Tag Archives: Виталий Вольский

Мойшэ Кульбак. Гэтая баба Баша

Ад belisrael.info. У 2017 і 2018 гг. мы публікавалі ўрыўкі з пачатку славутага “рамана-паэмы” Майсея Кульбака “Зэлмэнавічы” (у новым перакладзе Андрэя Дубініна). Зараз прапануем глаўку з канца першай кнігі рамана  – разам з каментарыямі перакладчыка ды ілюстрацыямі, зробленымі ім жа.

* * *

  1. Гэтая баба Баша

Маразы. Точаныя дні, нібы месячныя ночы. Двор той як у халоднай парцаляне. Захутаныя зэлмэнавічы збіраюцца ўдвору і сакрэтнічаюць. А што? Урэшце мелася баба Баша злегчы ў ложак. Мяркуюць, што напэўна, бо яна ўжо ад харчы адбілася [1].

Цётка Гіта выйшла з бабчынага дома са сваім заўжды маўклівым рабінскім тварам, кінула шматзначны позірк да двара, і засталася ўжо так стаяць на парозе. Цётка Гіта знаецца на такіх справах, яе абкружылі з усіх бакоў.

– Як я прадбачу, – спрабуе яна пераймаць свайго тату, Солерскага рабіна, хай будзе блаславёна яго праведнікава памяць, – аддаць духі [2] прыпадзе ніяк не іначай, як апоўначы…

– Нашто тое трэба, каб цягнулася так доўга? – былі злаваліся зэлмэнавічы.

Яна тарганула плячыма, як той казаў: я за нічога не адказная [3].

*

Стаўпоў тых не стае сям’і. Нямашака дзядзькоў тых дваіх, тых спрактыкаваных правадыроў [4], што на працягу гадоў круціцьмелі кола зэлмэнаўскай гісторыі; нямашака іх, тых вялікіх зэлмэнавічаў, што адным позіркам паказвалі кожнаму яго месца. Цяпер калавароцяць шумліва ўпоцемку. Ляжыць баба Баша за печчу, як абскубеная гуска, і нешта не відаць, каб хоць хтосьці кіраваў той справай. Нават ведаць не будуць, з пашанай да вас гаворачы, калі пусціць слязу.

– Ой, дык жа мы самотныя, самотныя, як камяні!

От гэта сказаў чалавек з абліччам дзядзькі Ічы, толькі без барады, і дзве буйныя слязы выкаціліся з яго засмучаных вачэй. Ён узняў рукаў і абцёр не слёзы, але нос, нагэтулькі ён быў усхваляваны!

*

Раніцой прыйшлі да цёткі Гіты з прэтэнзіямі:

– Як жа так?

Баба Баша жыве і пачуваецца якраз лепей. Тады ўсе пайшлі да яе, да бабы, расставіліся наўкруг ложка. Цётка Гіта доўга асочвала яе, выведвала сваім знахарскім позіркам, і ўрэшце сказала:

– Яна – людская [5], гэтакія паміраюць цяжка, але часу тое не зойме.

Баба ціха ляжала з абстрыжанай галоўкай на бруднай падушцы, – маленькая грудка костак, абгрызеных часам, якая, аднак, дыхала [6]. Прыкрасць была на яе да нязмогі. Дзядзьку Ічу зашчаміла ў сэрцы, ён пяшчотна схіліўся над падушкай:

– Мама, ці табе дрэнна?

Яна расплюшчыла два маленькія мутныя вочкі, як у птушачкі, і больш нічога.

*

Вечарам былі прыйшоўшы Бэра і Фоля. Цяпер ужо хадзілі скрозь разам па клубах, па паседжаннях і сходах. Распарадзіўся Бэра – справіць ложак у вялікім пакоі. Затым яны вынялі бабу з-за печы, перанеслі на свежую пасцелю, ажна ад аднаго гэтага яна троху ачухалася. Яна нават пачала крахтаць, адкрыла шчылінкі вачэй, поўныя горкага разумення, блукаючы позіркам і аглядаючы кругом ўсё, як поўная разумніца.

Жанчыны толькі цяпер разгледзелі, якім спагадлівым ўнукам гэты Бэра ёсць, ім таксама хацелася нечым дагадзіць яму, і яны сказалі:

– Патрэбна варэнне!

– Глядзіцё, патрэбна троху варэння, таму што яна асмяглая!

Баба да ўсяго прыслухоўвалася. Было відаць, як яна збірае апошнюю дробку дыхання і хоча нешта сказаць. Дзядзька Іча адразу стаў пры ложку. Яна тады сабрала апошнюю дробку дыхання і папрасіла аб паслузе – хай выкруцяць электрычнасць, таму што пры такім агні, – яна сказала, – яна не ўмее памерці.

Дзядзька Іча агледзеўся з сумневам (пытанне было прынцыповым), але Бэра кіўнуў да яго:

– Не ўсчынай з ёй, выкруці!

Запалілі газніцу. Зэлмэнавічы маўкліва расселіся наўкруг ложка, ахоўваючы адданне духі, бо аніякіх старонніх перашкодаў не было ўжо, здаецца, гэтак добра, як і не было. Яна-такі хутка пачала канаць, выцягнула ножкі пад коўдрай, і тварык стаўся попелам.

– Сумленная габрэйка была, не ўзяла чужога, што і воласа варта!

Газніца курылася. Рэдкі мёртвы агеньчык падаў толькі на ложак і на касцістыя зэлмэнаўскія твары. Увесь пакой ляжаў у цемры. Раптам баба моцна страсянулася і закінула галаву. Усе асталіся зарумзанымі. Ці жыве яна яшчэ? Тут яна, аднак, адкрыла вочы і сказала, здаецца, цалкам выразна:

– Я самлею есці!

Ёй закарцела хоч яшчэ адзін раз пад’есці перад смерцю. Дзядзька Фоля, далікатны чалавек, тады ўстаў дужа азвярэлы, выплюнуў і выйшаў з дому, грукнуўшы дзвярыма. Запахла сваркай.

Разумная цётка Малкелэ ведала, аднак, што рабіць; яна схапіла нож, адрэзала кавалак хлеба і паднесла бабе. Памерлая крыху адкрыла да хлеба рот, паспрабавала нават жаваць, толькі зглынуць – ужо не прымела.

Так яна запазнілася з апошнім полуднем.

*

Праз нейкую часінку яна-такі памёрла.

Цётка Гітa дала ёй парадак [7], закрыла вочы і хутка вынула кавалак хлеба спаміж дзяснаў, каб не дайшло да ніякага чалавечага смеху. Рабілі ўсё, як мае быць. І затым, калі Бэра пайшоў спаць, жанчыны нават спехам паплакалі таксама, каб не сараміць тае нябожчыцы; яны выпусцілі некалькі спакойных слёз, без сардэчнага болю, так, як цячэ па шыбе.

Між іншым, плачуць зэлмэнавічы заўжды гэтак.

Пераклад з ідыша Андрэя Дубініна (г. Мінск)

Каментар

  1. бо яна ўжо ад харчы адбілася”. У Кульбака ўжыты перакручаны фразеалагізм, заместа “у рот не браць чаго-небудзь” [nit nemen epes in mojl arajn] ён ставіць “бо яна ўжо не бярэ нічога есці” [vajl zi nemt šojn nit cu kejn esn]. Такой жывой заўвазе добра адпавядае народны фразеалагізм “адбіцца ад харчы”:

Адбіцца (адбівацца) ад харчы. Страціць апетыт. Некая няг’ег’лая зрабілася, адбілася ад харчы. Спрагу (спяку) яечка – і есці ні хачу. Ліцвінавічы, Кармянскі раён. Чылавек зношываецца ад году г’ году, ад нядзелі к нядзелі, усё слабей становіцца, адбіваецца ад харчы, хліпаець, хліпаець і канец. Там жа. (“Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі”, Е. С. Мяцельская, Я. М. Камароўскі, Мінск: БДУ, 1972. С. 15).

  1. “аддаць духі”, літаральна – “выйсце душы”[jeciesnešome]. Гэты фразеалагізм звязаны праз “выхад” з другім фразеалагізмам – “выхад яўрэяў з Егіпту” [jeciesmicraim], і дапаўняе кампазіцыю з інверсіраваных падзей Пэсаха.

Аддаць духі. Памерці. Забалеў грыпам, кроў лінул ротам і носам – і аддаў духі. Ці ж гэта я думала яго хараніць? Ульянавічы, Сенненскі раён. Наша Аньця, бедная, мучылася, мучылася і недзя пад восянь і духе аддала. Савоні, Стаўбцоўскі раён. (“Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі”. С. 16).

  1. Тэма главы задаецца перакручаным з гарачкі цёткай Гітэ фразеалагізмам “я за нішто не адказная” [ix bin far gorništ nit farantvortlex], гэта літаральны пераклад сказанага “па простаму” экспрэсіўнага адмаўлення. У фразеалагізме “быць адказным за нешта” [zajn farantvortlex far epes] замест “нешта, штосьці”, што дапускае нейкую наяўнасць, субстанцыянальнасць, Кульбак устаўляе не проста “нішто” [ništ], а “поўнае нішто” [gorništ]. Гумар у тым, што ўстойлівы выраз, накшталт “я не адказны за нешта” ([ix bin ništ farantvortlex far epes]) пераўтвораны ў “я за нішто не адказны” ([ix bin far gorništ nit farantvortlex]). Невыпадкова Кульбак перакруціў фразеалагізм на гэты манер, бо цётка Гіта абмовілася вельмі дарэчы; баба Баша ўжо пераўтварылася амаль у “нішто”. Узор канкрэтнага зэлмэнавіцкага мыслення – “за нішто – у дадзеным выпадку за бабу Башу — немагчыма адказваць, бо немагчыма быць адказным за тое, чаго няма або не існуе”. Гэтае “нішто” тут якраз матэрыяльнае, існае, экспрэсіўная адмоўная наяўнасць. У гэтае “нішто” збіраецца, нібы ў жменьку, увесь вобраз главы “Гэтая баба Баша”, з дамешкам біблейскага маштабу.
  2. “тых спрактыкаваных правадыроў” [di genite firer] – гэты выраз у кантэксце мог нагадаць чалавеку, знаёмаму з жыццём кагала (яўрэйскай рэлігійнай абшчыны) роднаснае паняцце “кіраўнік (літаральна правадыр, вож) кагалу” [kehileonfirer]. Калі прыгаданы правадыры – дык мае быць і тое, што яны “вялі”, тут – супольная зэлмэнаўская гісторыя.
  3. “людская” [ljudske] – вельмі цікавая беларуская лексема, якая адсутнічае ў ідышы. Раней Кульбак звычайна ужываў другую лексему “людскія” у звязцы з “дзеці” [lajtiše kinder] як улюбёны выраз дзядзькі Фолі. Дзядзькі Фолевы “людскія” [lajtiše] – з ідыша, у дачыненні да бабы Башы ўжыта беларуская лексема “людская” [ljudske]. Вось некаторыя значэнні гэтага слова: “чалавечая, пачцівая, прыстойная, якая мае адносіны да людзей, уласцівая людзям”. Як так, калі баба Баша “чалавечая”, дык астатнія тады “не маюць адносін да людзей”? Смех скрозь слёзы, ведама, цётка Гіта наводзіць значнасць праз іншамоўнае слова, ужытае да канаючай бабы Башы, аднак выяўляецца другі, камічны план падзеі. Працуе такі ж механізм, як у выпадку простай заўвагі як бы вачыма Соні дзядзькі Зішы: “Павел Альшэўскі еў з закрытым ротам”. Калі гэта заўважана – значыць, яно выпадае са звычайнага ходу рэчаў, гэтай фразай акрэслены праз адасабленне звычай зэлмэнавічаў есці з адкрытым ротам. Калі аўтарытэтна канстатавана, што баба Баша – людская, дык гэта можна разумець як пачуццё пэўнай нялюдскасці зэлмэнавічаў з боку цёткі Гіты, што была прыйшла ў сям’ю рэб Зэлмэлчыка з сям’і Солерскіх рабінаў. У канцы главы з’яўляецца адпаведнік “людскаму” з ідыша “каб не дайшло да ніякага чалавечага (людскага) смеху” (каб іх развесці, ужыты сінонім “чалавечы”) [es zol nit kumen cu kejn lajtiš gelexter].
  4. Праз палову старонкі падаецца такі вобраз бабы Башы: “маленькая грудка костак, абгрызеных часам, якая, аднак, дыхала”. Слова “грудка” [hajfl] на ідышы нагадвае па гучанні “глупства, ніякавасць, нікчэмнасць” [hevl] і далей прыгадваецца шырокавядомае біблійнае “суета сует” – “усё марнасць” [hevl/havejl havolim].

Звернемся да перакладаў гэтага месца “я за нішто не адказная” [ix bin far gorništ nit farantvortlex] па-руску і па-беларуску: Р. Баўмволь: “Как бы говоря: “я за это не отвечаю”, В. Вольскі: “як той кажа: я тут не пры чым”. Мы бачым, што перакладчыкі ўспрынялі ўжыты Кульбакам перакручаны фразеалагізм як не нарматыўны, які быў напісаны троху крывавата ці неахайна, і выправілі фразеалагізм, згубіўшы вастрыню сітуацыі.

Кульбак арганізуе матэрыял главы, надаючы яму форму затухаючай амплітуды, сыходу на нішто і самога аповеда (апошняя глава першай кнігі, яе “скон”), і таго, аб кім гэты аповед вядзецца (скон бабы Башы). Барацьба, перапляценне двух планаў – канання і пробліскаў жыцця – гэта і цьмеючы агеньчык, і паўтор у розных варыяцыях тэмы “нішто” – “кучка костак”, “прах”, “ачухалася” — “асмяглая”, “попел”, “адрэзаны кавалак”. Тут цікава паслуга разумнай цёткі Гіты, якая праз “адразанне кавалка” (апрадмечванне метафары) выступае як бы “родадапаможніцай наадварот” — “смерцедапаможніцай”. Гэта адбылася адразу пасля адзінай фразы паміраючай – “Я самлею есці!”, дзе сутыкнуліся дзве лініі – смерці (“канаю…”) і жыцця (“…есці”) у своеасаблівым фразеалагічным аксюмаране (дзе і сама першая кніга канае-канчаецца). Гэта цэнтральная кропка главы, падзел між жыццём і смерцю, а цётка Гіта простым рухам (таму і разумная!) развязала-разрэзала зацягнутае кананне. Электрычнае святло змяняецца на цьмеючы агеньчык газоўкі, а той сыходзіць “слязой… як цячэ па шыбе”. Жыццё сышло, сцякло на нішто.

  1. “Цётка Гіта дала ёй парадак, закрыла вочы…” (“Di mume Gite hot ir geton dos rext, cugemaxt di ojgn”) – па той жа нагодзе Міхась Лынькоў ужывае такі эўфемізм, адпаведны Кульбакаву: “Што ж рабіць? Трэба ж даць парадак чалавеку, зямлёй вочы прыкрыць” М. Лынькоў, “Слова беларускае”, с. 164). Гэта фразема дакладна паўтараецца пры канцы другой кнігі на пахаванні Цалкі, гэткім чынам праз паралелізм прыпадабняючы дзве лініі кнігі (A por šikere jidn hobn noxdem opgeton Calen dos rext “Пара п’яных яўрэяў па тым далі парадак Цалелу”). Гэты фразеалагізм сустракаецца яшчэ два разы…

Апублiкавана 27.10.2019  18:22

И СНОВА О КУЛЬБАКЕ

Расстрелянные литераторы. Мойше Кульбак, изящный поэт из «троцкистскоеррористической организации»

Материал с «Радыё Свабода», 06 октября 2017, 11:00 (перевод с белорусского belisrael.info, при перепечатке просьба ссылаться на наш сайт)

Мойше Кульбак с женой и сыном. 1930 год

Уроды ненавидят красивых, недалекие издеваются над умными, посредственности убивают талантливых. Власть рабов уничтожает свободных. Советская власть только за одну ночь 29-30 октября 1937 года застрелила больше 100 представителей белорусской элиты. В безымянные могилы под куропатскими соснами преступники закопали тогда и цвет белорусской литературы. Спустя 80 лет мы вспоминаем имена убитых талантов изящной словесности.

Статья о М. Кульбаке в книге «Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік. Т. 3. Івашын — Кучар» (Минск, 1994).

Хотя белорусские энциклопедии называют его «еврейским советским писателем», однако почему-то не по-еврейски — Мойше (Moyshe), а по-белорусски — «Майсеем Саламонавічам». А может, это и не случайно. Мойше Кульбак писал на идише, но жизнью и творчеством был связан с Беларусью и Литвой. Тут, собственно, и жил его — еврейский — народ, а именно литваки. Родился будущий литератор в 1896 году в Сморгони, учился в светских и религиозных школах в Свенчанах, Воложине, Мире. Первая мировая война застала Кульбака в Ковно, где он работал учителем в сиротском доме. Продолжил учительство в Сморгони и Вильно, а в 1918-м, БНРовском, году очутился в Минске, где жили его родственники.

В Минске молодой поэт работает лектором еврейских учительских курсов, после прихода большевиков еще некоторое время остается в городе. В апреле 1919 г., когда польские войска занимают Вильно, Кульбак перебирается туда, но ненадолго. Уже через год он выезжает в Берлин, где надеется получить образование, но, столкнувшись с безработицей и голодом, три года спустя возвращается в Вильно, где проживет еще пять лет и станет самым популярным и любимым еврейским поэтом.

В 1928 году Кульбак навсегда переберется в советский белорусско-еврейский Минск.

О Кульбаке ныне отыщутся строки в энциклопедиях разных стран. И всё же он – самый что ни есть наш: и родом из Беларуси, и, как-никак, член Союза советских писателей БССР.

Shirim (Poems) by Kulbak, Moyshe (Moshe)

Обложка книги М. Кульбака «Širim» (Вильно, 1920)

Первый уроженец Беларуси, возглавивший ПЕН-клуб

В 1927 году в Вильно, центре воеводства Республики Польша (Rzeczypospolitej Polskiej), Мойше Кульбак получает высокую должность в литературном мире — становится председателем всемирного идишского ПЕН-клуба. Почему в Вильно? Тогда это был один из крупнейших центров белорусской, польской, литовской, но прежде всего еврейской культуры.

Однако в 1928 году Кульбак переезжает в Минск. Говорил, что нет условий для работы в Польше. А в Минске что? В 1934 году стал рядовым членом Союза советских писателей БССР. Обрабатывал антологии пролетарской литературы, подрабатывал редактором в Белорусской академии наук.

В 1934 году НКВД, который следил за Кульбаком, так интерпретировал его виленскую деятельность: «Будучи в Польше, состоял заместителем председателя национал-фашистской еврейской литературной организации».

Печать Государственной библиотеки БССР имени В. И. Ленина на белорусском языке и идише. 1930-е гг.

Начинал писать на иврите, а стал классиком литературы на языке идиш

Следует напомнить, что иврит во времена Кульбака был языком религии, литературы и публицистики. А идиш был живым разговорным языком миллионов евреев не только Беларуси, но и Литвы, Польши, Германии. Многие евреи считали идиш даже не языком, а «жаргоном», своеобразной смесью немецкого, иврита и местных славянских языков. В 1920–1930-е годы идиш к тому же ассоциировался с социалистическим направлением в еврейском национальном движении, со взглядом, что евреям не следует эмигрировать в Палестину, а нужно оставаться и развивать свою культуры в странах проживания. В БССР, где идиш стал одним из государственных языков, иврит считался еще и признаком еврейского национализма. В Минске Кульбак воспринимался как автор «правильный», отражающий реальную жизнь еврейских трудовых масс на их живом языке.

Мойше Кульбак. 1920-е гг.

Свою жену «отбил» у другого, с которым она уже была помолвлена

По словам исследователя еврейской культуры Беларуси Вольфа Рубинчика, свою жену Женю Эткину Кульбак «отбил» у биолога Спектора, за которого она уже согласилась было выйти замуж, пока поэт жил в Берлине. Было это в 1924 году.

Машинопись с авторскими правками пьесы М. Кульбака «Бойтре». 1936 г.

Был близок по стилю Гоголю и Булгакову

Как утверждает Рубинчик, Кульбак своим творчеством близок Гоголю и Булгакову: «Интересовался мистикой, сверхъестественными силами — всё это не редкость в его произведениях».

Бывало, его книги выходили каждый год. И не только собственные произведения. Кульбак перевел на идиш роман «Как закалялась сталь» Островского, «Ревизора» Гоголя. Это, кстати, были и последние прижизненные публикации — 1937 года. В Минске их тогда было кому читать. Теперь это не только библиографические редкости. В современном Минске почти уже никто не поймет языка, на котором изданы те тома.

Бывший район Ляховка в Минске. Завод «Энергия» на ул. Октябрьской. Вид с ул. Аранской (журнал «Чырвоная Беларусь», № 3, 1930 г.). Фото предоставлено Владимиром Садовским.

Отразил в произведениях жизнь и виды белорусских городов

Города Беларуси во времена Кульбака в значительной ступени были не белорусские, а еврейские. Поэтому в произведениях Кульбака вряд ли следует искать черты сегодняшних белорусских областных и районных центров. Минская Ляховка, отраженная в романе «Зелменяне», — это район нынешних улиц Аранской и Октябрьской, где заводы в наше время уступают место арт-площадкам. Но именно здесь, у «Коммунарки», разыгрывались события «Зелменян». Поэтому, возможно, где-то здесь и найдется когда-нибудь место для памятника Кульбаку.

Янка Купала. 1935 г. Из собрания Государственного литературного музея Янки Купалы.

Был в приятельских отношениях с Купалой, Коласом, Чёрным

Кузьма Чёрный отзывался о Кульбаке как о человеке умном, веселом, искреннем. Чёрный знал идиш (его жена была еврейкой) и мог говорить с ним на этом языке. Кульбак был знаком с Купалой и Коласом, переводил их стихи.

Писатель Микола Хведорович вспоминал: «Я часто встречался с М. Кульбаком, любил с ним говорить. Он был весёлым человеком, в котором жила, как говорится, “смешинка-золотинка”, умел интересно рассказывать, и я не раз видел, как Купала, Колас и Чёрный cидели с ним на диване в Доме писателя и внимательно его слушали».

Государственный еврейский театр БССР. 1933 г. Фото из книги Виктора Корбута и Дмитрия Ласько «Мінск. Спадчына старога горада. 1067-1917». (Минск, 2016)

Незадолго до убийства Кульбака его пьесу ставили в театре

В год убийства Кульбака в минском Государственном еврейском театре БССР ставили пьесу «Разбойник Бойтре». Посетители театра на улице Володарского (ныне это Национальный академический драматический театр имени Максима Горького), естественно, не догадываются о том, что здесь звучал когда-то иной язык. А мы можем полагать, что сам Кульбак бывал в этих стенах. И, возможно, заслуживает чествования здесь своего имени.

Весной 1937 года в московском издательстве «Художественная литература», как выяснила исследовательница Анна Северинец, работая в фондах Российского государственного архива литературы и искусства, готовили перевод романа «Зелменяне» на русский язык. Но Кульбак так и не дождался книги. Пока ленинградец-переводчик Евгений Троповский дошлифовывал русскую версию романа, Кульбака уже «взяли» из его минской квартиры на Омском переулке (ныне улица Румянцева) в тюрьме НКВД БССР на углу улиц Советской (ныне проспект Независимости) и Урицкого (сейчас Городской Вал). И в то же время в Москве известному поэту Всеволоду Рождественскому предлагали перевести стихи Кульбака: «Это еврейский поэт, тонкий и изящный». Рождественский, однако, за работу так и не взялся.

В чем обвиняли Кульбака энкавэдисты?

Еще в 1934 году всё было сформулировано: «Группирует вокруг себя националистически настроенных еврейских писателей, выходцев из социально чуждой среды, имеющих связи с заграницей». Достаточно было, пожалуй, того, что Кульбак вернулся в Минск не просто из Вильно, а из польского государства — и в 1937 году на него сфабриковали дело как на «члена контрреволюционной троцкистско-террористической организации», связанной «с польскими разведорганами».

Осужден 30 октября 1937 года — и расстрелян. Нам известно имя того, кто вынес приговор: председательствующий выездной сессии военной коллегии Верховного суда СССР Иван Матулевич.

Кстати, перевод Троповского «Зелменян» до сих пор не опубликован. Переводчик погиб в блокадном Ленинграде в 1942-м.

Жена прошла сталинские лагеря, сын погиб от рук нацистов, дочь живет в Израиле

5 ноября 1937 года в Минске была арестована жена Мойше Кульбака Женя (Зельда) Эткина-Кульбак. Этапированная в ссылку в Казахстан, в Акмолинский «лагерь жен изменников родины», она выйдет на свободу в 1946-м. Умерла в 1973 году. Сын Эли погиб от рук нацистов в 1942 году в Лапичах Могилёвской области. Дочь Рая Кульбак-Шавель живет в Израиле.

Shirim (Poems) by Kulbak, Moyshe (Moshe)

Обложка книги М. Кульбака «Зельманцы» (Минск, 1960)

Реставратор Владимир Ракицкий собирался снимать фильм по книге Кульбака

Владимир Ракицкий сегодня известен как зачинатель комплексных реставрационных работ в Спасской церкви XII века в Полоцке. А в свое время собирался проявить себя и в кинематографе. Об этом упоминал художник и писатель Адам Глобус: «Наш реставратор Володя Ракицкий даже делал раскадровки, рисовал мизансцены, вырисовывал героев». Вместе с другими минскими художниками-реставраторами и сам Глобус увлекся творчеством Кульбака. Многим белорусам именно г-н Глобус понемногу прививал знания о Кульбаке: «Вот гениальный роман о Минске, «Зелменяне» Моисея Кульбака. Я считаю, это одна из лучших книг о Минске. Написана она о конкретном месте: о еврейских домах, стоявших на месте фабрики “Коммунарка”».

Мемориальная доска М. Кульбаку на Karmelitų g. 5 в Вильнюсе

Мемориальная доска — только в Вильнюсе

В Вильно в 1920 году вышла первая кніга Кульбака «Песни» («Širim»), в типографии еврея Бориса Клецкина. В этой же типографии в 1920-1930-е годы выходили и белорусские книги: Богдановича, Арсеньевой, Коласа (дом сохранился, его современный адрес — Raugyklosg. 23). В этом городе, где звучали идиш, польский, литовский, белорусский, русский, немецкий и иные языки, голос самого Кульбака до сих пор помнят стены домов на J. Basanavičiaus g. 23, Totorių g. 24, Karmelitų g. 5. На последним из перечисленных зданий в 2004 году повесили мемориальную доску. Она свидетельствует: здесь Кульбак жил в 1926–1928 годах.

Но о Кульбаке и в Минске живет память. Как никого из еврейских писателей Советской Беларуси, его издавали после смерти. В 1960 году в переводе Виталия Вольского вышли «Зельманцы» («Зелменяне»). В 1970 году в Минске увидел свет поэтический сборник «Выбранае» («Избранное»). В наше время писателя переводят на белорусский Феликс Баторин, Андрей Хаданович и другие. «Зельманцы» переизданы в 2015 году в популярной серии «Мая беларуская кніга». Многое для популяризации жизненного пути литератора делает исследователь еврейской культуры Беларуси Вольф Рубинчик. В 2016 году вышел сборник стихов Кульбака «Вечна». Минский джазмен Павел Аракелян написал на слова Кульбака песню «Гультай».

Другие статьи из серии «Расстрелянныя литераторы»:

Міхась Зарэцкі, творамі якога энкавэдысты спачатку зачытваліся, а потым катавалі і забілі яго

Тодар Кляшторны, які адкрыта напісаў: «Ходзім мы пад месяцам высокім, а яшчэ — пад ГПУ»

Комментарии читателей сайта svaboda.org:

Наталья 06,10,2017 13:00 «Как горько читать про судьбу писателя и все таки я рада что кто то прочтёт и вспомнит его как писателя человека и про его семью».

Цэсля 06,10,2017 19:50 «Упершыню даведалася пра гэтага пісьменніка. А хто аўтар тэксту?»

Гаўрыла 07,10,2017 20:47 «Чытаў ягоны раман Зелменяне. Добры твор. Зжэрлі нелюдзі чалавека і няма на іх задухі. Шкада ідышу».

* * *

Послесловие В. Рубинчика

Я переводчик с дипломом политолога, никогда не величал себя ни историком, ни литературоведом. Как давнего (с середины 1990-х) читателя-почитателя Кульбака меня радует, что его творчеством заинтересовались новые люди, и в этом смысле статью «РС» можно только приветствовать. Если же твой вклад в «популяризацию» (не люблю это слово, но оно существует, и ничего не поделаешь) замечают, это радует ещё больше 🙂

Очевидно, перед нами не первый вариант статьи, появившейся на сайте svaboda.org. В первом было больше шероховатостей, но и сейчас кое-что осталось.

«В апреле 1919 г., когда польские войска занимают Вильно, Кульбак перебирается туда…» Судя по всем доступным мне источникам, Моисей Соломонович не переходил линию фронта, а выехал в Вильно ещё тогда, когда город был советским, т. е. в первом квартале 1919 г.

О 1927 г.: «Мойше Кульбак получает высокую должность в литературном мире». Об активности всемирного еврейского ПЕН-клуба сведений довольно мало (мне известно лишь то, что почетным председателем выбрали Шолома Аша). Скорее всего, в конце 1920-х организация под звучным названием была малочисленной, да и существовала недолго. По сути, это был очередной литературный кружок, где председательство не давало особых полномочий (во всяком случае, Кульбака ценили не за должность). Если абстрагироваться от общеполитической атмосферы и вопросов цензуры, то «рядовой» член Союза писателей СССР в 1930-х годах имел, возможно, больше прав: мог издаваться «вне очереди», постоянно встречаться с читателями, претендовать на материальную помощь в СП… К тому же Кульбак после 1934 г. не был «рядовым», хоть и называл себя «писателем-середняком». Как минимум, он входил в редколлегию минского ежемесячного журнала «Shtern» («Звезда»), в котором активно печатался.

«Перехват» жены Кульбаком я упомянул в лекции 08.09.2017 как курьез; без продолжения (похищение невесты со свадьбы в пьесе «Разбойник Бойтре») эпизод многое теряет. Следует добавить, что история с Женей Эткиной и биологом Спектором была рассказана в книге Шуламит Шалит «На круги свои…» (Иерусалим, 2005); «за что купил, за то продаю».

Я не настаивал бы на том, что Николай Гоголь и Михаил Булгаков – самые близкие Кульбаку по стилю прозаики, эти имена были названы 8 сентября скорее для примера. Есть у М. Кульбака ильфопетровские мотивы (так выход кустарей на первомайскую демонстрацию, пуск трамвая в Энске-Минске перекликаются с аналогичными «веселыми картинками» в «12 стульях»), но, пожалуй, в большей мере М. К. черпал вдохновение из наследия немецких писателей ХVIII-XIX вв.: Эрнста Теодора Амадея Гофмана, Генриха Гейне… В целом зрелый Кульбак никому не подражал и был, насколько могу судить, вполне оригинальным писателем.

Осужден был писатель – по информации от его дочки Раисы и минской журналистки Марии Андрукович, знакомой с делом Кульбака, которое хранится в архиве КГБ – не 30-го, а 28 октября 1937 г. Приговор действительно вынес председательствующий Матулевич, но для полноты картины упомяну здесь и иных недостойных членов коллегии: Миляновский, Зарянов, секретарь Кудрявцев. Напомню, реабилитировала осужденного та же Военная коллегия Верховного суда СССР в декабре 1956 г.

Дата расстрела – 29.10.1937 – судя по всему, правильно указана в помещенной вверху статье Т. Тарасовой из т. 3 справочника «Беларускія пісьменнікі», как и обстоятельства переезда героя в Вильно-1919. Но есть в этой статье ошибки и спорные места. Так, название романа Кульбака «Meshyekh ben Efroim» должно переводиться как «Месія, сын Эфроіма» или «Машыях з роду Эфроіма» (как предлагает С. Шупа), но не «Месія сына Эфраіма». Рассказ (скорее, сказка) «Вецер, які быў сярдзіты» вышел в Вильно отдельной книжечкой не в 1931-м, а в 1921 году. Сомнительно, что пьеса «Бойтре» шла в Минском еврейском театре («Белгосет»). В книге Анны Герштейн «Судьба одного театра» (Минск, 2000, с. 47) читаем: «Летом 1937 года арестовали М. Рафальского. Он репетировал в это время пьесу «Бойтрэ» М. Кульбака… Работа как-то не спорилась. В доведенном до генеральной репетиции спектакле не ощущалось ни логической четкости его композиции, ни взволнованности, эмоционального накала, как в других постановках режиссера. Надо думать, что в это время М. Рафальский уже чувствовал приближение беды или привлекался к дознанию в кабинетах Наркомата внутренних дел». В Москве же и Биробиджане пьесу успели показать широкой публике.

Обложка «Молчаливой книги» со стихами М. Кульбака в переводе А. Хадановича. Книги выпускаются в Минске в рамках проекта «(Не)расстрелянная поэзия» (дизайнер Екатерина Пикиреня)

Статья для «Беларускіх пісьменнікаў» писалась, видимо, еще в советское время, когда утверждение «Всё, созданное им в эти годы (Кульбаком в 1929–1936 гг. – В. Р.), написано в духе новой советской действительности» звучало как комплимент… Мне представляется, что определенное сопротивление советским канонам писатель оказывал, особенно в первые годы после переезда в БССР. Во всяком случае, он во многом сохранил свой стиль, который и обусловливает «дух». Пожалуй, справедлив «диагноз» из «Краткой еврейской энциклопедии»: «Кульбак с его высокоинтеллектуальной культурой, вобравшей в себя наряду с философией каббалы, еврейским мистицизмом и фольклором новейшие веяния западноевропейской философии и литературы, с его языком, рафинированным, но прочно связанным с народной речью, так и не смог органически войти в советскую литературу».

Пока всё 🙂 Благодарю за внимание.

Опубликовано 08.10.2017  20:54 

Іван Бабель і Мойшэ Кульбак

Для belisrael.info піша мастак Андрэй Дубінін

“Іван Бабель” – тут памылкі няма, бо так падпісваўся Бабель у прыжыццёвых сваіх публікацыях, і пісаў па-руску. Ілья Эрэнбург у Польшчы, выступаючы з лекцыямі, зрабіў газетную сэнсацыю, паведаміўшы сапраўднае імя Бабеля. Мойшэ Кульбак заставаўся такім на вокладках сваіх кніг, якія ён пісаў на ідышы.

Пара прозвішчаў мільгае ў медыяпрасторы апошнім часам. Робяцца спробы прыраўняць Бабеля да Кульбака: “Кульбак – гэта беларускі Бабель”. Можна ўзгадаць эсэ Томаса Мана “Талстой і Гётэ”, дзе пісьменнік праз злучнік “і”, спалучальны і раздзяляльны адначасова, зводзіць і разводзіць Льва Мікалаевіча і Ёгана “Вольфгангавіча” па творчых лёсах.

Я здагадваюся, адкуль пайшло жаданне спалучыць Бабеля і Кульбака – ад перакладу Віталя Вольскага, які, магчыма, пазначыў для сябе, што Кульбак – гэта такі міні-Бабель, і з гэткай оптыкай ды ўстаноўкай рабіў пераклад.

Яны блізкія па стылістычных прыёмах прозы. Недакладнасці языка – Бабель: “пусть вас не волнует этих глупостей”, “что сказать тёте Хане за облаву”. Кульбак: “зэлмэнаўцы замяняюць вінавальны склон жаночага роду на давальны. На Хаеччыну котку кажуць: выгані котцы з дому. Аб Тоньцы: я ёй люблю, як хваробу вачэй (бяльмо)”. Фігуры паўтора ў Бабеля: “оборотившись к приказчику, белому, как смерть, и жёлтому, как глина”, “пот, розовый, как кровь, розовый, как пена бешеной собаки”, “перекрытые бархатом столы вились по двору, как змеи, которым на брюхо наложили заплаты всех цветов, и они пели густыми голосами – заплаты из оранжевого и красного бархата”. Кульбак: “брудная жаўцізна, брудная памаранча, брудная бронза валяліся бяз гуку пад нагамі”, “калі яна выходзіць з Наркамфіна, ідуць за ёю можа пяць спецоў; яна туліцца і дае гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, і гэтаму ўсмешку, затым разыходзяцца яны ўсе есці абед”. Гукапіс Кульбака: “gevejnt vajte hejzerike vintn” (плакалі далёкія хрыплыя вятры).

Але куды цікавей убачыць паміж імі зазор, адрозненне. Найперш, відавочна, гэта прырода тэмпераменту. Дамо слова самому Бабелю. Вось як ён апісвае польскіх местачковых яўрэяў у процілегласць паўдзённым, адэскім: “Узкоплечие евреи грустно торчат на перекрестках. И в памяти зажигается образ южных евреев, жовиальных, пузатых, пузырящихся, как дешевое вино. Несравнима с ними горькая надменность этих длинных и костлявых спин, этих желтых и трагических бород. В страстных чертах, вырезанных мучительно, нет жира и теплого биения крови. Движения галицийского и волынского еврея несдержанны, порывисты, оскорбительны для вкуса, но сила их скорби полна сумрачного величия, и тайное презрение к пану безгранично”.

А. Дубінін у мінскім офісе рэдакцыі belisrael.info 🙂

Мне цікава паказаць тое, чаго няма ў Бабеля, чым геніяльны Кульбак. Пачну з нааскомелага вобраза “зіма, як халодная срэбная міска”. Уявіце, што вам паказалі палову карціны, а другую прыхавалі, кажучы: “глядзіце, як цудоўна”. Канешне, цудоўна, але гэта толькі палова вобраза – дык вось і “злачынства” перавыдання 2015 г. – гэты вобраз на ідышы ідзе ў рыфмаванай звязцы з “зіма як срэбная рыба” – на адным развароце, с. 18 і 19 (на ідышы, транскрыпцыі дадзены адпаведна правілаў у “Ідыш-беларускім слоўніку” А. Астравуха), “vinter, vi a kalte zilberne šisl” – “vinter, vi a zilberne fiš”. Срэбная рыбка “дакладна” ўкладаецца ў срэбную міску! Да таго ж Вольскі з “Зэлмэніады” выкінуў абзацы, дзе ёсць фанетычныя ключы да чытання ўсяго тэксту, дзе Цалкэ разважае: “Зэлмэнавец кажа не фіш – а фіс, не шысл, а сісл”. Тады “зілберне фіс” яшчэ бліжэй да “зілберне сісл” – рыфма вельмі кульбакаўская. (там выдатны пасаж аб літвацкім маўленні з прыкладамі – цалкам выкінуты Вольскім). Гэтай рыфмы перакладчык не бачыў, і вобразы не спляліся ў суцэльную карціну. Іронія – у выданні-2015, калі знайсці “срэбную міску”, то на прасвет старонкі з другога боку дакладна апынецца “срэбная рыбка”. Там вядзецца пра “старое” каханне дзядзькі Ічы і цёткі Малкелэ (міска) і “маладое” каханне Бэры і Хаечкі (рыбка), гэтыя каханні і пераўтвараюць зіму ў срэбныя міску і рыбку – ну, гэта ж яўрэйскія вясельныя сімвалы. Але так рыфмічна-рытмічна Кульбак піша ад першых абзацаў, чаго не змаглі ці не захацелі ўбачыць абодвa перакладчыкі (В. Вольскі на беларускую і Р. Баўмволь на рускую).

Малюнкі Алены Сарокі (Ахрамовіч)

Пісьменнік у “Зэлмэнянер” адразу насяляе іх людзьмі і загрувашчвае пабудовамі – дамамі, хлявамі, гарышчамі, усталяваную дэкарацыю, карыстаючы стыль, амаль ідэнтычны рэмарцы ў п’есе перад пачаткам дзеі. І праз увесь гэты хаос раптам пачынае выступаць рытмічнасць, дадзеная праз паўтаральнасць падзеяў (тры дзеясловы “flegt” шматкротнага мінулага часу) і праз канцавую рыфму дзвюх частак апошняга сказу. Перапішу гэты тэкст у форме верша, бо так відавочней:

Do flegt er ibertrogn a cigl,

do flegt er mit gor di kojxes trogn mist af a ridl.

(Тут бываў ён пераносіў цэглу,

тут бываў ён з усімі сіламі выносіў гной на лапаце.)

Узнікае адчуванне, як гэты маленькі рэб Зэлмэлэ сваёй унутранай рытмічнасцю разгойдвае чалавечы мурашнік, надае яму сэнс і парадак, які знаходзіць сваю вышэйшую кропку існавання ў прадметнай рыфме “cigl – mist af a ridl” – “цэгла – гной на рыдлёўцы”, дзе “гной на рыдлёўцы” трэба разумець як “гаўно на лапаце”, усё непатрэбнае ад жыцця. Такія такты – удых: цэгла як першы камень стварэння, будоўлі, і выдых: прадукт жыццятворчасці. Галоўны сэнс тут у самім рытме, у паўторна-рытмічнай форме пражывання, якая і ёсць сэнсам жыцця: паміраць збірайся, а жыта сей. Праз гэта быццам празаічны тэкст прыпадабняецца да вершаванага. Каб прытрымаць ссоўванне да верша, Кульбак расцягвае апошні радок, вяртаючы зноў у плыню прозы, але след рыфмаванасці пераследуе ўвесь час, зноў перакідваючыся амаль вершам у самых важных месцах. Прывяду яшчэ такую “вершаванку”-нявідзімку:

Bere, na dir bejgl afn veg…

Un Bere iz avek.

(– Бэрэ, на табе абаранкаў у шлях…

І Бэрэ счэзнуў на вачах.)

Сама інтрыга главы “Пекар” аб спакушэнні Бэры скандэнсавана ў рыфме “bejgl – mejdl” (абаранка (-кі) – дзяўчына) “абаранка – смачная як дзяўчына, дзяўчына – гарачая як абаранка”, уся глава пабудавана кампазіцыйна як абаранка, з дзвюх паўкругавых частак і дзіркай пасярэдзіне. Літаральна – прабел-дзірка, зерыць змоўчванне ў месцы кахання. “Абаранкам” сядзяць вакол самавара за сталом, паўкругавымі рухамі перакідваюцца позіркі і пах кмену…

Пра выпадковыя рыфмаванні як дэфект прозы немагчыма сур’ёзна разважаць, бо гаворка ідзе пра аўтара, які пачаўся са зборнікаў вершаў. Я б увёў “моду” казаць аб “Зэлмэнянер” як аб паэме, бо відавочна прыпадабненне вершаванага тэксту да празаічнага (не наадварот!), Кульбак стварае кубістычную паэму з калажамі і рыфмамі, яна сфастрыгавана шматлікімі паўторамі тэксту, якія робяцца рэфрэнамі або лейтматывамі.

Уся праца Кульбака са словам – паэтычная. (Узгадаем другі назоў гэтай кнігі ў тэксце – “Зэлмэніада”, што знітаваны з “Іліадай”). Прыклад: першы раздзел главы “Вялікі тлум” – падзеі ў доме нявесты. Як унутраны стан нявесты разрашаецца слязьмі, так унутраны стан дзядзькі Юды паказаны праз трансфармацыю задуманай шафы ў зэдлік (“almer”, дзе прысутнічае фанетычнае прыпадобленае “almen” – удавец, які з’явіўся ў тэксце на старонку раней у гэтым жа раздзеле: “дзядзька Юдэ быў філосаф і ўдавец”). Узнікае вялікая тэма, апрадмечаная ў замене сапраўднага вяселля на “няўдалы шлюб”, шафы на зэдлік, “mazltov” на “gemozlt”.

Істотная рыса пісьма Кульбака – завужэнне слоўнай палітры: калі цягам некалькіх старонак з’яўляецца акцэнтаванае сэнсам слова, то яно, як правіла, з’явіцца побач яшчэ раз. Так было з “халэфам” – нажом для рытуальнага забойства жывёлы (“халэф” як нож разніка – і святло з прыадчыненых дзвярэй, што ляжалі ў форме “халэфаў” на зямлі). Не даючы псіхалагічны стан дзядзькі Юды (нам не паведамляюць, як габляваў дзядзька Юдэ – раз’юшана ці разгублена, але больш каштоўнае дае нам пісьменнік – механізм перажывання), Кульбак замяняе яго шафай-“almer”, сугучнай “almen” (удавец), і мы бачым, як дзядзька Юдэ сябе бачыць змалелым у сваіх вачах – філосаф – і ў просты зэдлік, мізэрны цяслярскі прадмет. Ён змалеў сам у сваіх вачах, і зрыфмаваў гэта ў змалелым услончыку. Гэта вельмі шчымлівы вобраз, які закараціў на сябе падзеі першага раздзелу трэцяй главы. Думаецца, калі Кульбак напісаў, што дзядзька Юдэ “быў філосаф і ўдавец (“almen”)”, то гэтае слова, праз прафесію дзядзькі, бліснула “шафай” (“almer”), і ён ужо ведаў, як скончыць раздзел.

Узнікае пытанне – а чаму раптам дзядзька задумаў зранку (у дзень, прызначаны “ціхаму вяселлю”) не куфар, не стол, не ложак – што вельмі лагічна, маючы на ўвазе маладую пару – а менавіта “шафу” (“almer”)? Перафармуляваўшы філалагічна пытанне, атрымліваем – чаму зранку ў свядомасці дзядзькі (як бачыць яе Кульбак), раптам актуалізавалася “шафа” (“almer”), якая знітавалася ў падсвядомасці з удаўцом (“almen”)? Дадамо – слова “шафа” ў паэме больш не сустракаецца. Герой сам гэта і патлумачыў, сыграўшы на скрыпцы: “аб тым, што цётка Гэсе пайшла прэч заўчасна са свету і ня мела шчасця пабыць пры дачцэ пад вясельным балдахінам”, вяселле выяўляе “наяўнасць адсутнасці” маці нявесты пустым месцам пад балдахінам. Гэта геніяльнае разрашэнне “аксюмараннага” сюжэта: супярэчнае адчуванне (пачуццё) палягае ў тым, што эмацыйны, афектыўны змест твору развіваецца ў двух процілеглых, але імкнучыхся да адной завяршальнай кропцы накірунках. У гэтай завяршальнай кропцы наступае як бы кароткае замыканне, якое разрашае афект: адбываецца пераўтварэнне, прасвятленне пачуцця. У логіцы гэтага раздзелу дзядзька Юдэ (і Кульбак за ім) атаясаміў сябе з шафай праз фанетычнае прыпадабленне, алітэрацыю.

Праблема перакладу – “шафу” Вольскага я пішу як “шкап-самотнік”, спрабуючы сумясціць мужчынскі род сталярнага вырабу і яго фанетычнае прыпадабненне ў ідышы да “удаўца”. Такі характэрны паэтычны прыём Кульбака – “распляценне” слова на два вобразы, слова пачынае “дваіцца”, зіхцець сэнсамі. Калі падчас высвятлення адносінаў паміж Цалкам і Тонькай хлопец курыць, то праз нястачу заўсёдных папіросаў ён дыміць “банкруткай” – што значыць самакруткай, але ж мы чуем у гэтым прысмак банкруцтва ягонага кахання. Перакладаць “самакруткай” значыць забіваць паэтычны вобраз. У самых ранніх вершах, напрыклад “Xasene” (“Вяселле”), Кульбак “удвойвае” вобраз:

Dos štibl hot men ojsgekalxt

(дом пабялёны, як нявеста)

Слова ў першым радку верша “ojsgekalxt” – выбельваць, вапіць (ад вапны, “kalken”), утрымлівае фанетычна “kale” – нявеста на ідышы, і просты вобраз “белага дома” набывае ўскладненне. Нявесты яшчэ няма, але дом-нявеста стварае адчуванне шырокага вобраза нявесты. У “Зэлмэнянах” глава “Вялікі тлум” (вясельная) завяршаецца як бы па-вясельнаму, як і трэба няўдаламу шлюбу. Дзядзька Юдэ крычыць:

Vart, Ziške, du host nox nit gepokt un gemozlt, ba dir zajnen nox ojx faran texter!..

(– Чакай, Зішэ, ты яшчэ не пабіты воспай і не ашчасліўлены адзёрам, у цябе яшчэ таксама маюцца дачкі!..)

На вясельнай яўрэйскай цырымоніі, пасля таго, як жаніх-“xosn” разбівае шкляны келіх, усе прысутныя ўсклікаюць: “mazl tov!”. Уся цырымонія ў гэтай главе прысутнічае да дробязей, але прыпадоблена і расцягнута ў часе і прасторы (структуру яўрэйскага вяселля і яе пераламленне ў гэтай главе падрабязна разглядаю ў каментарах да перакладу, які рыхтую зараз). У канцы “ціхага вяселля” ёсць біццё шклянага посуду – дзядзька Юдэ бразнуў аб падлогу пляшку віна, і самы час прагучаць зычанню шчасця – “mazl tov!”. Яно і гучыць, аднак, паколькі “шлюб няўдалы”, то і зычанне дзядзька Юдэ выкрыквае адпаведныя: “gemozlt!” (што надта падобна ў складзенай сітуацыі да “mazl tov!”). Зразумела, калі доўга рыхтаваўся, калі віншаванні саспелі ў галаве і былі пакаштаваны на языку, то ў часе скандалу, калі ўсе стрымкі зняты, яно само вылятае словам, у адпаведна скручанай і спакутаванай форме.

Малюнкі А. Сарокі

Чаго дамагаецца Кульбак выбарам і ўжываннем слова “gemozlt”? Паставіўшы ў адмыслова выбудаваныя сувязі, прымусіць гучаць у ім другі сэнс. Узнікае люфт, зазор паміж прамым сэнсам і індуцыраваным сувязямі, “наведзеным”. Гэта інструмент працы хутчэй паэтычны, дзе вострае пытанне эканоміі слоўнага матэрыялу і месца.

Паэма “Зэлмэніада –Зэлмэнянер” складаецца з дзвюх роўных частак – і першая, і другая рыфмуюцца канцоўкамі: смерць бабы Башэ – смерць-пахаванне Цалкі (і двара). Толькі праз кампазіцыю тэксту Цалка пераўтвараецца ў галоўнага лірычнага героя. Вось яго лінія пункцірна: “дзядзька Юдэ зняў скрыпку, што вісела на сцяне…” – “Цалка ляжаў на ложку… Насупраць тырчэў вялікі цвік, і ў пыле пуката акрэслена месца, дзе некалі вісела дзядзькі Юды скрыпка. На сцяне вісела пустое месца ад скрыпкі (слова “вісела” Вольскі замяніў на “было”).” – “Ён павесіўся у доме на заходняй сцяне”.

Вісела пустое месца” – калі на тое, геніяльней за “срэбную міску”. Менавіта вісячае пустое месца падказала Цалку, куды ісці засіліцца. Таму Кульбаку і спатрэбілася за 50 старонак да павешання ўбіць там тоўсты цвік. Перакладчыкі не бачылі, што Цалка ўклаўся ў контур пустога месца бацькавай скрыпкі, як у футарал. Скрыпка-чалавек знайшоў апошні прытулак. Гэта геніяльна. І каб не было сумніву, самую яркую каляровую пляму Кульбак ставіць побач са смерцю Цалкі, прычым, як звычайна ў яго – двойчы:

Рэбзэвы двор падобны на старую сажалку, калі яе воды перагнілі. Зелень паміж вадой і звісаючымі галінамі, вадзяніста-хворае паветра, хоч залаты карась яшчэ хлюпне галавой у балота і тады зморшчыцца тоўстая, зялёная скура вады.

Раніцай канец канцоў знайшлі Цалела дзядзькі Юды мёртвым. Ён вісеў у доме на заходняй сцяне.”

Першы абзац у Вольскага апушчаны, у другім – адсутнічае “заходняй”. А між тым, які каларыстычны вобраз! Жывапісцы зразумеюць, што зялёны і залаты – гэта кантрастна-дапаўняльная пара колераў. У такім спалучэнні тэксту – ён наўпрост выносіць Цалку наверх, нарэшце пераўтварае ў страчанага залатога карася, што захлынуўся сваёй музыкай, і душа яго зноў становіцца ценем скрыпкі.

Яшчэ адзін цікавы cімвал – сані. Яны тройчы з’яўляюцца ў паэме, першы раз – на свіданні Бэры, калі ён кліча рамізніка ехаць у ЗАГС і глядзіць на гадзіннік. Зразумелы кантэкст чалавека, які тады ведаў ідыш – маецца на ўвазе прымаўка “a vogn iz a zejger – a šlitn iz a pejger” (“воз – гадзіннік, сані – мярцвяк”, так казалі некалі фурманы). Другое з’яўленне – калі Бэрэ здабыў сані, каб везці Хаелэ ў радзільню. Трэці раз – ужо зразумелая мастацкасць Кульбака – сані са сваякамі “гоя” Альшэўскага прыехалі да яўрэйскага сваяка дзядзькі Зішы, і той памірае на парозе свайго дома. Вось вам і “мярцвяк”. Схема жыцця: ЗАГС – нараджэнне – смерць.

Я не даследчык Бабеля, аднак лёгка заўважыць, што так кампазіцыйна, як Кульбак, Бабель не піша, і словы “па-паэтычнаму” не раздвойвае, а тады якая карысць ад іх атаясамлівання? Якая эўрыстычная каштоўнасць?..

Прозвішча Бабель паходзіць ад назову горада Бабілён, што азначае “вароты Бога”. Прозвішча Кульбака прынёс яму далёкі продак – нейкі Кульбак з далёкага нямецкага горада Кульмбах, “ручая вяршыні”. Бабель і Кульбак – амаль аднагодкі, першы нарадзіўся 13 ліпеня 1894 года, другі – 20 сакавіка 1896 года. Збліжаныя ў часе, яны такія далёкія адзін ад другога ў прасторы – і не ў геаграфічнай прасторы сваіх прозвішчаў, а ў прасторы літаратуры. Маем дыстанцыю паміж прозай – хай сабе даўкай і духмянай – і паэзіяй эпасу. Такія вось “храна-топы”.

***

Картины белорусского художника попали в фамильные галереи итальянских аристократов 

Апублiкавана 25.08.2017  14:54  Абноўлена 25-га ў 17:48 

Новы пераклад Мойшэ Кульбака!

М. Кульбак

ЗЭЛМЭНЯНЦЫ

(урыўкі з першай кнігі)

От гэта ёсць рэб Зэлмэлэвы двор.

Пазачасная мураванка з раскрышаным тынкам і два рады дамоў, поўных зэлмэлчыкаў. Маюцца яшчэ хлявы, скляпы, гарышчы. Гэта ўсё падобна да вузкай вулачкі. Улетку, як шарэла на дзень, дробны рэб Зэлмэлэ выходзіў от сюды ў голых сподніках. Тут ён цэглу перацягваў, тут ён з усімі сіламі гной на лапаце выносіў.

Адкуль паходзіць рэб Зэлмэлэ?

У сям’і прыйшлі да высновы, што ён паходзіць з «глыбі Расеі». Ва ўсякім выпадку, ён ужо тутака пабраўся шлюбам з бабай Бaшэ, якая тады, зразумела, была дзяўчынай, і тут яна пачала абдзецьвацца.

Баба Бaшэ, перадаюць, пладзілася зусім без рахубы, з нейкім шаленствам, і дзеці з яе чэрава атрымліваліся рослыя і чорныя, з шырокімі плечыкамі – запраўдныя зэлмэнянцы. Дзеці пазней пераходзілі ў рэб Зэлмэлэву падуладнасць. Мамкай ён аніяк не быў, ён крыху чакаў і затым аддаваў іх у рамеснікі.

Аднаго, Фолю, ён зрабіў гарбаром, калі таму не было дзесяці гадоў, дзеля нейкай справы з канём.

Не паспелі агледзецца, як і дзеці пачалі абдзецьвацца. Нявесткі прыйшлі з рознай пладавітасцю, таксама зяццё ўсялякае, новыя сілы, аж да таго, што суседзі з двара затурбаваліся. Усе хаціны былі напхатыя жвавымі, чорнымі зэлмэлчыкамі. Бялявых траплялася мала, як і між дзяўчат… Пара рудых прыйшла ўжо ў апошнія некалькі год. Якім чынам от гэтая рыжына ўбілася ў сям’ю, не высветлена і дасёння.

* * *

Зэлмэнянцы былі чорныя, касцістыя, з шырокімі нізкімі ілбамі. Зэлмэнянец мае мясісты нос. Зэлмэнянец мае ямкі на шчоках. Збольшага ён спакойны маўчун, што глядзіць на ўсё з боку, хаця ёсць таксама тут, пераважна паміж юнага пакалення, моцныя гаваруны і гаварухі, нават нахабнікі. Ды ў аснове гэта сарамлівыя зэлмэлчыкі, што падпалі пад чужы ўплыў і ўдаюць з сябе невядома што. Зэлмэнянцы цярплівыя, няма ў іх злосці. Яны маўчаць хмурна і весела, хаця таксама маецца асаблівы зэлмэнянскі стыль, што блішчыць, як жалеза.

Зэлмэнянцы выпрацавалі цягам пакаленняў уласны водар – гатунак мяккага павеву ад ляжалага сена з нечым яшчэ.

Здараецца ў вагоне, што габрэі едуць напакавана, пазяхаюць на халодны ранак. Раптам працірае габрэй вочы і пытае:

– Ці не будзеце вы рэб Зэлмэлэвы ўнук?

– Так, я рэб Зэлмэлэвы ўнук.

Габрэй совае рукі ў рукавы і едзе далей. Гэта ён у сне ўнюхаў рэб Зэлмэлэвы водар, хаця ніхто з горада аб тым пэўна не задумваўся; нікому зусім не выпадала думаць, што зэлмэнянцы маюць асаблівы водар.

Ёсць яшчэ ўласцівасць у сям’і, што характэрная пераважна для мужчын: дзе-які з рэб зэлмэлэўскіх любіць роўна так сабе ўздыхнуць, пры гэтым выпускае ён з вуснаў такое вясёлае, пяшчотнае іржанне, што магчыма падслухаць толькі каля стайні, дзе коні стаяць і жуюць авёс.

Гэта ўсё паказвае, што рэб Зэлмэлэ паходзіць аднекуль з сяла.

З гэтага відаць таксама, што рэб зэлмэлэўскія вельмі простыя, як бохан хлеба. Няма няплодных у сям’і, няма заўчасна памёрлых, за выняткам цёткі Гесі…

* * *

Калі паказаліся парасткі чацвёртага пакалення, рэб Зэлмэлэ пачаў збірацца ў адваротны шлях. Ён напісаў на вокладцы малітоўніка свой тэстамэнт, пакруціўся трохі часу без справы, і потым тáкі памёр.

Гэта быў просты чалавек. Тэстамэнт ён запісаў на ідышы, з адмысловымі гэбрайскімі слоўцамі, і як гэты малітоўнік валяецца зараз дзе папала, то варта тут, магчыма, запісаць тэстамэнт на памятку:

Панядзелак, кніга Выхад, года… (закрэслена).

Я рахую сам пры маім жыцці падзяліць для маіх дзяцей як павінна быць апасля ста гадоў маіх… Так павінна быць: мае дзеці застаюцца жыць у двары маім. Кавалак зямлі, што я маю, павінны прадаць, узяўшы за яго блізу чатырох соцень срэбных рублёў, і месца ў сінагозе павінны таксама прадаць, узяўшы за яго блізу ста пяцідзесяці срэбных рублёў, і ляжыць у мяне пад шостай цаглінай у печы, справа, таксама блізу тысячы срэбных рублёў. Павінны так падзяліць: сыну майму Ічу – сто пяцьдзясят срэбных рублёў, таму што ён, мой сын Ічэ, ужо ўзяў сто пяцьдзясят срэбных рублёў пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, і сыну майму Зішэ – дзве сотні срэбных рублёў, і сыну майму Юду таксама дзве сотні срэбных рублёў, сыну майму Фолю таксама дзве сотні срэбных рублёў, і дачцэ маёй Хаі-Машы – сто срэбных рублёў, дачцэ маёй Матлі таксама сто срэбных рублёў, і дачцэ маёй Рашы таксама сто срэбных рублёў, і Гурвіцу павінны аддаць пяцьдзясят і дваццаць чатыры, што я тут ад яго ўзяў, каб даць сыну майму Ічу пад справаздачу на спадчыну за маім жыцці яшчэ, трэба яму аддаць. І пяцьдзясят і дваццаць чатыры срэбных рублі павінны даць на ахвяраванні, і астатнія для мяне на пакрыццё выдаткаў, каб правесці на вечны свет. І хатнія рэчы належаць жонцы маёй Соры-Башы. Пасля ста год маёй жонкі павінны дачкі ўсе ўтрох падзяліць, толькі дзве падушкі даць Ічавай дзяўчыне Хайцы. І так усё павінна падзяліцца паміж дачок, толькі мае адзенні павінны належаць сыном. Смушкавае футра павінен узяць, хто мае патрэбу, альбо па кіданню лёсаў той, каму выпадзе, толькі не сварыцца, усё павінна быць прыгожым чынам, і як я сам падзяліў, не чужыя павінны дзяліць. І павінны ўсе дабро атрымаць, асалоду і шчасце. Гэтага жадаю я ад усяго сэрца. Толькі пасля ста гадоў маіх павінны яны на мяне не забыць, хаця б пільнавалі памінальны кадыш сказаць, як ёсць магчымасць.

Ад мяне – Залмэн-Элье, сына Лэйбы Хвоста.

* * *

Баба Башэ на даволі год перажыла дзеда, і можна сказаць, што яна жыве яшчэ па-сённяшні-дзень. Праўда, не бачыць яна, як трэба, і не чуе яна, як трэба, і не ходзіць яна, як трэба, аднак абы яна жыла. Яна зрабілася падобная больш да старой курыцы, чым да чалавека, і яна не ведае нават, калі гэта ў нас неяк змяніўся свет.

Баба Башэ пераймаецца толькі сабой, і калі яна разважае, то гэта, магчыма, зусім шалёныя разважанні, зробленыя з цалкам іншай матэрыі, чым звычайныя думкі.

Здараецца ўвечары, што яна круціцца ў прыцемку, і раптам кажа да чырвонага гальштука ў пакоі:

– Мотэлэ, але чаму ты не ідзеш маліцца?

Чорны Мотэлэ, ад якога патыхае ўжо ціхенька сенам, падыходзіць, засуквае хустачку ад бабінага вуха і крычыць туды:

– Баба, я ёсць піянер!

Яна ківае галавой:

– Эгэ, эгэ, ён ужо памаліўся. Дзе ж ты памаліўся?

Улетку, калі баба Башэ выходзіць ужо ўва двор, сядзіць яна на парозе і не нарадуецца, калі бачыць, як з усіх дзвераў сыпяцца і сыпяцца зэлмэлчыкі, як чорны мак.

Свеціць вялікае сонца на новыя рэб зэлмэнскія парасткі.

* * *

Другое пакаленне зэлмэнянаў разгалінавалася на тры магутныя струмені і некалькі прытокаў. Слупамі сям’і былі здаўна і засталіся дасёння: дзядзька Ічэ, дзядзька Зішэ і дзядзька Юдэ.

Дзядзька Фоле ідзе асобна. Дзядзька Фоле ідзе сваім уласным, адасобленым, гарапашным шляхам у жыцці. Зэлмэнскі двор яму не падыходзіць, бо ён настойвае, што маленства яму тут спаскудзілі. Ён абжора, асабліва любіць картапляную бабку, і што за думкі ён носіць, не ведаюць, таму што ён іх не выказвае.

Астатнія ў сям’і ўжо драбната, дзе корань выглядзець цяжка, хаця яны таксама былі сфармаваны паводле рэб Зэлмэлэва вышэйшага нагляду і носяцца па свеце са сваім водарам.

Асобнае месца займае ў сям’і дзядзька Зішэ, што быў у двары залічаны ў арыстакраты. Ён таўставаты гадзіннікавы майстар з чатырохвугольным ілбом, з чатырохвугольнай барадой, хваравіты, або, магчыма, прыкідваецца хворым.

Даўней прыносілі яму расчытваць паперы. Дзядзька Зішэ вымаў лупу з вока, прасіў сядаць і прачытваў цярпліва слова за словам…

Ён меў добрае разуменне.

Галоўная цнота з яго чытання складалася ў тым, што прама на месцы даваў ён параду наконт гэтай «справы».

Кажуць, што ў ім таілася вялікая моц.

Дзве дачкі яму жонка, цётка Гітэ, прынесла на свет са значна большай цяжкасцю, чым гэта пасуе зэлмэнянам. Адна Тонькэ дзядзькі Зішы – чыстая зэльмэнянка, другая ўжо мае ў сабе крыху салодкай меланхоліі, што цётка Гітэ, не ў крыўду ёй, упырснула ў сям’ю. Трэба гэта цётцы Гіце дараваць, бо ўсе лічаць, што яна не вінаватая – яна паходзіць з рабінаў.

Што ж здарылася з цёткай Гесяй?

Наш горад тады ляжаў у гарматным агні. Гаспадыні з усяе вуліцы зачынілі хаціны і сышлі ўніз да рэб Зэлмэлэ ў склеп. Раптам цётцы Гесі закарцела курынага супу. Чаму? У даўкаце яна так доўга глядзела на рэб Ехэзкэла, разніка, пакуль ёй не захацелася таго супу. Схапіла яна курыцу, разнік выцягнуў вонкі халэф (рытуальны нож), і выйшлі ў двор рэзаць.

Гваздануў тады ў двары дзікі агонь, і выбіў ён шыбы, куды толькі дацягнуўся.

Потым сусед пагрукаў у склеп, што можна выходзіць. Цётка Геся ляжала спакойная і бледная, як быццам анічога не здарылася, побач з ёй ляжала барадой угору разнікова галава, і ён, уласна разнік, ляжаў на паваленым паркане з халэфам у руцэ.

Побач стаяла курыца і філасофствавала.

Пераклаў з ідыша Андрэй Дубінін (Мінск)

Ад рэдакцыі belisrael.info: просім улічыць, што праца над перастварэннем рамана, вядомага беларускаму чытачу як «Зельманцы», яшчэ працягваецца. Тое, што тут прапануецца, – накід, спроба зазірнуць у лабараторыю мастака…

Як можна бачыць з маргіналіяў, мастак і да перакладу падыходзіць па-мастацку. Слова самому А. Дубініну, які ўважае раман М. Кульбака за паэму:

«Дзіўнае – перакладчыкі не бачылі рыфмаў, нават на самай першай старонцы – дзе “do flegt er ibertrogn a cigl, do flegt er mit gor di kojxes trogn a ridl, Кульбак гэтае рытмічнае паўторнае жыццё даў рыфмай, такое рытмічна-касмаганічнае быццё, якое круціцца вакол цэглы ды рыдлёўкі гною. У Віталя Вольскага: “рэб Зэлмэлэ, выходзіў сюды ў адных сподніках”, у Рахілі Баўмволь: “он перекладывал с места на место какой-нибудь кирпич, с превеликим усердием подбирал лопатой помёт”. Да ўсяго – знік указальнік “do” – “тут”, прычым двойчы. Сугучней Кульбаку будзе так: ”тут быў ён цэглу пераносіў, тут быў ён з усяе сілы гной на рыдлёўцы выносіў”. Такая рытмічна-касмічная завядзёнка, перададзеная граматычнай формай. Перакладчыкі на гэта не зважаюць, але гэта ёсць зместам і сутнасцю, форма ў Кульбака і ёсць зместам яго паэмы».

Дадамо, што 19 чэрвеня 2017 года ў Мінску (то бок сёння ўвечары!) плануецца сустрэча з А. Дубініным, дзе ён адкажа на ўсе пытанні, датычныя перакладу.

Апублiкавана 19.06.2017  06:29

***

З каментароў у фэйсбуку Уладзь Рымша Надзвычай мастацка якасны пераклад.
Чытаючы, увогуле цяжка паверыць, што гэта – пераклад, – настолькі дасканалая праца.  19.06 11:01