Адама Адорскага. Ён шчыра чытае газету «Наша Ніва», а пісаць адмовіўся. Чытаць буду, пісаць не буду – не хачу і ўсё! Кепска, але нічога, я накіраваўся ў вёску да Міколы Аношкі. З вялікім задавальненнем ён мяне выслухаў. «Як жа, – кажа ён, – трэба пісаць! Гэта ж не чужая, свая, рабочая, сялянская газета, у сваёй мове. Чаму не пісаць?!» Ягоныя артыкулы займалі пачэснае месца на балонках газеты «Наша Ніва».

Але і гэта мяне не супакоіць. Нешта другое турбоціць маю галаву. Яшчэ мною мала дасягнута, нечага не хапае ў маёй душы. Паэтаў мала. А ў Даўгіноўскай школе – настаўнік Карнейчык Іван Дзянісавіч, родам з Драгічына, паэт. Чаму яму як паэту не працаваць на беларускай ніве??! У роднай мове!

Як учапіўся я за яго полы і не адстаў, пакуль згадзіўся пісаць па-беларуску. Яго вершы друкаваліся на старонках газеты «Наша Ніва». Праз кароткі час спатыкаю старую знаёмую, гімназістку Мэры Гардон, яна мае знаёмага здольнага хлопца, што ёмка вершы складае, але яго не друкуюць. «Дай мне яго сюды, – кажу, – паглядзець, які ён». «Да цябе прыйдзе», – кажа яна. Хутка з’явіўся ка мне пасадскі хлопец – Плаўнік Самуіл, Хаімаў сын. Праўды, з ім мне трошкі прыйшлося папрацаваць так, што з яго выйшаў чалавек, які ўзбагаціў беларускую літаратуру, і гэты Змітрок Бядуля мяне перарос. Я гэтаму вельмі рад і таму, што ўсё гэта выйшла з маіх рук.

Помню выпадак у «Нашай ніве». Янка Купала казаў: «Добра будзе, калі новае пакаленне нас перерасце». Гэта яшчэ не ўсё. Пералік маёй працы досыць вялікі, але не надта здатны. Я адчуваю слабасць у маёй душы, і [гэта] не можа мяне [не] хваляваць, бо трэба было мець больш, чым я маю.

Я ўжо ў гадах сталасці (82 гады), але ва ўсім вінаваты мой паганы лёс, мая даўгагадовая праца. Праца не аднойчы гінула, свету не ўбачыўшы. Ды ў мяне яшчэ адзін недахоп, тое, што не вучыўся, мой універсітэт – само жыццё. Я толькі некалькі разоў прайшоў па Віленскай беларускай гімназіі (па справах асветы). Экзамен я атрымаў у 2-й Дэфензіве ў Маладзечне, 11 мая 1922 г., ад чаго я навечна застаўся калекам. Пакуль што трэба нам на гэтым спыніцца.

Цяпер аб важным і галоўным, што нас цікавіць. Пытанне, ці павінен загінуць рукапіс?! Думаецца, што не! Рукапіс не павінен прападаць. Ён мусіць быць захаваны, ды пры ўсялякай патрэбе быць наяве. Хай гадамі, вякамі, ён мусіць служыць сведкам усіх падзей гісторыі народу. Так разумны, чэсны чалавек адкажа на гэтае пытанне. Ленін казаў: вучыцца гістарычнаму ў гісторыі – знаходзіць сэнс вялікай вартасці. Яшчэ ён казаў: прайшоў учарашні дзень, можна сабе ўявіць, што будзе заўтра, і г. д.

Не памятаю ўжо, дзе я гэта бачыў, каб паказаць, дзе гэта сказана. Максім Горкі гаварыў: «Чалавек – гэта гучыць горда».

Пры гэтым прыкладаю тры дакументы, якія сведчаць аб нядбайнасці і пагардлівых адносінах некаторых нядобрасумленных людзей да цікавых і важных спраў, што маюць вялікае, гістарычнае значэнне. Ды не толькі, што іх не выяўляюць, дык іх нішчаць, каб пра такіх і ўспаміну не было. Такія дзеі паганых людзей. Нарабляюць шкоду народу.

Дарагія сябры! Верце, прашу вас! Не хочацца вас турбаваць справамі, якія могуць паказацца надта дробнымі і няважнымі проціў усіх спраў і задач, якія сягоння стаяць перад намі. Але ж мама-зямля такая вялікая! Састаіць нават з дробных-драбнюсенькіх пылінак, згушчаных у адзін кавалак. Увогуле, усе вялікія, ды нат важныя справы пачынаюцца з драбязгоў. Што? Не праўда?! Пагэтаму прашу прабачэння.

Дарагія сябры! Можа, вам калі-небудзь давялося бачыць газету «Наша ніва» № 25, за 1909 год, у тым нумары ёсць зацемка, напісаная маёй рукой і маім подпісам скарочана «В. Сос-кі» і «Кра-скі», у той час звычайна так ужо вялося, што большасць падпісваліся ініцыяламі.

Я шмат разоў падпісваў «В. С.», або «В-скі». Вялікае няшчасце раптам здарылася за распаўсюджванне беларускай газеты. Даўгінаўскі прыстаў Бурак адправіў мяне ў Вілейку, дзе я прасядзеў тры месяцы ў аседцы. Толькі што вярнуўся да хаты, зараз ка мне Красоўскі з вёскі Аношкі прыбег, ахапіў мяне за шыю і за голышаў так моцна, што мой тата з мамай перапалохаліся. Яны ніколі не бачылі, каб стары чалавек так плакаў. «Ай, ты мой Вульхочка, ужо нашага Міколы няма. Ворагі нашы яго атруцілі, ай, ой» і г. д.

Усе мае нервы загарэліся, тут крыўды і жалобы, а Красоўскі працягвае: «ой наш родненькі, наш добранькі ўжо пахаваны… Трэба аб гэтым паведаміць у Вільню». Тэлефона там не было. Дай, кажу, супакоімся.

Чаму сам адразу не напісаў аб гэтым здарэнні? Красоўскі ў роспачы адказвае, што каб на мае плечы стаяла твая галава, я пісаў бы, альбо няхай бы гэта было наадварот! Я б загінуў, а Мікола жыў. Вось пра мяне ён напісаў бы. Ён усё ўмеў, а я ж палена, тупая сякера. Ведаў бы як мне пісаць, я хутка напісаў бы, мы б абодва падпісаліся. Не мог тады пра гэтага цудоўнага чалавека ўсё напісаць; калі б напісаў, усё роўна рэдакцыя не надрукавала б, а калі б надрукавала, ёй не мінула б тое, што і газету «Наша доля».

У 1949 г. я моцна захварэў. Лежачы прыкаваным да ложку, перад маімі вачыма ўся мая мінуласць прайшла, пра ўсё ўспомніў я. Тады і Мікалай Аношка стаў перада мной. Я схапіў паперу, аловак і пачаў пісаць. Не мог думаць тады пісаць прыгожа і літаратурна, мне хацелася пісаць так, каб гэты чалавек не застаўся забытым, каб Беларусь ведала і помніла свайго мудрага і добрага сына. Вось як напісаў, паслаў у газету «Советская Белоруссия».

З Мінска мне прыйшоў адказ, гл. № 1, падпісаў Ярмілаў. Я зноў звярнуўся з пісьмом у рэдакцыю, мне адказалі, гл. № 2, падпісаў А. Сакалоў. Я на гэтым супакоіўся, спадзяваўся, што з гэтага некалі будзе нейкая карысць.

У тыя гады жыў у мяне вядомы Сахараў Сяргей Пятровіч. Ён капашыўся ў маім архіве і знайшоў некалькі лісткоў майго чарнавіка, у якім пісалася пра Міколу Аношку. Ён, Сахараў С. П., надта зацікаўлены ўсім гэтым, не паленаваўся напісаць артыкул пра Міколу Аношку. Не памятаю, ён сам ці я, гэты артыкул пераслаў у газету «ЛіМ». Але адтуль ні слуху, ні духу аб гэтым, што ім паслана. Адповедзі не далі. Спусціўшы некалькі гадоў, мне ўспомнілася рэвалюцыя 1905 г. і вялікі ўдзел Мікалая Аношкі ў той рэвалюцыі.

Мяне цікавіла ведаць, ці ўсё тое я запісаў, што для партыі і народу гэта мае вялікую вартасць і значэнне. Гэта ж гісторыя! Я напісаў ліст у партархіў Мінска, гл. № 3, подпіс тав. Мяшкоў. Гэта не аправяргальны факт.

Вось цяпер з’яўляецца пытанне, дзе гэтыя рукапісы?! Чаму загінулі?

Прашу Вас, калі ласка, садзейнічаць, каб гэтыя вышэйупамянутыя рукапісы адшукаліся, ды каб мог атрымліваць вопіс гэтых рукапісаў. Цяпер, калі надыходзіць час пяцідзесяцігоддзя Кастрычніцкай рэвалюцыі і стогадовы юбілей нараджэння У. І. Леніна, якраз цяпер патрабуюцца гэтыя матэрыялы дзеля ўспамінаў.

Хай новае, маладое пакаленне знойдзе ў гэтым уяўленне аб тых барацьбітах, іх бацьках і дзядах, што сваімі целамі і душой кавалі зброю дзеля барацьбы за новае, перадавое жыццё, якому прысвоена імя – свабода, мір, труд, брацтва і роўнасць па ўсёй зямлі! Камунізм.

З сяброўскім прывітаннем (В. Сосенскі).

28 лістапада 1965 г.

Адрас: Латвійская ССР.

Ст. Ікшкіле.

Даўгавас вул., № 30а.

В. Сосенскаму.

Здымкi розных гадоў. Публікуюцца ўпершыню. На апошнiм – В. Сосенскі з дачкой Раяй / Снимки разных лет. Публикуются впервые. На последнем – В. Сосенский с дочерью Раей

* * *

Город Минск, ЦК КПБ.

Копия: Институт Литературы им. Я.Купалы,

ИИЭФ [Институт искусствоведения, этнографии и фольклора Академии наук БССР].

Уважаемые друзья! До того, что я должен здесь написать, чтобы Вам было ясно, считаю нужным сказать несколько слов о своем прошлом.

С 1903 года я распространял нелегальную литературу. Во второй половине 1906 года нелегальщины изо дня в день стало меньше и меньше прибывать. И вдруг совсем пропала. Связь с Минском, Сморгонью и Полоцком порвалась. Большинство оставшихся деятелей местной организации Д.С.Д.Р.П.Б. (социал-демократов – прим. перев.), кому раньше удалось избежать ареста, тайно покинули свои гнёзда и, словно птицы, разлетелись кто куда. Одни – за границы страны, другие – туда, где удастся себе кусок хлеба зарабатывать, и чтобы дождаться лучших, надёжных дней победы…

Моя активная деятельность на этой ниве совсем ослабла. Мне, молодому, с большим запалом горячей души, юноше, привыкшему к высокому полёту, к тому, чтобы быть в самом огне борьбы, спокойно не сиделось, я стремился искать новые и новые пути жизни. Я очень скучал, грустил по революции, но дороги не нашёл. Я только понял, что это ещё не конец. Надо признать, что борьба за лучшее и прекрасное не только не прекращается, а лишь начинается. Тихонько заснула, будто спит, но борцы не спали, тайно работали.

Мои знакомые, хорошие ребята, студенты братья Родзевичы из-под Крайска, пазнакомили меня с первой газетой на белорусском языке «Наша доля». По их просьбе я начал ее распространять, но, на беду, царская власть газету эту закрыла. Теперь же вышла другая, «Наша ніва», эту я еще старательней взялся распространять. Голодные люди газету берут, из рук рвут, читать хотят. Такой горячей литературы, которая была, теперь нет. Но этим одним не могу довольствоваться, само дело показывает, что газете требуется материал для освещения жизненного процесса трудящихся. Народ должен видеть себя в печатных строках этой газеты. Вот и начал я присылать в «Нашу ніву» корреспонденции. Писака я неважный, портной по профессии, но что написал, послал. Всё печатают.

Вроде бы, хорошо! А мне всего этого кажется слишком мало, чувствую, чего-то недостаёт. Я начал думать, прикидывать. То что сам пишу, капля в море, и малое она имеет значение, так как для развития белорусской литературы, не хватает интеллигентных ученых мужей (сил). Если уж мои неграмотные письма редакция печатает, то я должен постараться найти умных, грамотных людей, таких, которые писать умеют, и заинтересовывать их, чтобы писали. Это даст возможность газете шире и лучше развиваться, распространяться.

Убедившись в этом, я уже видел пользу от того, что я намерен сделать, и сразу же приступил к реализации задуманных дел.

Вот я обратился к известному революционеру Янке Адаму Адорскому. Он открыто читает газету «Наша Ніва», а писать отказался. Читать буду, писать не буду – не хочу, и всё! Плохо, но ничего, я направился в деревню к Миколе Аношко. С большим удовольствием он меня выслушал: «как же», говорит он, «надо писать! Это же не чужая, своя рабочая, крестьянская газета, на своём языке. Почему не писать?!» Его статьи занимали почетное место на страницах газеты «Наша ніва».

Но и это меня не успокоило. Что-то другое беспокоит мою голову. Еще мною мало достигнуто, чего-то не хватает в моей душе. Поэтов мало. А в Долгиновской школе – учитель Корнейчик Иван Денисович, родом из Дрогичина, поэт. Почему ему как поэту не работать на белорусской ниве??! На родном языке!

Как ухватился я за его полы и не отстал, пока он не согласился писать по-белорусски. Его стихи печатались на страницах газеты «Наша ніва». Через короткое время встречаю старую знакомую гимназистку Мэри Гордон, она знает способного парня, который умело стихи сочиняет, но его не печатают. «Дай мне его сюда», говорю, «посмотреть, какой он». «К тебе придёт», – говорит она. Скоро пришел ко мне парень из Посадца – Плавник Самуил, Хаимов сын. Правда, с ним мне немного пришлось поработать так, что из него вышел человек, обогативший белорусскую литературу, и этот Змитрок Бядуля и меня перерос. Я этому очень рад и тому, что всё это вышло из моих рук. Помню случай в «Нашай ніве», Янка Купала говорил: «Хорошо будет, если новое поколение поэтов нас перарастет». Это еще не всё. Объём моей работы достаточно большой, но не слишком высокого уровня. Я чувствую слабость в моей душе, и это не может меня [не] волновать, ведь нужно было достичь большего, чем я имею.

Я уже в почтенном возрасте (82 года), но во всём виновата моя поганая судьба, моя многолетняя работа. Мои труды не однажды погибали, света не увидев. Да у меня и ещё один недостаток, то, что я не учился; мой университет – сама жизнь. Я только несколько раз прошёл по Виленской белорусской гимназии (по делам просвещения). Экзамен я «сдал» во 2-ой дефензиве в Молодечно, 11 мая 1922 г., из-за чего навеки остался калекой. Пока что нужно нам на этом остановиться.

Теперь о важном и главном, что нас интересует. Вопрос, должна ли погибнуть рукопись?! Думается, что нет! Рукопись не должна пропадать. Она должна быть сохранена, и при любой необходимости быть доступной. Пусть годами, веками, она должна служить свидетелем всех событий истории народа. Так умный, честный человек ответит на этот вопрос. Ленин говорил: учиться историческому в истории – значит находить смысл большой ценности. Еще он говорил: изучив вчерашний день можно себе представить, что будет завтра, и т. д.

Не помню уже, где я это видел, чтобы показать, где это сказано. Максим Горький говорил: «Человек – это звучит гордо».

При этом прилагаю три документа, которые свидетельствуют о халатности и пренебрежительном отношении некоторых недобросовестных людей к интересным и важным делам, которые имеют большое, историческое значение. Не только их не показывают публике, но и уничтожают, чтобы об этих делах и воспоминаний не было. Такие действия скверных людей. Наносят вред народу.

Дорогие друзья! Верьте, прошу вас! Не хочется вас беспокоить делами, которые могут показаться чересчур мелкими и неважными в сравнении со всеми делами и задачами, которые сегодня стоят перед нами. Но ведь мама-земля такая большая! Состоит из очень маленьких пылинок, собранных в один ломоть. Вообще все большие, и даже важные дела начинаются с мелочи. Что? Не правда?! В таком случае прошу прощения.

Дорогие друзья! Может, вам когда-нибудь придётся видеть газету «Наша ніва» № 25, за 1909 год, в том номере есть заметка, написанная моей рукой и с моей подписью, сокращённо В. Сос-кий и Кра-ский, в то время обычно так уж велось, что большинство подписывалось инициалами.

Я много раз подписывал В. С. или В-ский. Большое несчастье вдруг случилось из-за распространения белорусской газеты «Наша ніва». Долгиновский пристав Бурак отправил меня в Вилейку, где я просидел три месяца в тюрьме. Только вернулся домой, сразу же ко мне Красовский из деревни Аношки прибежал, схватил меня за шею так сильно, что мой папа с мамой перепугались. Они никогда не видели, чтобы старый человек так плакал. «Ай, ты мой Вульфочка, уже нашего Миколы нет. Враги наши его отравили, ай, ой» и т. д.

Все мои нервы загорелись, тут обиды и жалобы, а Красовский продолжает: «ой, наш родненький, наш добренький уже похоронен…» Надо об этом сообщить в Вильно. Телефона там не было. Дай, говорю, успокоимся. Почему сам сразу не написал об этом случае? Красовский в отчаянии отвечает, что, если бы на моих плечах стояла твоя голова, я писал бы, или пускай бы это было наоборот! Я бы погиб. А Микола бы жил, вот обо мне он написал бы. Он всё умел, а я же полено, тупой топор. Знал бы, как мне писать, я бы скоро написал, мы бы оба подписались.

Не мог тогда я о том чудесном человеке всё написать, если б написал, всё равно редакция не напечатала бы, а если бы напечатала, её бы ждало то, что и газету «Наша доля».

В 1949 г. я сильно заболел. Когда лежал прикованным к кровати, перед моими глазами всё моё прошлое пронеслось, обо всём вспомнил я. Тогда и Микола Аношко встал передо мной. Я схватил бумагу, карандаш и начал писать. Не мог думать тогда о том, чтобы писать красиво и литературно, мне хотелось писать так, чтобы этот человек не остался забытым, чтобы Беларусь знала и помнила своего мудрого и доброго сына. Вот как написал, так и отправил в газету «Советская Белоруссия».

Из Минска мне пришёл ответ, см. № 1, подписал Ермилов. Я снова обратился с письмом в редакцию, мне ответили, см. № 2, подписал А. Соколов. Я на этом успокоился, надеялся, что с этого когда-нибудь будет какая-то польза.

В те годы жил у меня известный Сахаров Сергей Петрович. Он копошился в моем архиве и нашёл несколько листков моего черновика, в котором писалось о Миколе Аношко. Он, Сахаров С. П., очень заинтересованный всем этим, не поленился написать статью о Миколе Аношко. Не помню, он сам или я эту статью переслал в газету «Літаратура і мастацтва». Но оттуда ни слуху ни духу о том, что им послано. Ответа не дали. Несколько лет спустя мне вспомнилась Революция 1905 г. и большое участие Миколы Аношко в той революции. Меня интересовало, всё ли то, что я записал, имеет для партии и народа большую ценность и значение. Это же история! Я написал письмо в партархив Минска, см. № 3, подпись тов. Мешков. Это неопровержимый факт.

Вот теперь встаёт вопрос, где эти рукописи?! Почему погибли?

Прошу вас, пожалуйста, посодействовать, чтобы эти вышеупомянутые рукописи отыскались, и чтобы мог получить опись этих рукописей. Сейчас, когда приближается время пятидесятилетия Октябрьской революции и столетний юбилей рождения В. И. Ленина, как раз сейчас требуются эти материалы для воспоминаний.

Пусть новое, молодое поколение найдёт в этом представление о тех борцах, своих родителях и дедах, что своими телами и душой ковали оружие для борьбы за новую, передовую жизнь, которой присвоено имя – свобода, мир, труд, братство и равенство по всей земле! Коммунизм.

С дружеским приветом (В. Сосенский).

28 ноября 1965 г.

Адрес: Латвийская ССР,

ст. Икшкиле,

Даугавас ул. № 30а,

В. Сосенскому.

(перевёл с белорусского Вольф Рубинчик)

Опубликовано 18.11.2018  23:13

От редакции belisrael. Напоминаю о важности поддержки сайта. Это необходимо не только для оплаты расходов по его содержанию и развитию, но и даст возможность достойно поощрять тех, кто давно проявил себя, тратит немало времени на подготовку интересных публикаций, а также привлечь новых авторов. Еще одним из пунктов является помощь в издании ряда книг.

Отклики:

Viktar Zhybul 19.11.2018 в 16:25 Я падрыхтаваў да друку ўспаміны В. Сосенскага “Цёмныя шыбы майго акна”, дзе пра многае з гэтага (у тым ліку пра катаваньні ў маладзечанскай дэфэнзыве) выкладзена нашмат падрабязьней. Дзякую за публікацыю, у тым ліку здымкі з архіву Раісы Сосенскай, якіх я раней ня бачыў.  

Анатоль Сідарэвіч (21.11.2018): Расчулілі вы мяне. Чытаў ліст, смяяўся і плакаў. Гумар у дзеда пачатку ХХ ст. Нашаніўскі. Такога цяпер няма. І каштоўны гістарычны дакумент. Некалі мо выдадуць Збор твораў Бядулі з непашкоджаным “Язэпам Крушынскім”, яго другім томам, дык гэты дакумент будзе там самы раз. Мне ён цікавы і як гісторыку сацыялістычнага руху. Як Вульф Сосенскі апісвае затуханне рэвалюцыі ў 1906-м! І здымкі. Той яшчэ дзед! Чытаючы, успомніў Саламона Вульфавіча Фраймана са Смалявічаў, ягоны гумар, гумар чалавека старой даты. “Не то, что нынешнее племя…”

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (81)

Гіганцкі грыбны шалом! Ужо, бадай, дазволена «паглядам акінуць шлях» (С), зірнуць на вынікі месяца, а мо й не аднаго.

Канфлікт ля берага Курапатаў, дзе «найшла каса на камень», за два месяцы так і не завершаны – брава, айчынныя канфліктолагі ды ўсякія прочыя спін-дактары! Калі не памыляюся, то бакі ў апошнія тыдні адно радыкалізавалі свае пазіцыі, пачалі ўспрымаць процістаянне як «гульню з нулявой сумай». Зрэшты, ад пачатку года (гісторыя з падрыхтоўкай да святкавання Дня Волі) бачу, што рэпутацыі валяцца, бы тыя костачкі ў даміно.

Калі браць яўрэйскі аспект, тутэйшыя «юдафілы» спрэс намякаюць, што могуць і адключыць сваю талерантнасць да жыдоў яўрэяў… Гэткія сігналы пасылалі «палітыкіня» Таццяна С., якая ўгледзела ў сваёй ідэалагічнай апаненткі «зямліабетаваную знешнасць», «праваабаронца» Ганна Ш., якая, здаецца, не заўважыла кепскага ў наступнай рэпліцы свайго фрэнда пра М. Лісатовіч:

Яшчэ адзін выбітны (?) праваабаронца, экс-дэпутат ад БНФ Мікола А. прама напісаў, што антысемітызму ў вышэйпададзенай рэпліцы няма. Ну, калі сам А. так лічыць…

У прынцыпе, і публікацыя ў «першай беларускай газеце» інтэрв’ю з Рыгорам Абрамовічам належыць да гэтай катэгорыі. Матэрыял, па-першае, не высокапрафесійны, бо другасны адносна 79-й серыі «К&М». I калі ўжо «НН» зацікавілася меркаваннем «Грышы», то слушна было б апытаць таксама іншых, больш уплывовых людзей «зямліабетаванай знешнасці». Не адзін рабін у Мінску.

Па-другое, на nn.by была ўзнятая хваля, мякка кажучы, нелюбові да яўрэяў, асабліва ў каментах. Упэўнены, у рэдакцыі заранёў ведалі, куды ўсё паверне, але грошы/хайп руляць. Да канспіралогіі (версія пра загад «таварыша маёра») скочвацца не буду.

І яшчэ, як бы я ні ставіўся да плыні «прагрэсіўнага іудаізму» (а стаўлюся без энтузіязму), я ніколі не пайду шляхам ізраільца Барыса Д. Б., які на пацеху недасведчанай публіцы пасля публікацыі «НН» агулам абзываў прадстаўнікоў гэтай плыні «брахунамі, казламі, мярзотнікамі» і г. д. З такімі пяшчотнымі выразамі можна заваяваць хіба віртуальны, фэйсбучны аўтарытэт; мяне ж цікавіць рэальнасць, што не зводзіцца да балбатні ў піўнусе.

…Крыху шкада, што зусім адарваўся ад рэальнасці кандыдат на прэзідэнцкую пасаду 1994 г. Ён і раней часцяком лунаў у сваіх эмпірэях, але допіс ад 23.07.2018 – поўны фініш (маўляў, рэстаран служыць і расійскім дыверсантам, і сатаністам, і…). Дый як жа без рытарычных пытанняў ад эмігранта з 22-гадовым стажам: «Чаму Зайдэс [фронтмен рэстарана «Поедем поедим», грамадзянін РБ – В. Р.], прыехаўшы здалёк, не паважае нас? Чаму ён не назваў свой шынок скажам Пэйсаты-хол?»

Магу дапусціць, што спадар П. прэтэндуе на Шнобелеўскую прэмію, але – крыўдна, што ў тутэйшым палітыкуме доўжыцца гэткая гульня на паніжэнне. Нагадаю, летась з’явілася праграма пераўладкавання краіны «Вольная Беларусь». Пры ўсіх яго слабасцях, адзначаных і ў нашым серыяле, дакумент, у прынцыпе, мог бы стаць «пуцяводнай зоркай» для 5-10% грамадзян, пры дапамозе якіх пачаліся б рэальныя перамены. Але ўсё адбылося, як заўсёды: пасля колькіх прэзентацый праграму адкінулі ў архіў, дый народнага Руху «Вольная Беларусь», пра які ў сакавіку 2017 г. гучна заяўлялі не толькі Зянон Пазьняк, а і Юрась Беленькі з Сержам Папковым, не відно і не чутно. «Дэгрэсіямі аб таемнай дактрыне» З. П. і папулярнасць сваёй партыі заганяе ў межы статыстычнай хібнасці, і іншых апазіцыянераў апанентаў рэжыму цягне за сабою.

Маркотна стала і ад артыкула Таццяны Процькі на адну з маіх улюбёных тэм (тапаніміка Мінска) – гэткай ксенафобіяй ад яго тхне… Не падабаецца аўтарцы, што ў Мінску «Ёсць вуліцы Талстога (мяркую, што Льва, але не выключана таксама, што і ў гонар Аляксея), Тургенева, Дастаеўскага, Пушкіна, Лермантава, Някрасава, Чарнышэўскага, Ясеніна, Маякоўскага, а таксама Бялінскага, Грыбаедава, Кальцова, Караленкі, Нікіціна, Агарова, Адоеўскага, Серафімавіча, Майкова і іншых». Пра кароткую прывакзальную вуліцу Талстога, названую так у 1919 г. (вядома, у гонар Льва), інфа знаходзіцца ў сеціве за пару хвіляў – трэ’ было даўмецца прыпісаць яе існаванне злавеснаму «рускаму міру»!

Замінаюць спадарыні і вуліцы жывапісцаў «Айвазоўскага, Верашчагіна, Крамскога, Сурыкава, Фядотава, Шышкіна, Рэпіна». З яе артыкула вынікае, што зноўку «нашых крыўдзяць», бо ў Мінску нібыта няма вуліц імя тутэйшых мастакоў. Насамрэч не адзін год існуюць вуліцы Ваньковіча, Драздовіча, Орды, Рушчыца… Дый той жа Ілля Рэпін аб’ектыўна вельмі шмат зрабіў для беларускай культуры – напрыклад, у сваім Здраўнёве пад Віцебскам.

«Затое» Т. Процька заўважыла, што ў Мінску з’явілася «адмоўная» вуліца Гагарына («брудная, у прыватным сектары») – на Таццянін одум, так беларусы супраціўляюцца «рускаму свету» («Які свет, такое і ўшанаванне, такая і памяць»).

Замест дзелавой размовы – у Мінску сапраўды недастаткова ўшанаваныя некаторыя заслужаныя людзі, а многія тапонімы састарэлі – феерыя зласлівасці й дурноты… Нават не верыцца, што аўтарка мае званне кандыдата філасофскіх навук і шмат гадоў узначальвала беларускі Хельсінкскі камітэт. Хаця – у нашай пясочніцы ўсё магчыма.

Ілюстрацыя да матэрыяла Т. Процькі – амаль адзінае, што ў ім памыснага… На фота – шыльда ў Клецку.

Не дужа арыентуюцца ў тапаніміцы і «адказныя» супрацоўнікі гарадскіх службаў. Падзівіцеся хаця б на даведкі тутака, дзе «Их именам названы улицы» [sic]. Здаецца, у адміністрацыі Фрунзенскага раёна шчыра вераць, што вуліца Дамброўская на захадзе сталіцы названая ў гонар расійскага пісьменніка Юрыя Дамброўскага:

Пісьменнік-то выдатны, але тут ён ні пры чым… Вуліца атрымала імя ў гонар фальварка Дамброўка, тэрыторыя якога не так даўно ўвайшла ў межы Мінска. Гэтак жа называецца прылеглы жылы раён.

Адхланню для мяне ў гэтым мітуслівым месяцы (закон аб нацыянальным характары дзяржавы, прыняты ў Ізраілі 19.07.2018, падобна, толькі паглыбіў раскол у грамадстве, што б там ні вяшчаў Бібі) сталі гуманістычныя ідэі мастака Андрэя Дубініна наконт таго, як згадаць пра ахвяраў у Курапатах:

Калісьці мяне ўразілі сшыткі Сямёна Кірсанава, паэта, які як бы «дапісаў» паэтычныя зборы за сваіх (загінулых на вайне) сябраў, абапіраючыся на іх чарнавікі, тэмы і вобразы. Кожны «сшытак» так і азаглаўлены – прозвішчам забітага. Калі і прыдумана што зараз, то не мае значэння. Канцэпцыя для мяне была б такой – калі дажывем да архіваў НКУС, то там можна было б зрабіць кампазіцыйна – накшталт крамы ІКЭА, ты ідзеш праз макеты пакояў, дзе сапраўдныя, жывыя рэчы забітых, і калі там паэт – можаш хоць радком дапісаць яго магчымы верш, калі будаўнік – пагартаць яго кнігі і г.д. – каб супольна дажыць аднятае жыццё (мой дзед быў чыгуначнік, і я прыдумаў, што ў яго павінен быў быць гадзіннік – кішэнны, цыбуліна, каб ведаць дакладны час, і, здаецца, у архіве НКУС ён ляжыць). Узгадваецца яўрэйскі звычай – да хворага павінна (па чарзе і па магчымасці) прыйсці 120 чалавек, бо лічыцца, што адзін чалавек уносіць 1/120 частку хваробы.

Гэтыя адсечаныя памяць і жыццё ўвесь час шукаюць свайго ўвасаблення, гэта рэактар пагубленага часу…

Выдатны праект у бліжэйшыя месяцы не будзе рэалізаваны, і справа не толькі ў закрытасці архіваў 🙁 Летась «галоўны» сказаў паставіць сціплую каплічку, нешта такое і злепяць. Паведамлялася, што адзін варыянт з трох будзе выбраны 1 жніўня.

У ліпені пайшлі ў іншасвет дзве дамы, якія шмат гадоў уплывалі на яўрэйскае жыццё Мінска: канцэртмейстарка Лізавета Хаскіна, супрацоўніца «Хэсэда», былая вязніца гета Мая Крапіна… Барух даян а-эмет.

* * *

Канспектыўна пра пазітыўнае. К сярэдзіне ліпеня ў сеціве паказаўся доўгачаканы «габрэйскі» выпуск № 20 беларускага часопіса перакладной літаратуры «ПрайдзіСвет». З тэкстаў можна дазнацца нямала новага і пра яўрэйскае жыццё, і пра аўтараў, і пра перакладчыкаў, хоць сёе-тое публікавалася раней (у тым ліку на belisrael.info). Асобна хацеў бы парэкамендаваць жывыя яўрэйскія народныя апавяданні і жарты са збору Вульфа Сосенскага.

Спрэчным у выпуску выглядае хіба пераклад «Запаленых свечак» Бэлы Шагал, зроблены не з ідыша, а з нямецкай («копія з копіі»). Да таго ж, калі рэдакцыя піша: «мы хочам, каб у беларускай літаратуры зноў з’явіўся няхай і не надта моцны, але ўсё ж адчувальны габрэйскі акцэнт», то, па-мойму, грукае ў адчыненыя дзверы… «Не надта моцны» акцэнт ніколі не знікаў, нат пасля масавага выезду яўрэяў з Беларусі ў 1990-х гадах. Між іншага, на гэтую тэмку (яўрэі ў белліце) у ліпені выйшла і кніга канадскай прафесаркі Зіны Гімпелевіч «Тhe Portrayal of Jews in Modern Bielarusian Literature». Аж на 500 старонак.

Праз тыдзень у Капылі намячаецца ўсталяванне мемарыяльнай дошкі ў гонар «дзядулі яўрэйскай літаратуры» Мендэле Мойхер-Сфорыма. Варта дадаць, што вуліца Мендэле (дакладней, Абрамовіча – гэта сапраўднае прозвішча класіка) існуе ў Капылі з савецкіх часоў.

Новая, і даволі цікавая кніга пра Максіма Гарэцкага выйшла на пачатку года ў жыхара Ізраіля Уладзіміра Ліўшыца (дапамагла Горацкая сельгасакадэмія, дзе сп. Ліўшыц шмат гадоў працаваў). Скапіяваў фрагменцік пра Ізраіля Гарфінкеля:

Знакамітаму паэту і гісторыку літаратуры (да таго ж аўтару belisrael.info :)) прысвечана іншая манаграфія, падрыхтаваная доктаркай філалагічных навук, прафесаркай Ірынай Скарапанавай:

Скора Віктару 40. А гісторыку Льву Казлову, які пазалетась прыходзіў на імпрэзу В. Жыбуля, – ужо 80! Яшчэ з дзяцінства цаню казлоўскі гумар, яго кніжныя «музеи остроумия». Нядаўна адкрыў для сябе, што Леў Раманавіч не толькі спецыяліст па геаграфічных картах і выдавец, а яшчэ і любіцель рыфмаў.

З (адносна) свежай кнігі Л. Казлова, ён жа Плат. Гудовіч

У адзін з даждлівых мінскіх дзён прыйшла ў галаву думка: во каб Уладзіміру Караткевічу стварыць помнік на беразе Свіслачы, дзе пісьменнік cядзеў бы за лоўляй рыбкі… Ён жа гэты занятак любіў – і жывыя рыбакі да яго б прымошчваліся, і турысты. Падзяліўся думкай у фондзе культуры – пасмяяліся. Аднак во дзе ісцінная праўда ад Герцля: «калі захочаце, гэта не будзе казкай». І аршанскі дом, у якім Караткевіч жыў у першыя пасляваенныя гады (а працаваў і пазней), выкупіць-уратаваць ад зносу пакуль што магчыма.

Між іншага, Караткевіч разумеў ідыш. Яго старэйшая сястра Наталля Кучкоўская ўспамінала пра даваенную Оршу: «Зрэдку ў наш горад прыязджаў яўрэйскі тэатр. Паколькі яўрэйская мова гучала на аршанскіх вуліцах штодня, мы без перакладчыка спакойна глядзелі ўвесь рэпертуар, які складаўся паводле вядомых твораў Шолам-Алейхема: “Блукаючыя зоркі”, “Тэўе-малочнік”, “Хлопчык Мотл”, – і атрымоўвалі вялікую асалоду». Калі пакорпацца ў газетах канца 1930-х – пачатку 1940-х, то высветляцца, пэўна, і даты гастроляў, і тое, які там быў яўрэйскі тэатр (мінскі, маскоўскі, а можа, кіеўскі?).

 «Вольфаў цытатнік»

«Мне даспадобы займець свабоду / Пакуль свабода мяне не паймела» (Фёдар Жывалеўскі)

«Калі не кормяць сваіх паэтаў, / Кормяць паэтаў чужых» (Платон Гудовіч)

«Я люблю сваю краіну, але не жадаю разумець тое, што адбываецца ў сістэме кіравання дзяржавай. Сістэма настолькі прагніла знутры, што першая неабходнасць для яе – рабы, людзі, якія маюць вузкія навыкі і не імкнуцца да развіцця, адукацыі, самавызначэння» (Дзмітрый Заплешнікаў, «Мая псіхушка», 2016)

«У 1920-30-я гады дзяржава паводзіла сябе па-злачыннаму ў адносінах да людзей. Хеўра злачынцаў мучыла народ. Карыстаючыся тым, што яна можа называць сябе дзяржавай. І вядома, мала што з таго часу ментальна ў галовах людзей змянілася, таму што ў нас жа ніякага суда над гэтай хеўрай не было. У нас жа Нюрнберга не было» (Мікалай Сванідзэ, 27.07.2018)

«Мы знаходзімся пад уладай глабальных працэсаў, і ўсе гэтыя працэсы – па-за нашым кантролем. Калісьці свет рухаўся праз ідэалогіі і рэлігіі – у гэтым было яшчэ нешта чалавечае. Сёння ён падпарадкоўваецца грошам і тэхналогіям – у гэтым ужо значна менш чалавечага» (Павел Гельман, 25.07.2018).

Вольф Рубінчык, г. Мінск

29.07.2018

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 29.07.2018  23:59

***

Нагадваю, што ў сваёй аўтарскай серыі В. Рубінчык выказвае сваё асабістае меркаванне, якое не абавязкова ва ўсім супадае з рэдактарскiм.

***

Кароткі змест папярэдніх дзесяці серый

№ 80 (11.07.2018). Разгільдзяйства па-ізраільску. Праблемы з допускам турыстаў у Ізраіль, рэакцыя беларускіх чыноўнікаў і чытачоў tut.by. Няўзгодненасць дзеянняў ізраільскіх службаў як адна з прычын трагедый у Нахаль-Цафіт. Доўгажыхарства Нетаньягу ва ўладзе, думка пра тое, што ён “заседзеўся”. Яшчэ адзін “доўгажыхар” у Беларусі, 25 гадоў барацьбы супраць карупцыі з сумнеўнымі вынікамі. “Антыкарупцыйныя” курсы 2005 г. і адмоўны адбор у дзяржсістэме. Хітрыкі антыдармаедскіх дэкрэтаў. Пазітывы ў Кітаі, Віцебску, Барысаве, Бабруйску. Планы павесіць дошку памяці Ізраіля Басава ў Мсціславе. Новыя пераклады вершаў і прозы Майсея Кульбака. Прэзентацыя кнігі Клер Ле Фоль у Мінску, крытыка некаторых выказванняў даследчыцы. Пра тое, што ідэю дружбы яўрэяў і беларусаў стварыў не Бядуля. Калі быў пік яўрэйска-беларускіх палітычных дачыненняў? Роля Арона Вайнштэйна ў чатырохмоўі БССР.

№ 79 (02.07.2018). “Курапацкі вузел”, зацятасць абодвух бакоў. Кампрамісныя прапановы Міколы Арцюхова. Эвалюцыя Змітра Дашкевіча. Млявасць “яўрэйскай абшчыны”, факты 2000-х гадоў. Спрэчныя заявы Р. Абрамовіча і яго жонкі. Нязгода з тым, што беларускія яўрэі заслужылі гнілаватую “абшчыну”. Пра тое, што часам варта выносіць смецце з хаты. Як пашырыць “яўрэйскую прысутнасць” у тапонімах. Яўрэі ў назвах віцебскіх вуліц. Пра японскае і яўрэйскае кінцугі. Адстаўка С. Шапіры з пасады старшыні федэрацыі хакея; пажаданне вышэйшым чыноўнікам пайсці Шапіравым шляхам. Чалавек без маральных тармазоў на дзяржслужбе (факт плагіяту). Выстаўка “Беларускія яўрэі” ў Іўі.

№ 78 (19.06.2018). Як канфлікт вакол Курапатаў набыў этнічнае адценне. Атамізаванасць “яўрэйскай абшчыны” ў Беларусі, яе няздольнасць адказваць за ўчынкі асобных яўрэяў або ціснуць на “сусветную дыяспару”. Збор подпісаў у Ізраілі супраць “шынка на костках”. Дээтнізацыя канфлікту як выйсце. Патрэба ў парламенцкім расследаванні абрэзкі ахоўнай зоны ля Курапатаў. Віна чыноўнікаў. Кампанія “прамога дзеяння” супраць наведвальнікаў рэстарацыі і яе выдаткі. Заява аднаго з пратэстоўцаў пра “жыдакамунізм”. Слабаватыя праекты мемарыяла ў Курапацкім лесе, альтэрнатыва ад Алеся Разанава. Заклік да інтэграцыі гістарычнай памяці, злучэння ў ёй і Курапатаў, і Трасцянца, і БНР, і БССР. Стаўленне яўрэяў да БНР паводле С. Рудовіча. І. Рэйнгольд і М. Калмановіч ля вытокаў БССР. Іх сумныя лёсы за Сталіным. Памяць пра Рэйнгольда на яго малой радзіме, у Грозаве.

№ 77 (15.06.2018). Як прадпрымальнік А. Машэнскі выклаў за шакаладку з аўтографам 10 тыс. долараў. Попыт на партыйную сістэму ў Беларусі. Аптымальнасць двухпартыйнай сістэмы з даволі высокім прахадным бар’ерам на выбарах у парламент. Стратэгічная задача – пераключыць “знешні локус кантролю” на ўнутраны. Заклік стварыць дзве суперпартыі да выбараў 2020 г. Пра тое, што асобныя ідэі з серыяла ажыццяўляюцца. Колькасць курцоў, п’янтосаў і суіцыднікаў у Беларусі і Ізраілі. Беларуская анамія. Планы З. Пазняка і пратэстоўцаў ля рэстарана адносна Курапатаў. Перадача пра адносіны яўрэяў і беларусаў на “Белсаце”. Павярхоўшчына ў інтэрв’ю “доктара гісторыі” з гэтай перадачы, яго парады разбіць мур ілбом і ўзламаць адчыненыя дзверы. Інтэракцыі паміж яўрэямі і беларусамі на розных узроўнях. Замоўчванне рэальных праблем. Як беларусістыка мадзее ў Ізраілі. Поспехі кітайцаў у РБ.

№ 76 (10.06.2018). Віншаванне з “Днём Волі” ад СБП. Падзеленасць беларускага грамадства. Патрэба ў шанаванні ўсіх дат, звязаных з “бацькамі-заснавальнікамі”, у паўнаце палітычнага спектру. Трыццаць год адкрыццю Курапат. Адыёзная версія ад адстаўнога афіцэра КДБ, яго інсінуацыі наконт яўрэяў. Недаацэнка ўплывовасці У. Бегуна і Э. Скобелева. Як у суполцы “Талака” 1980-х гг. ставіліся да яўрэйства. Небяспека этнізацыі канфліктаў. Развагі пра магчымы кампраміс. Ліст-ушчуванне ад М. Гаравога. Прапановы Я. Гутмана. Летуценні пра курапацкі “конкурс”. Выстаўка, прысвечаная Трасцянцу, у Нацыянальнай бібліятэцы. Вуліцы Дудара і Смоліча ў Мінску, Левіна ў Жлобіне. Няўменне яўрэйскіх суполак і гісторыка Б. наладзіць дыялог. 70 гадоў С. Алексіевіч. Фаліянт Л. Доўнар пра кніжную справу ў Мінску. Анатацыя кнігі на ідышы.

№ 75 (28.05.2018). Рэгістрацыя ўніверсітэта імя Гілевіча. Жарцікі пра тое, чаму яму варта атабарыцца ў Лідзе або Ельску. У. Бараніч і яго амаль сенсацыйны допіс пра маладога В. Івашкевіча і яго “жыдабойства”. Сведчанне ад С. Дубаўца пра З. Саўку. Успамін В. Вячоркі пра 1989 г., дзе замоўчваецца тагачасная юдафобія А. Пушкіна. Згадка Я. Гутмана пра першы з’езд БНФ і сыход з яго групы яўрэяў. Антыкамунізм і антылукашызм – яшчэ не прычына, каб падтрымліваць “жыдабойцаў”. Меркаванне З. Жабацінскага. Як у Кіеве гарсавет танчыць пад дудку партыі “Свабода”. Небяспека этнанацыяналізму. Немагчымасць вярнуцца ў мінулае, у т. л. і ў “штэтл”. Шматхадовачка беларускіх ідэолагаў з нагоды вывешвання вясёлкавага сцяга над пасольствам Вялікабрытаніі. Сумневы ў тым, што Макей – “трагічная постаць”.

№ 74 (22.05.2018). Перамога Ізраіля на “Еўрабачанні” і адсталасць у жаночых шахматах. Рост ВУП у Кітаі і Ізраілі. Як Кітай стаў больш перспектыўным партнёрам для Беларусі, хаця ў 1990-х было наадварот. Колькасць кітайцаў і яўрэяў у РБ. Занадта аптымістычнае выказванне Ю. Зісера і “халодны душ” ад У. Бараніча. Адток людзей з Беларусі ў Ізраіль. Пашырэнне неапаганства праз кітайшчыну. Супраца КНР і Ізраіля. Патрэба ў кансалідацыі ізраільцаў і беларусаў. Пра тое, чаму ні КНР, ні РБ не перанясуць свае пасольствы ў Іерусалім. Гастролі ізраільскага армейскага ансамблю ў Мінску-1998. Водгук на канцэрт з “Вечернего Минска”. Меркаванне П. Рэзванава пра музычны альбом “Толькі б яўрэі былі…” Запрашэнне да дыскусіі на тэму “перспектывы развіцця (каля)яўрэйскай культуры ў Беларусі”. Некалькі тэзісаў.

№ 73 (11.05.2018). Юбілей К. Маркса, розныя думкі пра яго, каштоўнасць некаторых яго ідэй. Актывізацыя правых радыкалаў у Беларусі. Патрэба ў беларускай левіцы, цікавасць да ідышу ў асобных левых. Віншаванне з Першамаем з газеты “Акцябер”, 1927 г. С. Спарыш і “наезды” на яго. Каментарый ад М. Статкевіча на затрыманне Спарыша. Жарты апошняга, расповед пра кантакты з пралетарыятам. Юбілей Ізраіля; параўнанне 1998 і 2018 гг. Актыўнасць і прагматычнасць Ізраіля на міжнароднай арэне. Поспехі ў гаспадарчых справах на тэрыторыі РБ. Жарцік ад “Бэсэдэра?” Альбом “Толькі б яўрэі былі…” ад А. Віслаўскага. Карта “Яўрэйская Гародня” ад А. Аснарэўскага. Цікавосткі, звязаныя з героем І. Эрэнбурга Лазікам Ройтшванцам, у Гомелі. Успаміны Л. Лыча пра дзяцінства ў мястэчку Магільным. Пра адзначэнне 9 мая на “Яме” ў Мінску, пра сустрэчу з Ш. Грынгаўзам у Красным.

№ 72 (29.04.2018). Расповед М. Уласевіча пра аварыю на Астравецкай АЭС і “абвяржэнне” ад адміністрацыі. Рэакцыя Літвы і адказ беларускага МЗС. Успамін пра адказ ад супрацоўніка пасольства РБ у Ізраілі (2005). Як некаторым карціць прывязаць яўрэяў да ўраду. Праблема з абяленнем С. Булак-Балаховіча і нежаданне прыпісваць прагу абялення ўсім нацыяналістам. Ахвота гісторыка Б. папіярыцца на тэме. Урывак з пратаколу 1921 г., дзе гаворыцца пра пагромы, учыненыя балахоўцамі. Казус В. Малышчыца, яго крыўда на Нацыянальнае агенцтва па турызме і “задні ход” праз некалькі дзён (парушэнні агенцтвам аўтарскіх правоў былі “выпадковыя”). Нявер’е ў выпадковасць парушэнняў праз тое, што і былая дырэктарка НАТ і ў пачатку 2010-х не адрознівалася павагай да аўтарскіх правоў, як і арганізацыі, дзе яна працавала. Цытаты з Л. Гозмана і А. Арэха.

№ 71 (20.04.2018). Перафарматаванне серыяла. Плён ад звароту ў адміністрацыю Фрунзенскага раёна. Прагулка па вул. Прытыцкага ў Мінску. Ідэя з перайменаваннем вуліцы “1-я Раённая магістраль”. Дэмагагічны, а мо правакацыйны артыкул У. Бейдэра. “Наезд” Бейдэра на І. Зісельса, развагі пра пазіцыю апошняга. Самасуд ад Шварцбарда мог выклікаць прагу помсты. Думка А. Розенблюма пра суд над Шварцбардам. Няўменне або нежаданне раскрыць забойствы А. Бузіны, П. Шарамета. Згода з М. Салоніным наконт некаторых асаблівасцей украінскай сітуацыі. Эпідэмія адру ва Украіне. Здаровы глузд у падачы Мінскам заяўкі на правядзенне Сусветнай шахматнай алімпіяды. Як ФІДЭ сябе дыскрэдытавала. Цытаты, інфармацыя пра ўдзел А. Дубініна ў выставе ў гонар БНР.

Змест ранейшых серый гл. у №№ 71, 70, 60, 50, 40, 30, 20, 10.

ЕЩЕ О ВУЛЬФЕ СОСЕНСКОМ

ВУЛЬФ СОСЕНСКИЙ – КУЛЬТУРНЫЙ ДЕЯТЕЛЬ ИЗ МЕСТЕЧКА ДОЛГИНОВО

Вульфу Сосенскому (на фото) принадлежит роль своеобразного «закадрового» двигателя белорусского литературного процесса 1-й половины ХХ в. При том, что сам он был не белорусом, а евреем. Не имея специального образования, но наделенный бесспорным талантом рассказчика, он выбрал одним из своих литературных жанров сказку, хотя в печати выступал преимущественно как журналист. И даже сама его жизнь напоминает остросюжетную и богатую событиями повесть.

фото из архива А. Лиса

Родился Вульф Сосенский в феврале 1883 г. в местечке Долгиново Вилейского уезда Виленской губернии (ныне агрогородок в Вилейском районе). Он был старшим сыном в многодетной семье известного в округе портного Абеля (Габеля) Сосенского. Как и многие еврейские мальчики, Вульф учился в хедере (начальной еврейской школе). Однако в девять лет оставил хедер, чтобы помогать отцу в работе: нужно было восстанавливать уничтоженное пожаром хозяйство. В отстроенном доме часто бывали гости, которые по вечерам занимали хозяина и его семью интересными рассказами. Некоторые из них еще помнили события восстания 1863–1864 гг. Знакомства с этими людьми повлияли на мировоззрение Вульфа Сосенского, поспособствовали тому, что еще в конце 1890-х гг., подростком, он близко воспринял идеи белорусского возрождения, примкнул к национально-освободительному движению, увлёкся просветительской деятельностью, учил на память и читал крестьянам стихи Ф. Богушевича [5, с. 113]. Заинтересовался он и политическими проблемами, в 1903 г. стал членом Бунда – еврейской социалистической партии. С того времени Вульф начал распространять по деревням нелегальные газеты и листовки, направленные против имперского самодержавия.

Кроме этого, Вульф Сосенский обладал приятным голосом и красиво пел народные песни, был участником любительского культурного кружка, который действовал в Долгиново с 1904 г. под руководством студента Санкт-Петербургской духовной академии Евгения Ельцова. Местечковые юноши и девушки, а также приезжие из Минска студенты читали и обсуждали книги, сами делали литературные попытки и критиковали друг друга, распространяли знания среди населения, занимались театральными постановками, радели о создании в Долгиново вечерней школы для молодежи [6, с. 69].

Осенью 1906 г. Вульф Сосенский приехал в Вильно и поучаствовал в распространении первой белорусской легальной газеты «Наша Доля». Он вспоминал, как Алоиза Пашкевич (Тётка) по рекомендации Чеслава Родзевича вручила В. Сосенскому пачку газет со словами: «Я уверена, что Вы разделите среди бедняков вашей местности» [10, л. 2]. После таго как «Наша Доля» была запрещена царскими властями, В. Сосенский начал сотрудничать с ее преемницей – газетой «Наша Ніва». И не только в качестве распространителя, но и корреспондента. 4 (17) июля 1908 г. в газете появилась под криптонимом В. Сос–кі его первая заметка, посвященная проблеме пьянства в сельской местности. Главным образом благодаря В. Сосенскому на страницах газеты освещалась жизнь местечка Долгиново. Он не только писал для «Нашай Нівы» сам, но и побуждал писать своих знакомых: Адама Адорского, Николая Аношко, Ивана Корнейчика, Шмуэля-Нохума Плавника… Последний оказался самым талантливым и целеустремленным, и теперь мы его знаем как классика белорусской литературы Змитрока Бядулю. Как вспоминал сам В. Сосенский, распространять белорусскую газету в то время было опасно: в 1909 г. ему даже пришлось отсидеть около месяца в Вилейской уездной тюрьме.

«Теневая» роль В. Сосенского в истории белорусской литературы большая, чем это могло бы показаться. Некоторые его почти сенсационные признания интересно будет почитать нашим литературоведам:

«Много раз я бывал у Ядвигина Ш. на квартире. Он часто болел, иногда сильно.

Хорошо, что пришел. Ты мне нужен.

Что, воды вам подать или купить чего? – спрашиваю.

– Нет, ничего. Ты очень хорошо умеешь рассказывать. Я желаю тебя послушать. Я всё жду твоего прихода. Садись у кровати, бери стул…

Я садился и рассказывал. Он записывал. Вот так, из моей головы и его руки вышли «С маленьким билетиком», «Берёзка», «Васильки», «Важная фига» и мн. др. Так же и Змитрок Бядуля много моих рассказов и новелл от меня записывал, переделывал и издавал. Если бы [они] жили, это не осталось бы забытым» [10, лл. 31–32].

Основным занятием В. Сосенского всё это время оставалось портняжное дело. Он даже решил усовершенствовать мастерство и «окончил курс портняжества у директора Дрезденской академии», после чего в 1910 г. уже сам «основал большую швейную мастерскую и училище портняжного дела». Но вскоре очередной пожар уничтожил дом молодого портного, а с домом – и все мечты о швейной мастерской.

«Не успели глазом моргнуть, как Почтовая улица полностью уже сгорела, – вспоминал В. Сосенский. – Огонь весь новый рынок охватил. Мою маму разозлившийся конь повалил, помял ей ребра. В ту же минуту папа, таская из хаты тяжелые вещи, бедолага, надорвался. Из хаты что вынес, и то тут же у хаты сгорело. Вместе с вещами сгорел и мой архив, много экземпляров нелегальной литературы, прокламации и газеты «Искра» и др., оружие, сморгонские канчуки, железные рукавицы, самодельный кинжал, гектограф с полным оборудованием для печати и довольно богатая библиотека Урон большой!» [10, л. 4]

Осенью 1910 г. Вульфа Сосенского забрали в Вильно на службу в Российской армии. Хотя «поганая царская служба… была хуже каторги», неугомонный журналист использовал любую возможность для посещения редакции «Нашай Нівы». Это позволило ему познакомиться со многими деятелями белорусской культуры, в том числе с Янкой Купалой, Якубом Коласом, Максимом Горецким, Ромуальдом Земкевичем, Карусём Каганцом и даже с Максимом Богдановичем [10, л. 5], который побывал в Вильно всего только два раза проездом в 1911 году…

Вернувшись с военной службы, В. Сосенский опубликовал еще несколько корреспонденций в «Нашай Ніве» за 1914 г. Однако вскоре началась Первая мировая война, журналист был мобилизован на фронт и попал в немецкий плен. Вместе с шестью другими военнопленными он вынужден был работать в поместье землевладельца Бюлова. Пленных содержали в тяжелых условиях, плохо кормили, они несколько раз пытались убежать, а однажды отказались выходить на работу, за что были наказаны [10, лл. 16–17].

Освободился В. Сосенский в марте 1920 г., но вернуться домой сумел лишь после многочисленных приключений. В Долгиново он возобновил общественную деятельность, участвовал в создании школы, банка и организации для помощи бедным больным жителям местечка («Бикур-Хойлим»), которая, кроме обеспечения лекарствами, устраивала у больных ночные дежурства, а также занималась медицинскими лекциями и инструктажем по уходу. Когда организация намеревалась принять новый устав и превратиться из общенациональной в чисто еврейскую, В. Сосенский высказал несогласие, за что был исключен из правления. «Он не наш! Пусть едет к белорусам в Минск!» – кричали на собрании его оппоненты [10, л. 27].

Однако он оставался непоколебимым во взглядах, пытался создать в Долгиново белорусское культурное общество и продолжал направлять евреев к работе на пользу белорусской культуры. «Даже и евреи понимают ясно, на какой земле они живут» [3, с. 6], – писал он в одной из газетных заметок, высказывая мысль, что «чувство белорусскости» является естественным для всех обитателей края, независимо от их этнического происхождения и вероисповедания.

10 мая 1922 г. за сотрудничество с белорусской революционной прессой и участие в нелегальном праздновании Первого мая Вульф Сосенский был арестован польской полицией и вместе с группой иных арестантов доставлен в деревню Костеневичи, а затем в Молодечно. Его брат Элиаш попытался подкупить начальника полиции, незаметно передав ему большую сумму денег, собранных единомышленниками. Но этим только навредил: агенты дефензивы, которые не поделили с начальником деньги, завели В. Сосенского в какой-то дом и долго пытали, стараясь выведать, почему и за что начальник получил такую сумму. Сосенский чуть остался жив и был вынужден долго лечиться. Зато сам начальник полиции после этого встал на сторону В. Сосенского [10, лл. 8–10, 17–30].

С начала 1920-х гг. журналист снова часто посещал Вильно, контактировал с белорусской интеллигенцией и, по его словам, «очень хорошо помог» Леониле Чернявской (жене М. Горецкого) в составлении учебников для начальных школ [10, л. 31]. Надо думать, он рассказал несколько народных сказок и историй для хрестоматии «Родны край». Заметки и корреспонденции В. Сосенского (в т. ч. под псевдонимами Даўгінавец и Тутэйшы, криптонимом В. С.) появлялись на страницах виленских газет «Беларускі звон», «Беларускія ведамасьці», «Наш сьцяг», «Наша будучына». Через знакомых торговок сестер Лифшиц он распространял по ярмаркам Вилейского уезда белорусские календари [10, л. 40]. Участвовал он и в съезде Товарищества белорусской школы, который проходил в Вильно 28–29 декабря 1927 г.

Благодаря поддержке друзей в 1927 г. В. Сосенский был выбран в Долгиновскую гминную раду (единица местного самоуправления, аналог сельсовета), а также – по старшинству лет – стал членом местного сеймика. Но по причине жесткой конкуренции со стороны представителей местной знати пробыл там недолго. Поскольку сидеть за столом и шить доктора запретили, В. Сосенский некоторое время работал закройщиком, торговым агентом, но это не приносило ему морального удовлетворения [10, л. 33, 34]. Среди местечковцев он приобрел репутацию неутомимого борца за правду и справедливость. К нему часто обращались как к адвокату, просили советов в разных сложных и спорных юридических вопросах. В 1929 г. он проходил как свидетель по делу очередного крестьянского бунта против полиции и осадников.. До самой Второй мировой войны он был членом совета (правления) в Еврейском народном банке (Żydowski Bank Ludowy), а также – по словам дочери – работал на почте.

Всё это время В. Сосенский уделял внимание сбору фольклора. В начале 1930-х гг. он подсказал известному языковеду и историку Янке Станкевичу интересную тему для исследования: еврейские религиозные песни на белорусском языке. Одну из таких песен, «Бацька, бацька!..», долгиновский журналист пропел Я. Станкевичу, а тот записал. Публикуя ее, ученый призвал всех «собирать еврейские религиозные песни на белорусском языке», т. к. «еще немного времени – и будет совсем поздно» [11, с. 185–186]. Яркий пример подал сам В. Сосенский, подготовив в 1-й половине 1930-х гг. рукописный сборник «Белорусско-еврейский фольклор из местечка Долгиново» (сейчас хранится в Библиотеке Академии наук Литвы имени Врублевских, фонд 21, ед. хр. 571).

Натерпевшись преследований во времена панской Польши, В. Сосенский приветствовал присоединение Западной Беларуси к СССР в сентябре 1939 г. На недолгое время Вилейка стала областным центром, в ней начала выходить газета «Вілейская праўда» (с февраля 1940 г. – «Сялянская газета»). Наведываясь в редакцию, бывший нашанивец познакомился с тогда еще молодым поэтом Максимом Танком, который работал там в отделе культуры. С ним он потом вел активную переписку с 1942 и аж до 1967 г. Ныне письма хранятся в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства (БГАЛИ).

В 1941 г., после нападения Германии на СССР, Долгиново попало в зону оккупации немецких войск. Вульф Сосенский сумел спастись: вместе с партизанским отрядом перешел через линию фронта на советскую сторону. А вот шестерых его детей, которых он воспитывал один (жена умерла 1 марта 1935 г.), а также четверых братьев и сестру нацисты уничтожили, как и большинство еврейского населения местечка [8, л. 6, 13, 20]. Журналист оказался в эвакуации в Тагучинском районе Новосибирской области России (село Лебедево), где работал в колхозе, продолжая заниматься также и портяжным делом. Там он познакомился с будущей второй женой Буней Менделевной Меерсон (1916–1983), которая также во время войны потеряла родных. От этого брака 26 октября 1945 г. родилась дочь Раиса. Вульф Сосенский жил с семьей в местечке Икшкиле в Латвии и продолжал работать портным, пока не ухудшилось зрение. В 1950 г. Сосенские временно приютили в своем доме репрессированного фольклориста, этнографа, публициста и педагога Сергея Сахарова (1880–1954), который только вернулся из казахстанских лагерей и был лишен права проживать в Риге.

Немало фольклористических и литературно-художественных рукописей В. Сосенского было утрачено во время пожаров, арестов, обысков и войн. Исчез и сборник рассказов и новелл, подготовленный в 1920-е гг. к изданию в виленском издательстве Бориса Клецкина [10, л. 52]. Поэтому в послевоенное время В. Сосенский часто переписывал по памяти вкратце записанные или просто ранее услышанные народные сказки, легенды, рассказы, песни, шутки, анекдоты, пословицы, поговорки. Особенно много у него сказок и легенд: «Мудрый сапожник», «Захочет Бог – поможет мох», «Вот кто лучший друг», «Труд», «Любовь сильнее смерти», «Два волка», «Смерть Лявона-мученика», «Не удивительно, что мудрый», «Век героя помнят», «Обжора», «Соловей», «Пророк» и др. Некоторые из них помещаются всего на одной рукописной странице, а некоторые («Зодчий Николай, или Сын у отца не удался») размерами приближаются к жанру повести.

Многие сказки и легенды объединены в циклы «Из старого клада» и «Сказки старого Лявона». По словам В. Сосенского, в местечке Долгиново до 1890-х гг. действительно жил «легендарный старик Лявон». Но В. Сосенский признался, что объединил под общим «девизом» услышанное не только от Лявона, а и от других людей, а также собственные сказки и рассказы [7, л. 2]. Поэтому был прав фольклорист Василий Скидан, который высказал догадку, что старик Лявон – это кто-то вроде пасечника Рудого Панько, которому Николай Гоголь приписал «Вечера на хуторе близ Диканьки» [4, л. 7]. Итак, далеко не всё, записанное В. Сосенским, представляет собой фольклор в чистом виде: услышанное много лет назад, в том числе еще в подростковом возрасте, он мог подвергать значительной обработке, украшая повествования новыми сюжетными деталями, лирическими отступлениями, идейными акцентами. Писал он также стихи, басни, юморески, рассказы, сценические шутки, где фольклорная основа явно отсутствует.

При жизни автора был опубликован отрывок из воспоминаний о Змитроке Бядуле [9, с. 3]. На самом же деле произведений мемуарного жанра у В. Сосенского куда больше. Крупнейшее из них – «Листки из моей книги» – это, по сути, повесть о долгиновских событиях 1903–1905 гг., созданная на автобиографическом материале. «Тёмные стекла моего окна» (готовится к публикации) – воспоминания о пройденном жизненном пути от самого начала ХХ в. до конца 1930-х гг. «Версии и легенды: Беседы о белорусском поэте Ф. К. Богушевиче» [5, с. 75–110] – текст, написанный на пограничье мемуарного и фольклористического жанров, посвященный не только личности Ф. Богушевича, но и событиям 1863–1864 гг., жизни Долгиново конца ХІХ в. «Прежние театры» [6, с. 66–74] – воспоминания о культурно-просветительном кружке, действовавшем в местечке. Есть сведения о том, что В. Сосенский писал отдельные воспоминания о Николае Аношко, Ядвигине Ш., Тишке Гартном и других деятелях [1, л. 8, 9, 11], однако эти тексты пока не найдены.

Рукописи В. Сосенский посылал в Институт искусствоведения, этнографии и фольклора АН БССР, с сотрудниками которого – да и не только его – вел активную переписку. Его корреспондентами были многие известные писатели и ученые: С. Александрович, М. Гринблат, И. Гуторов, Я. Журба, В. Казберук, А. Лис, А. Федосик, Г. Шкраба, С. Шушкевич и другие.

Сталкиваясь с проявлениями антисемитизма, В. Сосенский решил покинуть СССР, и в августе 1966 г. эмигрировал через Польшу в Израиль. Последние годы жизни провел в Иерусалиме, в районе Кирьят-Йовель, продолжая, насколько позволяло плохое зрение, записывать и обрабатывать фольклор, о чем свидетельствует, например, арабская сказка «Надо слушать отца», услышанная от иракского еврея (рукопись – в архиве ИИЭФ). Исследовательнице Дайне Бегар он рассказал около 40 народных сказок белорусских евреев. Некоторые из них прочно вошли в фольклорную сокровищницу: их периодически помещают в сборниках и антологиях, в том числе и в переводах на зарубежные языки. Умер В. Сосенский 3 мая 1969 г.

Вульфу Сосенскому, при всей его культурной и общественной активности, недоставало филологической образованности, поэтому его произведения полны стилистических, грамматических и орфографических отклонений. Еще в 1940 г. Змитрок Бядуля советовал ему в свободное время учиться, «чтобы стать вполне грамотным человеком» – «…а то ты пишешь так, как писал 30 лет назад» [2, л. 5–5 об.]. К сожалению, это замечание осталось справедливым и для текстов Вульфа Сосенского 1950–1960-х гг. – их язык далёк от совершенства. В нем перепутаны дореформенные и реформированные правила правописания, многие слова написаны совсем не так, как следовало бы согласно литературным нормам, часто они употребляются в неправильных падежах, родах и видах. Причудливая у него и пунктуация: после каждых нескольких слов В. Сосенский неоправданно ставил точки, бессистемно употреблял прописные и строчные буквы, поэтому бывает трудно понять, где у него начинается предыдущее предложение и где начинается следующее. Но стоит всё расставить по местам – и перед нами появляется интересный, талантливый рассказчик, усердный деятель и свидетель нескольких эпох.

Литература

  1. Александровіч, С. Лісты да Сосенскага В. 1965 г. / С. Александровіч // БГАМЛИ. – Фонд 136. Оп. 1. Ед. хр. 37.
  2. Бядуля, З. Лісты да Сосенскага В. 1940–1941 гг. / З. Бядуля // БГАМЛИ. – Фонд 136. Оп. 1. Ед. хр. 13.
  3. Даўгінавец [В. Сосенскі]. Сьвядомасьць пашыраецца / Даўгінавец // Беларускі звон. – 1921. – 30 вер.
  4. Скідан, В. Лісты да Сосенскага В. 1965–1966 гг. / В. Скідан // БГАМЛИ. – Фонд 136. Оп. 1. Ед. хр. 17. Лл. 6–8.
  5. Сосенскі, В. Версіі і легенды. Гутаркі пра беларускага паэта Ф. К. Багушэвіча / В. Сосенскі // Вілейскі павет: гіст.-краязн. гадавік. – Вып. 2. – Мінск: А. М. Янушкевіч, 2015.
  6. Сосенскі, В. Даўныя тэатры: Успаміны / В. Сосенскі // Вілейскі павет: гіст.-краязн. гадавік. – Вып. 3. – Мінск: А. М. Янушкевіч, 2017.
  7. Сосенскі, В. Ліст да Скідана В., 07.06.1965 / В. Сосенскі // Архив ИИЭФ.
  8. Сосенскі, В. Лісты да Танка М., 1957–1967 гг. / В. Сосенскі. – БГАМЛИ. – Фонд 25. Оп. 2. Ед. хр. 87.
  9. Сосенскі, В. Першыя сустрэчы: З успамінаў / В. Сосенскі // Літаратура і мастацтва. – 1961. – 9 мая.
  10. Сосенскі, В. Цёмныя шыбы майго акна: Скарга на жыццё: [успаміны] / В. Сосенскі // Архив ИИЭФ.
  11. Станкевіч, Я. Жыдоўскія рэлігійныя песьні па-беларуску / Я. Станкевіч // Гадавік Беларускага Навуковага Таварыства ў Вільні. – Вільня, 1933. – Кн. І.

Виктор ЖИБУЛЬ, кандидат филологических наук

Перевел Вольф Рубинчик по журналу «Роднае слова», Минск, № 3, 2018. Некоторые факты из статьи уже известны постоянным читателям belisrael.info (см. прошлогоднюю публикацию В. Жибуля), а некоторые становятся известными только теперь. Снимок из личного архива Арсения Лиса также был опубликован в журнале «Роднае слова» впервые.

***

От редактораПрисылайте на русском, белорусском, иврите, английском материалы на различные темы. 

И не забывайте о необходимости и важности финансовой поддержки сайта. Текст на русском и как это сделать, читайте внизу этой публикации  

Опубликовано 26.06.2018  20:53

 

Виктор Жибуль о Вульфе Сосенском

ОТ ЛЕГЕНДЫ К ИСТИНЕ: ФОЛЬКЛОРИСТ И МИФОТВОРЕЦ ВУЛЬФ СОСЕНСКИЙ

Журналист и собиратель фольклора Вульф Сосенский известен в истории литературы прежде всего как друг и «первооткрыватель» Змитрока Бядули. Его собственный вклад в культуру мог бы показаться скромным, если бы не еще одно интересное обстоятельство: Вульф Сосенский, по сути, был первым этническим евреем, который решил сознательно работать на ниве белорусской национальной культуры.

В. Сосенский (крайний слева) на работе в колхозе, 1961 г. Фото из фонда Института искусствоведения, этнографии и фольклора Академии наук Беларуси

Родился Вульф Сосенский в 1883 г. в местечке Долгиново Вилейского уезда Виленской губернии (ныне агрогородок в Вилейском районе Минской области). Он был старшим сыном в многодетной семье известного в окрестностях портного Абеля (Габеля) Сосенского. Как многие еврейские мальчики, Вульф учился в хедере (начальной еврейской школе), но в девять лет покинул его, чтобы помогать отцу в работе: надо было восстанавливать уничтоженное пожаром хозяйство. В отстроенном заново доме часто бывали гости, которые по вечерам занимали хозяина и его семью интересными рассказами. Некоторые из них еще помнили события восстания 1863–1864 гг. Знакомства с этими людьми влияли на мировоззрение Вульфа Сосенского, поспособствовали тому, что еще в конце 1890-х гг., будучи подростком, он близко воспринял идеи белорусского возрождения, присоединился к национально-освободительному движению, начал заниматься просветительской деятельностью: распространял по деревням нелегальную литературу, учил наизусть и читал крестьянам стихи Франтишка Богушевича. Кроме того, Вульф Сосенский имел приятный голос и красиво пел народные песни. Он был участником любительского культурного кружка, который действовал в Долгиново с 1904 г. под руководством Евгения Ельцева. Местечковые юноши и девушки, а также студенты из Минска читали и обсуждали книги, сами пытались что-то писать и критиковали друг друга, распространяли знания среди населения, занимались театральными постановками, заботились о том, чтобы создать в Долгиново вечернюю школу для молодежи.

Одновременно с портняжной работой В. Сосенский активно занимался самообразованием и изучил несколько языков. Начиная с лета 1908 года, он сотрудничал с редакцией газеты «Наша Ніва», публикуя в ней корреспонденции и небольшие очерки. Преимущественно благодаря ему на страницах газеты освещалась жизнь местечка Долгиново. Именно в то время Вульф Сосенский предложил своему знакомому Шмуэлю Плавнику (будущему Змитроку Бядуле) отправить стихи в «Нашу Ніву» и сообщил редакции о молодом поэте из местечка Посадец. Позже В. Сосенский решил усовершенствовать свое ремесленное мастерство и «окончил курс портняжного дела у директора Дрезденской академии», после чего в 1910 г. уже сам «основал большую швейную мастерскую и портняжное училище». Но очередной пожар разрушил дом молодого портного, а вместе с ним – и все мечты про мастерскую.

Вскоре на какое-то время приостановилась и журналистская активность В. Сосенского. Это связано с его службой в российской армии (1910–1912). Во время Первой мировой войны Вульф Сосенский и его младший брат Пейсах были мобилизованы на фронт, участвовали в боях. Пейсах пропал без вести (скорее всего, погиб), а Вульф попал в немецкий плен. Освободившись, в 1921 г. женился и до Второй мировой войны занимал высокую административную должность в Еврейском народном банке (Żydowski Bank Ludowy) – единственном банке в межвоенном Долгиново.

В 1920-х гг. В. Сосенский публиковал заметки и корреспонденции (в том числе под псевдонимами Долгиновец и Здешний, криптонимом В. С.) в виленских газетах «Беларускі звон», «Беларускія ведамасці, «Наш сьцяг», «Наша будучына», «Рэха». Занимался он и общественной деятельностью, пытался создать в Долгиново белорусскую культурную организацию и не забывал о своей идее: направлять евреев работать на благо белорусской культуры. «…Даже и евреи понимают ясно, на какой земле они живут», – писал он в одной из газетных заметок, высказывая мысль, что «чувство белорускости» представляется естественным для всех обитателей края, независимо от их этнического происхождения и вероисповедания.

В начале 1930-х гг. Вульф Сосенский подсказал известному языковеду и историку Янке Станкевичу интересную тему для исследования: еврейские религиозные песни на белорусском языке. Одну из таких песен, «Бацька, бацька!..», долгиновский журналист пропел Я. Станкевичу, а тот записал. Публикуя ее, ученый призвал всех «собирать еврейские религиозные песни на белорусском языке», так как «еще немного времени и будет совсем поздно». Яркий пример в этом деле подал сам же В. Сосенский, составивший в первой половине 1930-х гг. рукописный сборник «Белорусско-еврейский фольклор из местечка Долгиново».

1 марта 1935 г. у Вульфа Сосенского умерла жена, оставив ему шестерых детей, один из сыновей к тому же болел эпилепсией. Но еще более страшные страдания и испытания принесла Вторая мировая война: в первые ее месяцы оккупанты уничтожили всех детей В. Сосенского, а также четырех братьев и сестру. Сам журналист оказался в эвакуации в Тагучинском районе Новосибирской области России, где работал в колхозе. Там он познакомился со своей будущей второй женой Буней Меерсон, которая была моложе его на 32 года. От этого брака в 1945 г. родилась дочь Раиса. Вульф Сосенский жил с семьей в местечке Икшкиле в Латвии и продолжал работать портным, пока не ухудшилось зрение.

В послевоенное время он активно работал на ниве фольклористики: переписывал по памяти народные сказки и легенды. Записанные произведения он объединял в циклы «Из старого клада» и «Сказки старого Лявона». По словам В. Сосенского, рассказчик, старый Лявон – реальная личность, «дед из местечка Долгиново». Подпись «Долгиново» стоит и под многими другими упомянутыми и записанными В. Сосенским народными произведениями: песнями, шутками, анекдотами, пословицами, поговорками. Под некоторыми из текстов стоят две даты: год, когда В. Сосенский впервые услышал соответствующий рассказ, и год, когда он его записал на бумагу. Временная разбежка между этими датами бывала очень большой, даже 70 лет: «Долгиново, 1895, по памяти переписал в 1965 г.» (сказка «Аверьян и святой Викцент»). Очевидно, что автор в значительной степени перерабатывал народные предания и легенды: услышанное много лет назад в подростковом возрасте он мог разворачивать в объемные произведения, размером близкие к повести. Поэтому далеко не всё, записанное В. Сосенским, – фольклор в чистом виде.

Свои рукописи В. Сосенский отправлял в Институт искусствоведения, этнографии и фольклора АН БССР, с сотрудниками которого (да и не только с ними) вёл активную переписку. Его корреспондентами были многие известные писатели и ученые: Степан Александрович, Моисей Гринблат, Иван Гуторов, Янка Журба, Владимир Казберук, Арсений Лис, Максим Танк, Анатолий Федосик, Григорий Шкраба, Станислав Шушкевич и другие. Среди тогдашних произведений В. Сосенского выделяются «Версии и легенды: Беседы о белорусском поэте Ф. К. Богушевиче» (1956), а также воспоминания: «Первые встречи» (о Змитроке Бядуле), «Театры прежнего времени» и пока еще не опубликованные «Листки из моей книги» и «Темные стекла моего окна», где В. Сосенский вспоминает Долгиново конца XIX – начала ХХ в., крестьянское движение во время революции 1905–1907 гг. нашанивские времена и их деятелей. Писал он также стихи, басни, юморески, рассказы, сценические шутки.

Сталкиваясь с проявлениями антисемитизма, В. Сосенский решил покинуть СССР, и в 1966 г. эмигрировал через Польшу в Израиль. Последние годы жизни провел в Иерусалиме, в районе Кирьят га-Йовель, продолжая, насколько позволяло плохое зрение, записывать и обрабатывать фольклор. Об этом свидетельствует, например, арабская сказка «Надо слушать отца», услышанная от иракского еврея. Исследовательнице Дайне Бегар он рассказал около 40 народных сказок белорусских евреев. Некоторые из этих сказок прочно вошли в фольклорную сокровищницу: их периодически помещают в сборниках и антологиях, в том числе и в переводах на иностранные языки. Умер Вульф Сосенский в 1969 г. (точную дату установить пока не удалось).

Вульф Сосенский обладал неоспоримым талантом рассказчика; довольно колоритный у него и язык. Однако ему не хватало филологической образованности, поэтому произведения изобиловали стилистическими, грамматическими и орфографическими ошибками. Еще в 1940 г. Змитрок Бядуля советовал ему в свободное время учиться, «чтобы стать вполне грамотным человеком», «…а то ты пишешь так, как писал 30 лет назад». К сожалению, это замечание осталось справедливым и для текстов В. Сосенского 1950-х годов. Их язык далек от совершенства: в нем перепутаны дореформенные и послереформенные правила правописания, многие слова написаны совершенно не по нормам литературного языка: чалаўек (чалавек), ёсцэка (ёсцека), усо (усё), стойцэ (стойце), цякае (чакае), лёх (лёг), запрох (запрог), саслуч (сашлюць), лі чага (для чаго), лі тага (для таго) и т. д. Кроме того, слова часто применяются в неправильных падежах, много и пунктуационных нарушений. Причем все эти лексически-стилистические погрешности не являются языковой характеристикой персонажей (таким языком автор пишет и от своего имени) и потому являются неоправданными. Поэтому сегодня при публикации произведений В. Сосенского, наверное, следует ориентироваться прежде всего на принятые современные правописные нормы, с соответствующими грамматическими и орфографическими правками. По крайней мере, так было сделано в историко-краеведческом ежегоднике «Вілейскі павет», где в выпусках 2 и 3 вышли воспоминания В. Сосенского «Версии и легенды» и «Театры давнего времени». С осторожностью нужно воспринимать и исторические факты, которые автор иногда подает в мифологизированной, пропущенной через народное сознание интерпретации.

Сегодня творческое наследие Вульфа Сосенского хранится в библиотеке Академии наук Литвы имени Врублевских (ф. 21, ед. хр. 568–571), архиве Института искусствоведения, этнографии и фольклора Академии наук Республики Беларусь, а также в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства (БГАМЛИ; фонд 136) – бывшем Центральном государственном архиве литературы и искусства БССР, куда легендарный нашанивец передал свои статьи и переписку перед отъездом в эмиграцию. Архив В. Сосенского cодержит еще много материалов для возможных публикаций, которые, безусловно, заинтересуют литературоведов, фольклористов, краеведов и историков.

Виктор Жибуль, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник БГАМЛИ

Оригинал

Перевод с белорусского belisrael.info; просьба не перепечатывать без согласования с редакцией

Опубликовано 11.08.2017  18:17

В. ЖИБУЛЬ О БЯДУЛИХЕ

Перевод на русский, с белорусского оригинала, ниже.

Віктар ЖЫБУЛЬ

БЯДУЛІХА

Марыя Плаўнік – жонка Змітрака Бядулі

Раскажам пра спадарожніцу жыцця класіка беларускай літаратуры Змітрака Бядулі (Самуіла Яфімавіча Плаўніка, 1886–1941) – Марыю Ісакаўну Плаўнік, якая часта падпісвалася падвойным прозвішчам: Плаўнік-Бядуля альбо Бядуля-Плаўнік.

biadulia1

Марыя Ісакаўна Плаўнік-Бядуля

Дзявочае прозвішча жонкі пісьменніка – Шыркес. Нарадзілася яна 15 сакавіка 1900 г. у Гродне. Яна была восьмым, перадапошнім, дзіцем у сям’і памочніка рабіна старой сінагогі. Усяго ж у сям’і Ісака і Рахілі Шыркесаў было чатыры сыны і пяць дачок. Жылі яны на вуліцы Маставой, на самым высокім беразе Нёмана. Гэтае месца называлася Фарштат (ад нямецкага Vorstadt – паселішча па-за горадам ці крэпасцю; прадмесце). Жылі сціпла: у доме быў толькі адзін ложак – для бацькоў, усе дзеці спалі на падлозе. З маленства навучыліся яны здабываць грошы на больш-менш прыстойнае існаванне. Побач па суседстве жыла сям’я наглядчыка выратавальнай станцыі. Дочкі наглядчыка былі Марыінымі аднагодкамі, а адна з іх мела такое самае імя. Суседзі так і казалі: “Маша-беленькая” і “Маша-чорненькая”. Сяброўкі разам вучыліся плаваць – “надзявалі пробкавыя выратавальныя паясы, шторазу ўсё лягчэйшыя, і да канца лета на спрэчку пераплывалі Нёман” [1, с. 13]. “…Якія гэта былі цудоўныя часіны, калі мы гурмой прыходзілі на… узгорысты бераг, калі са смехам і крыкам скакалі ў ваду” [2, с. 13], – прыгадвала Марыя Ісакаўна.

У той час Марыя і яе сёстры вучыліся ў жаночай яўрэйскай гімназіі. Раней яўрэйскія школы-хедары існавалі толькі для хлопчыкаў, а з канца ХІХ ст. і дзяўчаткі атрымалі магчымасць навучацца ў так званых казённых вучылішчах, дзе штудыявалі не толькі гісторыю і мовы свайго народа (ідыш і іўрыт), але і поўны курс рускай гімназіі [1, с. 13]. Ад маці, добрай гаспадыні і вельмі працавітай жанчыны, Марыя навучылася няблага шыць. Акрамя ўсяго, яна, як і шмат хто з мясцовай моладзі, любіла опернае мастацтва, цікавілася польскай літаратурай, асабліва творамі Элізы Ажэшкі, якая таксама жыла ў Гародні.

У 1905 г. па горадзе прайшлі чуткі пра яўрэйскі пагром. Але сям’ю Шыркесаў выратавалі суседзі – яны прыйшлі да Ісака і Рахілі і сказалі: “Начальства загадала ўчыніць яўрэйскі пагром. Давайце ўсё ваша стар’ё – адзенне, падушкі, і мы пасячэм, разарвем усё на парозе вашага дома”. Такія пагромы – не сапраўдныя, а інсцэнізаваныя – суседзі ўчынялі восем разоў і ратавалі сям’ю ад пагібелі [1, с. 13].

З надыходам Першай сусветнай вайны і спадароджных ёй беспарадкаў сям’я Шыркесаў была вымушана ў 1914 г. пакінуць Гродна і пераехаць у Менск. Тут Марыя і пазнаёмілася з будучым мужам. Гэта адбылося ў 1916 г., калі абодва прывезлі на вайсковую базу здаваць бялізну для параненых франтавікоў. “…Я прыкмеціла там маладога чалавека з пышнай густой шавялюрай, яго кучаравыя валасы былі быццам толькі што пасля завіўкі, – прыгадвала Марыя Ісаакаўна. – […] Калі маю партыю прынялі без усялякіх затрымак, то ў маладога чалавека атрымалася больш складана. Штосьці бракавалі, штосьці прапаноўвалі скласці больш акуратна. Мне стала шкада бездапаможнага ў такіх справах чалавека, і я без яго просьбы, па сваёй ініцыятыве стала дапамагаць яму. Калі мы ўжо выходзілі з базы, ён горача падзякаваў мне і назваў сябе:

Будзем знаёмы. Бядуля, беларускі пісьменнік.

І, развітаўшыся, пайшоў” [2, с. 15].

Пасля гэтай выпадковай сустрэчы яны не бачыліся цэлых дзесяць гадоў. Вядома ж, Марыя нават не ўяўляла, што калі-небудзь стане жонкай Самуіла. Але ўважліва сачыла за яго творчасцю. Ёй падабаліся яго вобразныя, напеўныя вершы, асабліва дзіцячыя. Некаторыя з іх, напрыклад “Сняжыначкі-пушыначкі”, Марыя ведала на памяць і часта паўтарала сама сабе.

Шмат чаго адбылося за гэты час. У 1921 г. савецка-польская мяжа падзяліла Беларусь, і маці Марыі са старэйшымі дзецьмі вырашыла вярнуцца ў Гродна, бо “ёй не падабалася, што савецкая ўлада пазачыняла ўсе сінагогі і забараніла маліцца Богу” [1, с. 13]. Марыя ж, застаўшыся ў Менску, закончыла фельчарскія курсы і пачала працаваць тэрапеўтычнай медыцынскай сястрой у бальніцы. Дзяўчыне была вельмі даспадобы гэтая нялёгкая, але вельмі патрэбная праца. Аднойчы Марыя асіставала пры аперацыі па выдаленні апендыкса ў старшыні ЦВК і СНК БССР Аляксандра Чарвякова. “Калі яна распавяла яму пра развітанне з мамай, той смяяўся так, што ў яго разышліся аперацыйныя швы, і давялося аперыраваць яго яшчэ раз” [1, с. 13], – успамінаючы бабуліны аповеды, піша ўнучка Марыі і Самуіла Плаўнікаў Ганна.

Здараліся ў жыцці Марыі Шыркес і больш драматычныя падзеі. Пазней яна нейкі час працавала ў дзіцячым доме, дзе знаходзілі прытулак дзеці, чые бацькі загінулі падчас яўрэйскіх пагромаў. Аднаго з хлопчыкаў – прыгожага чатырохгадовага Мішу – Марыя вырашыла афіцыйна ўсынавіць, хоць сваякі і калегі адгаворвалі яе. Але ў 1925 г. Марыін прыёмны сын прыглянуўся адной заможнай бяздзетнай пары, якая таксама вельмі захацела ўсынавіць Мішу. Марыя вельмі расстроілася і не хацела аддаваць дзіця, але яе пераканалі, што ў новай – забяспечанай – сям’і яно будзе расці шчаслівым [1, с. 13]. Урэшце Марыя пагадзілася і са слязьмі на вачах развіталася з хлопчыкам…

Наступная сустрэча Марыі Шыркес са Змітраком Бядулем, можа, і не адбылася б, калі б не адна знаёмая жанчына, якая ў 1926 г. прыехала ў Менск. Яна мела даручэнне перадаць Змітраку Бядулю пісьмо і пачала распытваць Марыю, ці не ведае яна гэтага чалавека. Марыя адказала, што бачылася з ім толькі аднойчы ў жыцці і цяпер наўрад ці б пазнала – усё ж такі прайшло ажно дзесяць гадоў. Даведаўшыся, што З. Бядуля працуе ў Інстытуце беларускай культуры, жанчыны скіраваліся ў гэтую ўстанову – у старадаўні будынак па вуліцы Рэвалюцыйнай, які захаваўся і сёння. Пісьменнік не адразу пазнаў сваю госцю, але размаўляў шчыра, прыязна, “як сапраўдны джэнтльмен” [2, с. 17]. Развітваючыся, З. Бядуля прапанаваў Марыі сустрэцца праз два-тры дні, і гэта быў толькі пачатак іх рамана.

biadulia2

Змітрок Бядуля з жонкай Марыяй. 1927 г.

У 1927 г. Самуіл Яфімавіч і Марыя Ісакаўна пабраліся шлюбам. Гэтая сямейная пара была ў чымсьці незвычайнай. Вось што ўспамінала Марыя Клімковіч, жонка аўтара гімна БССР Міхася Клімковіча: «Жонка Змітрака Бядулі Мар’я Ісакаўна была “відная” жанчына. Статная, прыгожая, але вышэйшая на дзве галавы за мужа. Недзе за метр восемдзесят. [Па словах сына – усё ж ніжэй. – В. Ж.] Калі ёй і Бядулю даводзілася разам выходзіць на вуліцу, то стараліся ісці паасобку, так, каб розніца не кідалася людзям у вочы. Ну, і нага ў яе адпавядала росту саракавы памер. Таму калі Мар’я Ісакаўна купляла абутак, то спачатку прасіла даць ёй памераць трыццаць дзевяты, хоць загадзя ведала, што будзе замалы. І толькі потым, вяртаючы чаравік, прасіла прадаўшчыцу: Цяпер дайце, калі ласка, на памер больш. Ну не магла яна прымусіць сябе вымавіць на людзях: Дайце мне саракавы памер!» [3, с. 85 – 86].

І тым не менш розніца ў росце не замінала сямейнаму шчасцю. 27 верасня 1929 г. у Самуіла і Марыі нарадзілася дачка Зоя, а 8 сакавіка 1934 г. – сын Яфім, названы так у гонар дзеда – Бядулевага бацькі Яфіма (Хаіма) Плаўніка. “Ён [З. Бядуля] і сваіх дзяцей выхоўваў цярпліва, любоўна, душэўна і душэўна пісаў для дзяцей свае вершы, казкі. Іншы раз нашы дзеці былі яго першымі слухачамі, і ён па тым, як яны рэагавалі на яго новы твор, уяўляў, ці дойдзе ён да дзіцячых сэрцаў, ці трэба яшчэ папрацаваць над рукапісам. А сіл, энергіі, часу для творчай работы не шкадаваў, нярэдка забываючыся аб усім на свеце” [2, с. 20], – прыгадвала Марыя Плаўнік. Менавіта тады, калі сам стаў бацькам, Змітрок Бядуля напісаў свае найбуйнейшыя дзіцячыя творы: паэму-казку “Мурашка Палашка” (1939) і аповесць-казку “Сярэбраная табакерка” (1940).

Згадкі пра цёплую атмасферу ў сям’і Плаўнікаў пакінуў пісьменнік Барыс Мікуліч, які не аднойчы гасцяваў у іх кватэры на вуліцы Даўгабродскай: «Вечера у Бядули были чудесные. Его жена, прекрасная хозяйка, потчевала нас изделиями еврейской кухни, а сам хозяин был олицетворением отца – вечно или сын, или дочь Зорка на руках. Иногда открывался шкаф. Там был большой беспорядок, извлекались “Абразкі” и многие старые рукописи, книги, и начиналась бесконечная река воспоминаний. Здесь впервые я услышал о трагических днях Максима Богдановича…» [4, с. 25]. А вось якой запомнілася Б. Мікулічу гаспадыня, Марыя Ісакаўна: “Жена его великолепно дополняла этого человека, сообщала своей деловитостью и энергичностью его немного нерешительной натуре уверенность в его силах. Она не была ни красивой, ни очень образованной, но практичный ум и такт были свойственны этой женщине” [4, с. 30].

У 1935 г. сям’я З. Бядулі атрымала кватэру ў толькі што пабудаваным шматпавярховым Доме спецыялістаў па Савецкай вуліцы. Па тым часе гэта быў адзін з найлепшых жылых дамоў у Мінску [2, с. 18]. (Ён быў разбураны ў вайну, цяпер на гэтым месцы – будынак па праспекце Незалежнасці, 44.) Суседзямі Плаўнікаў сталі сем’і пісьменнікаў Андрэя Александровіча і Міхася Клімковіча, а таксама многія прадстаўнікі мінскай тэхнічнай інтэлігенцыі. Шчырае сяброўства звязвала сем’і Змітрака Бядулі і Янкі Купалы. Згодна з беларускай народнай традыцыяй, знаёмыя называлі жонак пісьменнікаў Купаліха і Бядуліха. У той час Марыя Ісакаўна працягвала працаваць тэрапеўтычнай сястрой у першай гарадской паліклініцы Мінска.

Гісторыя з хлопчыкам Мішам, якога некалі ўсынаўляла Марыя, раптам займела нечаканы працяг. Як засведчыла Ганна Плаўнік, адбылося гэта ўлетку 1940 г., калі яе дзед і бабуля збіраліся на курорт: “Ужо склалі рэчы, і праз гадзіну павінна была прысці па іх машына, каб адвезці іх на вакзал. Раптам пазванілі ў дзверы, і на парозе кватэры з’явіўся малады чалавек. Ён спытаў жонку Змітрака Бядулі:

Скажыце, Вы Марыя Шыркес?

Так, адказала бабуля. – Але цяпер у мяне прозвішча мужа – Плаўнік.

У дзіцячым доме мне далі ваш адрас. Скажыце, Вы мая мама?

Не, дзетка, адказала Марыя, я не твая родная мама, ты мой прыёмны сын.

Малады чалавек распавёў, што ён студэнт, вучыцца ў Кіеве. Пры ліквідацыі НЭПа ягонага бацьку выслалі ў Сібір, дзе той і памёр, а яго маці памерла ў гэтую вясну. І калі ён разбіраў дакументы, дык знайшоў даведку аб усынаўленні і вырашыў знайсці родную маму. Яго аповед усхваляваў усю сям’ю, усе яго абдымалі, цалавалі, запрашалі прыязджаць да іх яшчэ. Міша абяцаў прыехаць у наступным годзе, калі закончыць універсітэт. Наступным быў сорак першы, і ён болей не прыехаў…” [1, с. 13].

Вайна застала Марыю Ісакаўну з дзецьмі ў Пухавічах у Доме творчасці пісьменнікаў, адкуль яны тэрмінова выехалі ў эвакуацыю. Змітрок Бядуля ў гэты час знаходзіўся ў камандзіроўцы ў Хойніках. Вярнуўшыся ў Мінск, ён знайшоў сваю маці і разам з ёю дабраўся пехатой ажно да Барысава. Адтуль яны цягніком даехалі да расійскага горада Піжма Горкаўскай вобласці. “Тут ён уладкаваўся працаваць у рэдакцыі, далі яму асобны пакойчык для жылля. Доўгі час Самуіл не ведаў, дзе знаходзіцца яго жонка з дзецьмі, ці жывыя яны, і вельмі пакутаваў” [2, с. 7], – успамінаў брат З. Бядулі Мацвей Плаўнік.

Знайшоў іх З. Бядуля дзякуючы пісьменніку Мендэлю Ліфшыцу, які даведаўся і паведаміў калегу, што яго сям’я знаходзіцца ў сяле (цяпер пасёлак гарадскога тыпу) Новыя Бурасы Саратаўскай вобласці. “Бядуля напісаў жонцы ліст, а пасля таго як атрымаў адказ, разам з маці пераехаў да сваёй сям’і” [2, с. 7]. Тамсама спыніліся жонкі і дзеці іншых беларускіх пісьменнікаў: Васіля Барысенкі, Петруся Броўкі, Кандрата Крапівы, Аркадзя Куляшова, Алеся Кучара, Кузьмы Чорнага, а таксама дачка Міхася Клімковіча Мая. Там, у Новых Бурасах, Марыя Плаўнік зарабляла на ўборцы ўраджаю: жала жыта на калгасным полі, капала бульбу – працавала “не горш за сапраўдных калгасніц” [5, с. 464]. Часова ўладкаваўся на працу ў мясцовай газеце і Змітрок Бядуля. У Новых Бурасах сям’я пражыла да самага канца кастрычніка 1941 г. Паколькі ў эвакуяваных не было з сабой ніякіх цёплых рэчаў, дый прайшлі чуткі пра набліжэнне фронту, Плаўнікі разам з іншымі сем’ямі прынялі рашэнне перабрацца цягніком далей у Сярэднюю Азію – магчыма, у Алма-Ату. Прамежкавай кропкай у гэтым маршруце мусіў быць Уральск, але трагічныя абставіны склаліся так, што менавіта ў ім Змітрок Бядуля знайшоў свой апошні прыстанак.

Трэцяга лістапада 1941 г. на перадапошнім прыпынку перад Уральскам пісьменнік выйшаў з цягніка прагуляцца. Цягнік крануўся без папярэджання, і Змітрок Бядуля ледзьве паспеў заскочыць на падножку (нейкія мужчыны падхапілі і ўцягнулі яго ў вагон), а ў хуткім часе памёр у цягніку ад разрыву сэрца. Суайчыннікі, якія ехалі ў эвакуацыю, вырашылі не пакідаць у бядзе сям’ю класіка і высадзіліся ва Уральску, дзе ў будынку тэатра адбылася развітальная цырымонія, на якой акцёры чыталі Бядулевы творы. Там, ва Уральску, нябожчыка і пахавалі на гарадскіх могілках. (Неўзабаве, у канцы снежня, побач пахавалі і маці З. Бядулі, якая памерла ад запалення лёгкіх.)

Некалькі месяцаў сям’я Змітрака Бядулі разам з іншымі пісьменніцкімі сем’ямі жыла ў тэатральных памяшканнях, пакуль іх не рассялілі па розных кутах у горадзе. Сям’ю Плаўнікаў, а таксама жонку К. Крапівы, дачку М. Клімковіча і сына В. Барысенкі прытуліла дружная сям’я адной татарскай артысткі, якая вызваліла для бежанцаў самы вялікі – прахадны – пакой [6, с. 15; 7, с. 141]. Марыя Ісакаўна не вельмі любіла прыгадваць гэты час голаду, холаду, хваробаў, неўладкаванасці – час, калі засталася адна, без мужа, з двума дзецьмі. Але пра адзін забаўны эпізод з жыцця ў эвакуацыі яна ўсё ж такі распавяла ўнучцы Ганне, якая не паленавалася запісаць гэта: «Часы былі ваенныя, прадукты выдаваліся па картках. каб затапіць печ, патрэбна было атрымаць нарад на дровы. Але дровы трэба было прывезці самой бабулі. Ёй далі сані, запрэжаныя вярблюдам, і сказалі, куды ехаць. Ды бяда толькі ў тым, што вярблюд не разумеў ні слова па-руску. Колькі ні крычала “но”, “пошёл”, ён не кранаўся з месца. Казах, які праходзіў міма, агрэў вярблюда палкай і сказаў некалькі словаў па-казахску. І вярблюд паслухмяна пайшоў.

Але калі дровы былі ўкладзены ў павозку, вярблюд зноў заўпарціўся, як бабуля яго ні нокала, як ні лаяла яго. Міма праходзіла жанчына – казашка. Пабачыўшы ўсё гэта, яна навучыла бабулю нокаць вярблюда па-казахску. І дровы былі прывезены дахаты. Калі я была маленькая, мяне вельмі смяшыў гэты бабулін аповед» [1, с. 13]. Дадамо, што Марыя Плаўнік ехала па дровы разам з Ганнай Іванаўнай Барысенкай – жонкай літаратуразнаўцы і крытыка Васіля Барысенкі. Жанчыны вельмі намерзліся, чакаючы, пакуль вярблюд кранецца з месца.

biadulia3

Марыя Плаўнік з сынам Яфімам. 1959 г.

У 1943 г. сын Марыі Яфім захварэў на малярыю ў цяжкай форме, было неабходна змяніць клімат, і сям’я пераехала ў Запарожжа. Там вызвалілася шмат жыллёвай плошчы, гаспадары якой былі арыштаваныя з-за супрацоўніцтва з акупантамі. У адной з такіх кватэр Марыя Плаўнік з дзецьмі пражыла цэлы год, да самага вызвалення Беларусі [8, с. 12]. А ў ліпені 1945 г. яны вярнуліся з эвакуацыі ў Мінск.

Замест роднага дома іх там чакалі абгарэлыя руіны. Ужо не было ў жывых ні Бядулевага брата, паэта Ізраіля Плаўніка, ні Голды і Эфраіма – сястры і брата Марыі Ісакаўны, ні іх дзяцей: усе яны загінулі ад рук фашысцкіх акупантаў. Усяго ж вайна пазбавіла жыцця 35 сваякоў беларускага класіка і яго жонкі.

Сям’я была вымушана туліцца ў знаёмых і сваякоў, пакуль удава класіка не звярнулася асабіста да старшыні ўраду БССР П. Панамарэнкі з просьбаю выдзеліць ёй пакой ці часова прадаставіць нумар у гатэлі за кошт Літфонду рэспублікі. Нечакана хадайніцтва было задаволена [9, с. 171], і ў 1947 г. сям’я Змітрака Бядулі атрымала двухпакаёвую кватэру на самым верхнім паверсе дома № 183 па вуліцы Савецкай (цяпер праспект Незалежнасці, 43). Па словах сына Яфіма, паспрыяла гэтаму даўняя сяброўка сям’і – Купаліха, Уладзіслава Францаўна Луцэвіч.

biadulia4

Марыя Плаўнік у Кіславодску, 1949 г.

Невялікая, але гасцінная кватэра Марыі Плаўнік стала своеасаблівай “перавалачнай станцыяй” для тых, хто не меў шчасця атрымаць жыллё і каму такая перспектыва пакуль не ўсміхалася: гэта былі пераважна рэпрэсаваныя пісьменнікі і члены іх сем’яў, якія вярталіся на радзіму з месцаў зняволення. Сярод іх былі жонка расстралянага паэта Ізі Харыка Дзіна Харык, празаікі Цодзік Даўгапольскі і Барыс Мікуліч. З апошнім Марыя Плаўнік падтрымлівала адносіны і пасля яго ад’езду ў Бабруйск: у Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ) захоўваюцца тэлеграма-віншаванне Б. Мікулічу ад М. Плаўнік з новым 1948 годам [10, арк. 2], а таксама яе ліст, адпраўлены, калі меркаваць па штэмпелі, 7 студзеня 1948 г. Перапісваўся з ёю і даўні сябар Змітрака Бядулі Вульф Сосенскі [11, арк. 4; 12, арк. 1].

Па-ранейшаму сябравала Марыя Ісакаўна з сям’ёй Міхася Клімковіча, часта прыходзіла ў госці да яго ўдавы Марыі Язэпаўны. Разам з Бядуліхай прыходзіла і Кацовічыха – Яўгенія Барысаўна Кацовіч, удава пісьменніка Лазара Кацовіча. Жанчыны любілі згуляць у карты за круглым столікам і ўспомніць маладосць, даваенны Мінск, у тым ліку і забаўныя гісторыі з жыцця літаратурных класікаў [3, с. 85].

biadulia5

Марыя Ісакаўна Плаўнік з унучкай Ганнай. 1964 г.

10 жніўня 1975 г. у Марыі Плаўнік памерла дачка Зоя, і жанчына аформіла апякунства над яе дачкой-школьніцай – сваёй унучкай Ганнай [13, арк. 33]. У сувязі з матэрыяльнымі складанасцямі па хадайніцтве Саюза пісьменнікаў Марыі Ісакаўне была павялічана персанальная пенсія [13, арк. 30–31].

Марыя Плаўнік актыўна займалася папулярызацыяй творчай спадчыны мужа. Вельмі спадзявалася яна, што ў Мінску створаць літаратурны музей Змітрака Бядулі. Але зрабіць гэта не атрымалася, і Марыя Ісакаўна перадала ўсе дакументы з сямейнага архіва ва Уральск, дзе абяцалі арганізаваць музейную экспазіцыю, прысвечаную З. Бядулю. На вялікі жаль, лёс гэтых дакументаў застаецца невядомым [14, с. 11].

Памерла Марыя Бядуля-Плаўнік 10 красавіка 1984 г. Пахаваная на Паўночных могілках пад Мінскам.

 

Друкуецца паводле часопіса “Роднае слова” (№ 4, 2016). У публікацыі выкарыстаны фотаздымкі з асабістага архіва Яфіма Плаўніка.

 

Літаратура і крыніцы

  1. Плавник, А. Бабушкины рассказы // Берега. – 1999. – № 1 (июнь).
  2. Успаміны пра Змітрака Бядулю / склад. Я. І. Садоўскі, К. А. Цвірка; рэц. У. В. Гніламёдаў. – Мінск: Маст. літ., 1988.
  3. Клімковіч, М. Старыя людзі расказваюць, або Праўда ў дэталях // Маладосць. – 2010. – № 5.
  4. Мікуліч, Б. Аповесць для сябе / Б. Мікуліч; укл. і прадм. Л. С. Савік, паслясл. С. І. Грахоўскага. – Мінск: Маст. літ., 1993.
  5. Бядуля, З. Выбраныя творы / З. Бядуля; укл., прадм., камент. У. Казберука. – Мінск: Кнігазбор, 2006.
  6. Климкович, М. Так это было // Советская Белоруссия. 2010. – 1 июня.
  7. Плавник, Е. Воспоминания об отце // Пра час “Узвышша”: матэрыялы Узвышаўскіх чытанняў (Мінск. 2005–2006). – Вып. 3 / уклад. Г. В. Запартыка, Т. В. Кекелева, У. Г. Кулажанка; навук. рэд. М. І. Мушынскі. – Мінск: РІВШ, 2007.
  8. Рублевская, Л. Семейная сага соловья // Советская Белоруссия. – 2011. – 9 апр.
  9. Смиловицкий Л. Борьба евреев Беларуси за возврат своего имущества и жилищ в первое послевоенное десятилетие, 1944–1954 гг. // Беларусь у ХХ ст.: зборнік навуковых прац /навук. рэд. В. П. Андреев. – Мінск; Томск: Водолей, 2002. – Вып. 1.
  10. БДАМЛМ. – Фонд 334. – Воп. 1. – Адз. зах. 25 (Ліст і віншавальная тэлеграма М. І. Плаўнік да Б. М. Мікуліча, 1947, 1948 г.).
  11. БДАМЛМ. – Фонд 136. – Воп. 1. – Адз. зах. 14. – Арк. 4 (Паштоўка М. І. Плаўнік-Бядулі да В. А. Сосенскага, 8.11.1962 г.).
  12. БДАМЛМ. – Фонд 136. – Воп. 1. – Адз. зах. 12 (Віншавальная картка В. А. Сосенскага да М. І. Плаўнік, 28.12.1964 г.).
  13. БДАМЛМ. – Фонд 78. – Воп. 1. – Адз. зах. 439 (Пратаколы пасяджэнняў сакратарыята праўлення СП БССР, 3 студзеня – 28 снежня 1979 г.).
  14. Капкоў, М. Магіла Змітрака Бядулі можа знікнуць // Наша Ніва. – 2013. – 27 ліст.

Апублiкавана 14.11.2016  14:20

***

Виктор Жибуль

Бядулиха

Мария Плавник – жена Змитрока Бядули

Расскажем о спутнице жизни классика белорусской литературы Змитрока Бядули (Самуила Ефимовича Плавника, 1886-1941) – Марии Исааковне Плавник, которая часто подписывалась двойной фамилией: Плавник-Бядуля либо Бядуля-Плавник.

biadulia1

Мария Исааковна Плавник-Бядуля

Девичья фамилия жены писателя – Ширкес. Родилась она 15 марта 1900 г. в Гродно. Она была восьмым, предпоследним, ребенком в семье помощника раввина старой синагоги. Всего же в семье Исаака и Рахили Ширкесов было четыре сына и пять дочерей. Жили они на улице Мостовой, на самом высоком берегу Немана. Это место называлось Форштадт (от немецкого Vorstadt – поселение за городом или крепостью; предместье). Жили скромно: в доме была только одна кровать – для родителей, все дети спали на полу. С детства научились они добывать деньги на более-менее сносное существование. Рядом по соседству жила семья смотрителя спасательной станции. Дочери смотрителя были сверстницами Марии, а одна из них имела такое же имя. Соседи так и говорили: «Маша-беленькая» и «Маша-черненькая». Подруги вместе учились плавать – «надевали пробковые спасательные пояса, каждый раз всё более легкие, и к концу лета на спор переплывали Неман» [1, с. 13]. «…Какие это были чудесные времена, когда мы гурьбой приходили на… холмистый берег, когда со смехом и криком прыгали в воду» [2, с. 13], – вспоминала Мария Исааковна.

В то время Мария и ее сестры учились в женской еврейской гимназии. Ранее еврейские школы-хедеры существовали только для мальчиков, а с конца XIX в. и девочки получили возможность учиться в так называемых казенных училищах, где штудировали не только историю и языки своего народа (идиш и иврит), но и полный курс русской гимназии [1, с. 13]. От матери, хорошей хозяйки и очень трудолюбивой женщины, Мария научилась неплохо шить. Кроме того, она, как и многие из местной молодежи, любила оперное искусство, интересовалась польской литературой, особенно произведениями Элизы Ожешко, которая также жила в Гродно.

В 1905 г. по городу прошли слухи о еврейском погроме. Но семью Ширкесов спасли соседи – они пришли к Исааку и Рахили и сказали: «Начальство велело устроить еврейский погром. Давайте всё ваше старье одежду, подушки, и мы изрубим, разорвем всё на пороге вашего дома». Такие погромы – ненастоящие, инсценированные – соседи устраивали восемь раз, спасая семью от гибели [1, с. 13].

С наступлением Первой мировой войны и сопутствующих ей беспорядков семья Ширкесов была вынуждена в 1914 г. покинуть Гродно и переехать в Минск. Здесь Мария и познакомилась с будущим мужем. Это произошло в 1916 г., когда оба привезли на военную базу сдавать белье для раненых фронтовиков. «…Я заметила там молодого человека с пышной густой шевелюрой, курчавые волосы были будто только что после завивки, – вспоминала Мария Исааковна. – […] Если мою партию приняли без всяких проволочек, то у молодого человека складывалось сложнее. Что-то не подходило, другое предлагали сложить более аккуратно. Мне стало жаль беспомощного в таких делах человека, и я без его просьбы, по своей инициативе стала помогать ему. Когда мы уже выходили из базы, он горячо поблагодарил меня и назвал себя:

Будем знакомы. Бядуля, белорусский писатель.

И, попрощавшись, ушел» [2, с. 15].

После этой случайной встречи они не виделись целых десять лет. Конечно, Мария даже не представляла, что когда-нибудь станет женой Самуила. Но внимательно следила за его творчеством. Ей нравились его образные, напевные стихи, особенно детские. Некоторые из них, например «Сняжыначкі-пушыначкі», Мария знала наизусть и часто повторяла сама себе.

Много чего произошло за это время. В 1921 г. советско-польская граница разделила Беларусь, и мать Марии со старшими детьми решила вернуться в Гродно, поскольку «ей не нравилось, что советская власть закрыла все синагоги и запретила молиться Богу» [1, с. 13]. Мария же, оставшись в Минске, окончила фельдшерские курсы и начала работать терапевтической медицинской сестрой в больнице. Девушке нравилась эта нелегкая, но очень нужная работа. Однажды Мария ассистировала при операции по удалению аппендикса у председателя ЦИК и СНК БССР Александра Червякова. «Когда она рассказала ему о прощании с мамой, тот смеялся так, что у него разошлись операционные швы, и пришлось оперировать его еще раз» [1, с. 13], – вспоминая бабушкины рассказы, пишет внучка Марии и Самуила Плавника Анна.

Случались в жизни Марии Ширкес и более драматические события. Позже она какое-то время работала в детском доме, где находили приют дети, чьи родители погибли во время еврейских погромов. Одного из мальчиков – красивого четырехлетнего Мишу – Мария решила официально усыновить, хотя родственники и коллеги отговаривали ее. Но в 1925 г. приемный сын Марии приглянулся одной состоятельной бездетной паре, которая тоже очень захотела усыновить Мишу. Мария очень расстроилась и не хотела отдавать ребенка, но ее убедили, что в новой – обеспеченной – семье он будет расти счастливым [1, с. 13]. Наконец Мария согласилась и со слезами на глазах попрощалась с мальчиком…

Следующая встреча Марии Ширкес со Змитроком Бядулей, может, и не состоялась бы, если бы не одна знакомая женщина, которая в 1926 г. приехала в Минск. Она имела поручение передать Змитроку Бядуле письмо и начала расспрашивать Марию, не знает ли она этого человека. Мария ответила, что виделась с ним лишь однажды в жизни и сейчас вряд ли бы узнала – все-таки прошло целых десять лет. Узнав, что З. Бядуля работает в Институте белорусской культуры, женщины направились в это учреждение – в старинное здание по улице Революционной, которое сохранилось и поныне. Писатель не сразу узнал свою гостью, но разговаривал откровенно, дружелюбно, «как настоящий джентльмен» [2, с. 17]. Прощаясь, З. Бядуля предложил Марии встретиться через два-три дня, и это было только начало их романа.

biadulia2

Змитрок Бядуля с женой Марией. 1927 г

В 1927 г. Самуил Ефимович и Мария Исааковна поженились. Эта семейная пара была в чем-то необычной. Вот что вспоминала Мария Климкович, жена автора гимна БССР Михася Климковича: «Жена З. Бядули Мария Исааковна была “видная” женщина. Стройная, красивая, но выше на две головы за мужа. Где-то за метр восемьдесят. [По словам сына всё же ниже. В. Ж.] Когда ей и Бядуле приходилось вместе выходить на улицу, то старались идти поодиночке, так, чтобы разница не бросалась людям в глаза. Ну, и нога у нее соответствовала росту сороковой размер. Поэтому если Мария Исааковна покупала обувь, то сначала просила дать ей померить “тридцать девятый”, хотя заранее знала, что будет маловат. И только потом, возвращая ботинок, просила продавщицу: “Теперь дайте, пожалуйста, на размер больше”. Ну не могла она заставить себя произнести на людях: “Дайте мне сороковой размер”!» [3, с. 85-86].

И тем не менее разница в росте не мешала семейному счастью. 27 сентября 1929 г. у Самуила и Марии родилась дочь Зоя, а 8 марта 1934 г. – сын Ефим, названный так в честь деда – Бядулиного отца Ефима (Хаима) Плавника. «Он [З. Бядуля] и своих детей воспитывал терпеливо, с любовью, душевно, и душевно писал для детей свои стихи, сказки. Иногда наши дети были его первыми слушателями, и он по тому, как они реагировали на его новое произведение, представлял, дойдет ли он до детских сердец, нужно ли еще поработать над рукописью. А сил, энергии, времени для творческой работы не жалел, нередко забывая обо всем на свете» [2, с. 20], – вспоминала Мария Плавник. Именно тогда, когда сам стал отцом, Змитрок Бядуля написал свои крупнейшие детские произведения: поэму-сказку «Мурашка Палашка» (1939) и повесть-сказку «Серебряная табакерка» (1940).

Воспоминания о теплой атмосфере в семье Плавников оставил писатель Борис Микулич, который не однажды гостил в их квартире на улице Долгобродской: «Вечера у Бядули были чудесные. Его жена, прекрасная хозяйка, потчевала нас изделиями еврейской кухни, а сам хозяин был олицетворением отца вечно или сын, или дочь Зорка на руках. Иногда открывался шкаф. Там был большой беспорядок, извлекались “Абразкі” и многие старые рукописи, книги, и начиналась бесконечная река воспоминаний. Здесь впервые я услышал о трагических днях Максима Богдановича...» [4, с. 25]. А вот какой запомнилась Б. Микуличу хозяйка, Мария Исааковна: «Жена его великолепно дополняла этого человека, придавала своей деловитостью и энергичностью его немного нерешительной натуре уверенность в его силах. Она не была ни красивой, ни очень образованной, но практичный ум и такт были свойственны этой женщине» [4, с. 30].

В 1935 года семья З. Бядули получила квартиру в только что построенном многоэтажном Доме специалистов по Советской улице. По тому времени это был один из лучших жилых домов в Минске [2, с. 18]. (Он был разрушен в войну, сейчас на этом месте – здание по проспекту Независимости, 44.) Соседями Плавников стали семьи писателей Андрея Александровича и Михася Климковича, а также многие представители минской технической интеллигенции. Искренняя дружба связывала семьи З. Бядули и Янки Купалы. По белорусской народной традиции, знакомые называли жен писателей Купалиха и Бядулиха. В то время Мария Исааковна продолжала работать терапевтической сестрой в первой городской поликлинике Минска.

История с мальчиком Мишей, которого некогда усыновила Мария, вдруг обрела неожиданное продолжение. Как засвидетельствовала Анна Плавник, произошло это летом 1940 г., когда ее дед и бабушка собирались на курорт: «Уже собрали вещи, и через час должна была прийти машина, чтобы отвезти их на вокзал. Вдруг позвонили в дверь, и на пороге квартиры появился молодой человек. Он спросил жену З. Бядули:

Скажите, Вы Мария Ширкес?

Да, ответила бабушка. Но теперь у меня фамилия мужа Плавник.

В детском доме мне дали ваш адрес. Скажите, Вы моя мама?

Нет, детка, ответила Мария, я не твоя родная мама, ты мой приемный сын.

Молодой человек рассказал, что он студент, учится в Киеве. При ликвидации НЭПа его отца сослали в Сибирь, где тот и умер, а его мать умерла этой весной. И когда он разбирал документы, то нашел справку об усыновлении и решил найти родную маму. Его рассказ взволновал всю семью, все его обнимали, целовали, приглашали приезжать к ним еще. Миша обещал приехать в следующем году, когда закончит университет. Следующим был сорок первый, и он больше не приехал...» [1, с. 13].

Война застала Марию Исааковну с детьми в Пуховичах в Доме творчества писателей, откуда они срочно выехали в эвакуацию. Змитрок Бядуля в это время находился в командировке в Хойниках. Вернувшись в Минск, он нашел свою мать и вместе с ней добрался пешком аж до Борисова. Оттуда они поездом доехали до российского города Пижма Горьковской области. «Здесь он устроился работать в редакции, дали ему отдельную комнату для жилья. Долгое время Самуил не знал, где находится его жена с детьми, живы ли они, и очень страдал» [2, с. 7], – вспоминал брат З. Бядули Матвей Плавник.

Нашел их З. Бядуля благодаря писателю Менделю Лифшицу, который узнал и сообщил коллеге, что его семья находится в селе (ныне поселок городского типа) Новые Бурасы Саратовской области. «Бядуля написал жене письмо, а после того как получил ответ, вместе с матерью переехал к своей семье» [2, с. 7]. Там остановились жены и дети других белорусских писателей: Василия Борисенко, Петруся Бровки, Кондрата Крапивы, Аркадия Кулешова, Алеся Кучера, Кузьмы Чорного, а также дочь Михася Климковича Майя. Там, в Новых Бурасах, Мария Плавник зарабатывала на уборке урожая: жала рожь на колхозном поле, копала картофель – работала «не хуже настоящих колхозниц» [5, с. 464]. Временно устроился на работу в местной газете и Змитрок Бядуля. В Новых Бурасах семья прожила до самого конца октября 1941 г. Поскольку у эвакуированных не было с собой никаких теплых вещей, да и прошли слухи о приближении фронта, Плавники вместе с другими семьями приняли решение перебраться поездом далее в Среднюю Азию – возможно, в Алма-Ату. Промежуточной точкой в этом маршруте должен стать Уральск, но трагические обстоятельства сложились так, что именно в нем Змитрок Бядуля нашел свой последний приют.

Третьего ноября 1941 г. на предпоследней остановке перед Уральском писатель вышел из поезда прогуляться. Поезд тронулся без предупреждения, и Змитрок Бядуля едва успел заскочить на подножку (какие-то мужчины подхватили и втянули его в вагон). В скором времени умер в поезде от разрыва сердца. Соотечественники, ехавшие в эвакуацию, решили не оставлять в беде семью классика и высадились в Уральске, где в здании театра состоялась прощальная церемония, на которой актеры читали Бядулевы произведения. Там, в Уральске, покойного и похоронили на городском кладбище. (Вскоре, в конце декабря, рядом похоронили и мать З. Бядули, которая умерла от воспаления легких.)

Несколько месяцев семья З. Бядули вместе с другими писательскими семьями жила в театральных помещениях, пока их не расселили по разным углам в городе. Семью Плавников, а также жену К. Крапивы, дочь М. Климковича и сына В. Борисенко приютила дружная семья одной татарской артистки, которая освободила для беженцев самую большую – проходную – комнату [6, с. 15; 7, с. 141]. Мария Исааковна не очень любила вспоминать это время голода, холода, болезней, неустроенности – время, когда осталась одна, без мужа, с двумя детьми. Но об одном забавном эпизоде из жизни в эвакуации она все-таки рассказала внучке Анне, которая не поленилась записать это: «Времена были военные, продукты выдавались по карточкам. Чтобы затопить печь, нужно было получить наряд на дрова. Но дрова надо было привезти самой бабушке. Ей дали сани, запряженные верблюдами, и сказали, куда ехать. Но беда только в том, что верблюд не понимал ни слова по-русски. Сколько ни кричала “но”, “пошёл”, он не трогался с места. Проходивший мимо казах огрел верблюда палкой и сказал несколько слов по-казахски. И верблюд послушно пошел.

Но когда дрова были уложены в повозку, верблюд снова заупрямился, как бабушка его ни понукала, как ни ругала его. Мимо проходила женщина казашка. Увидев все это, она научила бабушку понукать верблюда по-казахски. И дрова были привезены домой. Когда я была маленькая, меня очень смешил этот бабушкин рассказ» [1, с. 13]. Добавим, что Мария Плавник ездила по дрова вместе с Анной Ивановной Борисенко – женой литературоведа и критика Василия Борисенко. Женщины очень намерзлись, ожидая, пока верблюд тронется с места.

biadulia3

Мария Плавник с сыном Ефимом. 1959 г.

В 1943 г. сын Марии Ефим заболел малярией в тяжелой форме, было необходимо поменять климат, и семья переехала в Запорожье. Там освободилось много жилой площади, хозяева которой были арестованы из-за сотрудничества с оккупантами. В одной из таких квартир Мария Плавник с детьми прожила целый год, до самого освобождения Беларуси [8, с. 12]. А в июле 1945 г. они вернулись из эвакуации в Минск.

Вместо родного дома их там ждали обгоревшие руины. Уже не было в живых ни Бядулевого брата, поэта Израиля Плавника, ни Голды и Эфраима – сестры и брата Марии Исааковны, ни их детей: все они погибли от рук фашистских оккупантов. Всего же война лишила жизни 35 родственников белорусского классика и его жены.

Семья была вынуждена ютиться у знакомых и родственников, пока вдова классика не обратилась лично к председателю правительства БССР П. Пономаренко с просьбой выделить ей комнату или временно предоставить номер в гостинице за счет Литфонда республики. Неожиданно ходатайство было удовлетворено [9, с. 171], и в 1947 г. семья З. Бядули получила двухкомнатную квартиру на самом верхнем этаже дома № 183 по улице Советской (ныне проспект Независимости, 43). По словам сына Ефима, поспособствовала этому давняя подруга семьи – Купалиха, Владислава Францевна Луцевич.

biadulia4

Мария Плавник в Кисловодске, 1949 г.

Небольшая, но гостеприимная квартира Марии Плавник стала своеобразной «перевалочной станцией» для тех, кто не имел счастья получить жилье и кому такая перспектива пока не улыбалась: это были преимущественно репрессированные писатели и члены их семей, которые возвращались на родину из мест заключения. Среди них были жена расстрелянного поэта Изи Харика Дина Харик, прозаики Цодик Долгопольский и Борис Микулич. С последним Мария Плавник поддерживала отношения и после его отъезда в Бобруйск: в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства (БГАМЛМ) хранятся телеграмма-поздравление Б. Микулича от М. Плавник с новым 1948 годом [10, л. 2], а также ее письмо, отправленное, судя по штемпелю, 7 января 1948 г. Переписывался с ней и давний друг З. Бядули Вульф Сосенский [11, л. 4; 12, л. 1].

По-прежнему дружила Мария Исааковна с семьей Михася Климковича, часто приходила в гости к его вдове Марии Язеповне. Вместе с Бядулихой приходила и Кацовичиха – Евгения Борисовна Кацович, вдова писателя Лазаря Кацовича. Женщины любили сыграть в карты за круглым столиком и вспомнить молодость, довоенный Минск, в том числе и забавные истории из жизни литературных классиков [3, с. 85].

biadulia5

Мария Исааковна Плавник с внучкой Анной. 1964 г.

10 августа 1975 г. у Марии Плавник умерла дочь Зоя, и женщина оформила опекунство над ее дочерью-школьницей – своей внучкой Анной [13, л. 33]. В связи с материальными сложностями по ходатайству Союза писателей Марии Исааковне была увеличена персональная пенсия [13, лл. 30-31].

Мария Плавник активно занималась популяризацией творческого наследия мужа. Очень надеялась, что в Минске создадут литературный музей З. Бядули. Но сделать это не удалось, и Мария Исааковна передала все документы из семейного архива в Уральск, где обещали организовать музейную экспозицию, посвященную З. Бядуле. К сожалению, судьба этих документов остается неизвестной [14, с. 11].

Умерла Мария Бядуля-Плавник 10 апреля 1984 г. Похоронена на Северном кладбище под Минском.

Печатается по журналу «Роднае слова» (№ 4, 2016) в переводе с белорусского языка. В публикации использованы фотографии из личного архива Ефима Плавника.

Литература и источники

  1. Плавник, А. Бабушкины рассказы // Берега. – 1999. – № 1 (июнь).
  2. Успаміны пра Змітрака Бядулю / склад. Я. І. Садоўскі, К. А. Цвірка; рэц. У. В. Гніламёдаў. – Мінск: Маст. літ., 1988.
  3. Клімковіч, М. Старыя людзі расказваюць, або Праўда ў дэталях // Маладосць. – 2010. – № 5.
  4. Мікуліч, Б. Аповесць для сябе / Б. Мікуліч; укл. і прадм. Л. С. Савік, паслясл. С. І. Грахоўскага. – Мінск: Маст. літ., 1993.
  5. Бядуля, З. Выбраныя творы / З. Бядуля; укл., прадм., камент. У. Казберука. – Мінск: Кнігазбор, 2006.
  6. Климкович, М. Так это было // Советская Белоруссия. 2010. – 1 июня.
  7. Плавник, Е. Воспоминания об отце // Пра час “Узвышша”: матэрыялы Узвышаўскіх чытанняў (Мінск. 2005–2006). – Вып. 3 / уклад. Г. В. Запартыка, Т. В. Кекелева, У. Г. Кулажанка; навук. рэд. М. І. Мушынскі. – Мінск: РІВШ, 2007.
  8. Рублевская, Л. Семейная сага соловья // Советская Белоруссия. – 2011. – 9 апр.
  9. Смиловицкий Л. Борьба евреев Беларуси за возврат своего имущества и жилищ в первое послевоенное десятилетие, 1944–1954 гг. // Беларусь у ХХ ст.: зборнік навуковых прац /навук. рэд. В. П. Андреев. – Мінск; Томск: Водолей, 2002. – Вып. 1.
  10. БГАМЛИ. – Фонд 334. – Оп. 1. – Ед. хр. 25 (Письмо и поздравительная телеграмма М. И. Плавник Б. М. Микуличу, 1947, 1948 г.).
  11. БГАМЛИ. – Фонд 136. – Оп. 1. – Ед. хр. 14. – Л. 4 (Почтовая карточка М. И. Плавник-Бядули, адресованная В. А. Сосенскому, 8.11.1962 г.).
  12. БГАМЛИ. – Фонд 136. – Оп. 1. – Ед. хр. 12 (Поздравительная карточка В. А. Сосенского, адресованная М. И. Плавник, 28.12.1964 г.).
  13. БГАМЛИ. – Фонд 78. – Оп. 1. – Ед. хр. 439 (Протоколы заседаний секретариата правления СП БССР, 3 января – 28 декабря 1979 г.).
  14. Капкоў, М. Магіла Змітрака Бядулі можа знікнуць // Наша Ніва. – 2013. – 27 ліст.

Опубликовано 14.11.2016  14:20