Tag Archives: Чашники

Творы Гірша Рэлеса (1913–2004)

Cёння, 23 красавіка, Гіршу, ураджэнцу Чашнікаў, сыну ЕгудыЛейба Рэлеса бен гаШуб, споўнілася б 105.

 Арыгіналы вершаў «Паміж “так” і “не”», «Пасля паўночы»

ПАМІЖ «ТАК» І «НЕ»

Акіян мне кінуць

Якар не дае:

Выгінае спіну,

Лапай-хваляй б’е.

Не знайсці яго вам

Між мацерыкоў,

Ён не меў, вядома,

Сталых берагоў

Ні з пяску, ні з глею.

Тут вось ува мне

Ён вірыць, шалее

Паміж «так» і «не».

Трэба вокамгненна

Нейкі крок зрабіць –

Акіян сумненняў

Пеніцца, кіпіць.

Вал высока ўздыме,

Зрыне ў бездань шквал –

Кіраваць куды мне?

Дзе ён, мой прычал?

Як здалець-адужаць

Гэту плынь? Мяне,

Нібы трэску, кружыць

Паміж «так» і «не».

ПАСЛЯ ПАЎНОЧЫ

Ноч, што ўсыпіла ўвесь прастор,

Сама ўжо аддаецца сну;

Губляе залацінкі зор –

Туды адну, туды адну…

І тую, што міргнула мне,

Здаецца, побач летучы,

Памкнуўся я схапіць – ды не,

Не дацягнуцца – хоць крычы!

І тут падумаў я, што ноч

Свой скарб растрачвае дарма:

Шмат зор раскідала наўзбоч,

Нашто – не ведае сама.

Арыгіналы вершаў «Яўрэйскія вяселлі», «Далёкія агеньчыкі»

ЯЎРЭЙСКІЯ ВЯСЕЛЛІ

Той звычай, што сэрца грэе,

Нам дбайна змог час захаваць.

Ці ж стануць вяселле яўрэі

Без песень даўнейшых гуляць?!

Як стрэліць у свет бліскавіцай

Знянацку бясхмарная сінь,

Так выбухне песня-крыніца

З галавакружных глыбінь.

І рытм адбіваюць пальцы,

І песня ў скокі вядзе.

Усмешка цвіце ў падшыванца

І ў дзеда ў сівой барадзе.

Нясуць пакаленні нязводны

Высокі дух песні жывой.

І чысты ён, і першародны,

Хоць зменены словы парой.

Якое прасветліць ззянне,

Праменне якіх агнёў

Імпэтнае гэта вяртанне

Да даўніх сваіх каранёў?

Традыцыя? Іншае штосьці?

Ці так ужо й важны адказ…

Абы толькі менела злосці

І большала святаў у нас!

ДАЛЁКІЯ АГЕНЬЧЫКІ

У праўды пошуках блукаў па свеце я,

Бясконца кідаўся я з боку ў бок,

Мкнуў да агеньчыкаў, што ў цемры свецяцца,

Ды не наблізіўся ані на крок.

Завесці можа нас у нетры дзікія

Ці ў багну прагную, ці ў чорны вір.

І нам падказваюць агні шматлікія,

Што мусім выбраць свой арыенцір.

Між тых агеньчыкаў надзея свеціцца,

І сэнс жыццю майму яна дае.

Пакуль глядзець магу, йдучы па свеце, я,

Не дай вятрам, Гасподзь, задзьмуць яе.

Пераклады з ідыша Ф. Баторына прыведзены паводле зборніка Г. Рэлеса «Цяпер так…» (Мінск: Шах-плюс, 2013)

Фотавыявы Г. Рэлеса: даваенная і адна з апошніх, узятая адсюль.

ПРАЗ СКРЫЖАВАНЫ АГОНЬ

(урыўкі з артыкула Рэлеса, апублікаванага ў часопісе «Полымя», № 8, 1995)

У яўрэйскай літаратуры налічваецца больш за шэсцьдзесят пісьменнікаў, ураджэнцаў Беларусі, чый творчы шлях пачаўся задоўга да Кастрычніцкай рэвалюцыі. Тут яны нарадзіліся, тут прайшло іх дзяцінства, юнацтва і тут пачалася іх творчасць. Але з цягам часу з-за таго, што на Беларусі не было выдавецкай базы, каб выдаваць кнігі на яўрэйскай мове, гэтыя людзі вымушаны былі памяняць месцажыхарства і падацца туды, дзе выходзілі яўрэйскія газеты, кнігі, дзе працавалі яўрэйскія культурныя цэнтры на ідыш. Такія цэнтры былі ў блізкай Вільні, а таксама ў Адэсе, Кішынёве, Варшаве, Парыжы, Лондане і асабліва ў Нью-Йорку.

Многія з гэтых пісьменнікаў трывала ўвайшлі ў літаратуру, напісалі творы, папулярныя і цяпер сярод аматараў мастацкага слова. Гэта заснавальнік рэалізму ў яўрэйскай літаратуры, класік сусветнай літаратуры Мендэле Мойхер-Сфорым (1836 – 1917, ураджэнец Капыля), Абрам Рэйзен (1876 – 1953, ураджэнец Койданава), Ш. Ан-скі (1863 – 1920, Чашнікі Віцебскай вобласці), Лейб Найдус (1890 – 1918, г. Гродна), Г. Лейвік (1888 – 1962, г. Чэрвень), Ш. Нігер (1883 – 1954, Дукоры Мінскага раёна (дакладней, былое мястэчка Дукора знаходзіцца ў Пухавіцкім раёне Мінскай вобласці. – belisrael)), З. Шнеер (1887 – 1959, г. Шклоў), Давід Пінскі (1872 – 1959, г. Магілёў), Хаім Жытлоўскі (1865 – 1943, Ушачы Віцебскай вобласці), Іцхак Кацэнельсан (1885 – 1944, Карэлічы), Анейхі (1878 – 1947, Ляды Магілёўскай вобласці (гэтага пісьменніка часцей прэзентуюць як Анохі; Ляды, якія раней належалі да Магілёўскай губерні, цяпер знаходзяцца ў Дубровенскім раёне Віцебскай вобласці – belisrael)), Дэр Тункелер (1881 – 1949, Бабруйск), С. Галкін (1897 – 1960, г. Рагачоў), Рахіль Брохес (1880 – 1942, Мінск), якая ў 1930-я гады вярнулася з-за мяжы, і іншыя.

* * *

Ізі Харык і Майсей Кульбак, хоць і імкнуліся не псаваць свае ўзаемаадносіны, і ў іх гэта добра выходзіла, усё ж былі зусім супроцьлеглыя характарам і поглядамі людзі. І гэта адчувалася ў іх творчасці.

Ізі Харык – задушэўны лірык, сумленны камуніст. Ён быў дабрадушны, свойскі з усімі, адкрыты, лічыўся духоўным бацькам маладых пісьменнікаў. Ён дапамагаў ім нават грашмі. А Майсей Кульбак у жыцці быў суворы, строгі і нават калючы. Да таго ж быў востры на язык.

Наколькі розныя былі Кульбак і Харык, сведчыць такі эпізод, пра які расказваў паэт і празаік Айзік Платнер.

Аднаго разу Айзік зайшоў у рэдакцыю часопіса «Штэрн». Харык сядзіць у сваім рэдактарскім крэсле і ўдумліва чытае чарговую прамову Сталіна. Прачытаў і прыйшоў да вываду:

– І ўсё ж ён геній, інакш не скажаш.

Пасля, калі Платнер пайшоў адтуль, яго заспеў дождж. Ён схаваўся ў падваротню. Раптам бачыць, стаіць Кульбак і трымае скручаную газету. Убачыўшы Платнера, сказаў:

– Ах, як хочацца напісаць сатырычную п’есу і паказаць, як адзін дэспат імкнецца знішчыць у сваёй дзяржаве ўсіх думаючых людзей: каб не толькі словам, але і думкаю не было каму запярэчыць яму.

Так, Харык і Кульбак былі зусім розныя і па-рознаму ўспрымалі рэчаіснасць. Але кожны па-свойму быў вельмі таленавіты.

Трэцім з першаразрадных лічыўся інтымны лірык Зэлік Аксельрод. Гэта быў паэт ясенінскага складу. Тонка ўспрымаў прыроду. Шмат месца ў яго вершах займалі матывы кахання і дружбы. Між аматараў паэзіі было нямала прыхільнікаў яго таленту. Пісаў ён не шмат. Уся яго паэзія магла б умясціцца ў адзін не такі ўжо і аб’ёмісты зборнік.

За надта інтымную лірыку, за апалітычнасць яго часта лаялі крытыкі і партыйныя інструктары, што стаялі на варце чысціні ленінска-сталінскіх ідэй у мастацкай літаратуры.

Ізі Харык заўсёды заступаўся за Аксельрода і не раз выручаў яго з бяды. А ворагаў і зайздроснікаў было ў Аксельрода нямала. Асабліва недалюблівалі яго бяздарныя рыфмаплёты-алілуйшчыкі, якія ў сваіх вершах захапляліся шчаслівым жыццём у той час, калі ў гарадах і вёсках панаваў голад і тысячы людзей паміралі ад дыстрафіі. Зэлік такіх паэтаў цураўся, імкнуўся не друкаваць іх вершы на старонках часопіса [«Штэрн»]. А яны яго абвінавачвалі ў апалітычнасці і мяшчанстве.

І неўзабаве за Харыкам знік у турме і Зэлік.

З пісьменнікаў старэйшага пакалення жыў і працаваў у Мінску дваццатых гадоў празаік Якнегоз, сучаснік Шолам-Алейхема. Ён пісаў на іўрыце і на ідыш. Напісаў звыш пяцісот твораў. Памёр у 1927 годзе.

Ад belisrael.info. Чытайце таксама артыкул Рэлеса «У пошуках новага» (1941, па-руску) на нашым сайце тут, глядзіце і слухайце гутарку 1998 г. з Довідам Кацам аф ідыш. А зараз прапануем кароткую біяграфічную даведку на англійскай ад калегаў з yivoencyclopedia.org:

Reles, Hirsh (1913–2004), poet and writer. Hirsh Reles was born in Chashniki, Belorussia, studied Yiddish literature at the Vitebsk and Minsk Pedagogical Institutes, and worked as a teacher. He began to publish poetry in 1931 and in 1939 issued his first collection, Onheyb (Beginning), in Minsk. After World War II, he worked in the Russian and Belorussian press and then began to publish in Yiddish again in 1961 in Sovetish heymland. He published several collections of poetry and stories in Yiddish, Russian, and Belorussian. His Russian memoirs, V krayu svetlykh berez (In the Land of Light Birch Trees; 1997), present a most vivid portrait of Yiddish cultural life in Belorussia from the 1930s on.

Апублiкавана 23.04.2018  15:23

Праведники-староверы из Беларуси


Татьяна Матвеева / TUT.BY

22 июня — 76 лет, как началась Великая Отечественная. Ее участники неумолимо уходят от нас. Но память о том, что они пережили, сохраняют их потомки — дети, внуки, правнуки. На войне люди нередко роднились не по крови, а по духу. Так произошло с семьей старообрядцев Кузьминых, которая спасла от немцев еврейского мальчика Леву Воробейчика. Удивительную историю о том, как лихолетье сплотило до этого совершенно чужих людей, TUT.BY рассказал участник тех событий — житель Витебска Георгий Кузьмин. К сожалению, ныне покойный. Наша беседа состоялась в хосписе незадолго до его смерти.

Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Семья Воробейчиков — Лев, его жена Дора, сын Игорь и дочь Светлана. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»

Старообрядцы Кузьмины и евреи Воробейчики

Вначале познакомим читателей с главными героями этой истории, которая вполне тянет на сюжет для книги или фильма.

Жители деревни Машкино Витебского района Назар и Анна Кузьмины, которые спасли подростка-еврея Леву Воробейчика, были людьми верующими и трудолюбивыми. Предки Назара жили в Костромской губернии России, но когда начались гонения на старообрядцев, поселились под Витебском. В его окрестностях были целые деревни староверов. Отец Кузьмина — Каллистрат — служил лесником у графа Забелло, владельца имения в Зароново.

Назар Кузьмин воевал в Первую мировую, из-за ранения получил инвалидность. За доблесть и отвагу царь пожаловал ему 14 гектаров земли. Мужчина поселился на хуторе Балитчихино. Женился на юной красавице Анне. Они завели крепкое хозяйство и родили четверых детей: Николая, Оксану, Федора и Георгия.

Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Назар Кузьмин в молодости. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»
Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Анна Кузьмина в молодости. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»

После революции Кузьминым пришлось переселиться с хутора в деревню Машкино и вступить в колхоз. В 1941-м на фронт они проводили старшего сына Николая. Глава семьи, Назар Каллистратович, из-за старого ранения воевать уже не мог.

Семья Воробейчиков — 16-летний Лева, его мать и сестры — жили в Чашниках, где немцы создали гетто. Юноша ходил по округе, обменивал вещи на продукты. Во время одной из таких вылазок чуть не попал в облаву, но убежал и спрятался на чердаке у знакомых. Хозяйка дома несколько дней укрывала его, но потом сказала, чтобы парень уходил: его может найти полиция. Лева прятался в кустах возле деревни Красная Слобода. На беду, они оказались рядом с местом, куда 15 февраля 1942 года немцы пригнали чашникских евреев на расстрел. Мальчик видел, как убили его мать, сестер, другую родню…

Немного отойдя от потери близких, юноша покинул страшное место. Бродил по деревням, просил у людей кров и еду. Кто-то пускал в дом, пока темно, кто-то давал хлеб и просил уйти, а кто-то и сразу прогонял. Через полмесяца, в конце февраля, обессиленный Лева пришел в Машкино. И постучал в дверь крайней хаты, где жили Кузьмины.

Парня приютили, хотя это было крайне опасно: в деревне стоял немецкий саперный батальон, а в доме у Назара Каллистратовича и Анны Миновны жил их командир. Ему приглянулась чистая и просторная изба, в которой даже стояли кадки с причудливыми для деревни растениями — фикусами.

Как спасли Леву

Самому младшему из детей Кузьминых — Георгию, или Гере, как его называли в семье, — тогда было 5 лет. Но он помнил эти события, будто они произошли вчера-позавчера. Во время нашего разговора 80-летний Георгий Назарович находился в хосписе, где врачи облегчали его страдания от онкологической болезни. Через неделю после интервью пожилой человек умер. Из очевидцев этой истории больше никого не осталось…

Фото: Игорь Матвеев
Георгий Кузьмин в палате хосписа в агрогородке Октябрьская под Витебском. Май 2017 года. Фото: Игорь Матвеев

Георгий Назарович согласился встретиться с журналистами, чтобы рассказать о подвиге своих родителей. Говорил он тихим, слабым голосом, но последовательно и логично.

— Лева постучал к нам в дом и попросил его укрыть. Была ночь, сильный мороз. Мать и отец приютили парня. Они сразу поняли, какой он национальности, хотя пришелец поначалу не признавался, говорил, что просто беженец. Родители слышали о расправах над евреями по всей округе и знали, что тем, кто их прячет, грозит смерть. Прятали Леву поначалу в бане. Но там было холодно, а топить среди недели — значит привлечь внимание. Отец пожалел парня и переселил в дом. Сделал это незаметно для немцев. Посадил Леву в мешок с дровами и так занес в хату.

Какое-то время гость сидел в чуланчике, за печкой. Но в хате же жил немецкий командир! Всякий раз, слыша его речь, мальчик трясся от страха. Назар и Анна стали опасаться, что Леву найдут. И его снова переправили в баню, только теперь не в ту, что во дворе, а в дальнюю — на хуторе, откуда переехала семья.

Пока Лева бродил в поисках жилья, сильно обморозил ноги. Их мазали гусиным жиром. Лечила гостя дочь хозяев Назара Каллистратовича и Анны, до войны она училась в мединституте. А еду по очереди носили Георгий и его старший брат Федя. Они с Левой были почти ровесниками. Но чаще всего ходил Гера: маленькие дети привлекали меньше внимания немцев и полицаев.

В конце марта Лева немного окреп. Кузьмины справили ему одежду, обувь. На семейном совете решили, что Федя переведет парня к партизанам.

Анна Миновна собрала хлопцев, перекрестила на дорогу, и они ушли в неизвестность. Женщина не находила себе места до той минуты, пока Федя не вернулся. После этого она стала молиться уже за двоих — за Леву, к которому успела привязаться, и за родного сына Николая, который воевал с первых дней, защищал Москву, а потом пропал. Известий от него не было почти 4 года.

— Мать сходила с ума. Верила, что сын жив. Но, бывало, искала его среди убитых — сотни трупов лежали в канавах при дорогах. Когда в деревне появлялись беженцы, наша Миновна давала им поесть, указывала безопасную дорогу и постоянно у всех спрашивала: не встречали ли где ее старшего сына. А в 1944 году, когда наши войска освободили Витебск, мы наконец увидели Колю. Он имел ранения и боевые награды. После войны Николай учился в физкультурном институте и участвовал в спортивном параде на Красной площади. А затем даже был на приеме у Сталина, — с гордостью вспоминал о старшем брате Георгий Кузьмин.

Фото: личный архив Вадима Кузьмина
Георгий Кузьмин до болезни увлекался фотографией. Фото: личный архив его племянника Вадима Кузьмина

Немцы спаивали детей и хохотали

— Боже мой, что мы пережили… — в голосе Георгия Кузьмина боль и горечь. — Не дай бог кому-нибудь через это пройти. Поэтому в нашей семье всегда было три главных праздника: Пасха, Рождество и День Победы. Я хорошо помню военные годы — это было постоянное ожидание чего-то плохого, неизвестного. Слова «нельзя», «запрещено», «расстрел» четко врезались в детскую память. Бомбежки, беженцы, пожары, грабежи… Запах смерти витал в воздухе. Война рано сделала нас, детей, взрослыми. Я вот с пяти лет пьющий человек…

— ?!

— Фашисты заставляли отца гнать самогонку. Он гнал и делил пополам. Разбавленную отдавал немцам и полицаям, а первач — партизанам, которые приезжали ночью. Но немецкие начальники боялись, что хозяин дома их отравит. Подзывали к столу нас с Федей, наливали самогонки и давали по чарке. Мать на коленях умоляла их не спаивать детей. Но они не слушали, приказывали нам: «Тринкен шнапс». Мы с Федькой пили под их восторженные визги. Почти сразу же я падал от алкоголя с ног, поднимался и снова падал. Немцы хохотали до упаду. Нередко они били меня сапогами, как мячик, и просили, чтобы я, пьяный, что-то делал для их потехи.

— Раннее спаивание не сказалось на вашем организме?

— К счастью, пьяницей я не стал. А вот Федя, когда вырос, выпивал — чарки от немцев все же имели последствия.

Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Справа — Федор Кузьмин, который перевел Леву Воробейчика через линию фронта к партизанам. В центре — Назар и Анна Кузьмины. Слева — Паша, жена Федора. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»

В память Георгия врезались еще такие истории:

— Как-то к нам пришел командир партизан Залесский, уже точно не помню зачем, за самогоном, наверное. Неожиданно вернулись немцы, и мать посадила Залесского и меня в погреб, на картошку. Немцы ходят над нами, а командир партизанского отряда, чтобы успокоить меня, стал учить игре в карты.

Время было страшное. Но дети оставались детьми. Как-то Федька подбил меня украсть у немцев сахар на кухне. Они его хранили в большой банке от противогаза. Мы туда насыпали песок. Повар заметил это, когда высыпал его в чай. Нас с братом поставили расстреливать. Мать упала немцам в ноги, просила пощадить детей. Так и спасла нас.

В деревне были не только немцы, но и полицаи, и бургомистр-староста. И люди боялись их больше, чем фашистов. Один полицай хотел отобрать у меня насос. Я не отдавал, так он как дал мне по голове прикладом, что она неделю болела и шишка была здоровенная! Матка за меня заступилась. Он на нее винтовку наставил и чуть не убил. После войны ему дали 10 лет, он отсидел и вернулся в деревню. А я как раз пришел из армии и на танцах увидел бывшего полицая. Спросил: «Узнаешь меня?» Он ответил: «Всех не упомнишь…» Если бы меня не оттянули, убил бы гада! За себя, за мать, за Леву, за все зло войны…

Смертельная опасность два раза нависала над сестрой Георгия — Оксаной. Она знала немецкий и работала медиком в госпитале для вражеских летчиков. Брала там медикаменты и передавала их партизанам. Дважды ее забирали в гестапо. В первый раз Назар Каллистратович выкупил дочь, отвезя фашистам бочку меда, — трудолюбивый сельчанин даже в войну держал пчел. Во второй раз отец спас ее от виселицы, отдав немцам семейную реликвию — золотой старообрядческий восьмиконечный крест.

— Когда сестра — худая и грязная, появилась дома, нашей радости не было конца, мы с Федькой не отходили от нее, — вспоминал Георгий Назарович.

Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Крайний слева — Олег, сын Оксаны, которая лечила Леву Воробейчика, третий слева — друг семьи, полковник Дмитрий Гришак, затем — Николай Кузьмин, о котором семья ничего не знала почти 4 военных года, рядом Анна Миновна. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»

Встреча после войны

Читатели, конечно, спросят: а что было с Левой Воробейчиком после того, как он ушел от Кузьминых к партизанам? И как сложились судьбы остальных героев после войны?

В партизанском отряде Лева пробыл полгода, а потом его отправили самолетом в тыл, в Грозный — учиться на шахтера. Но парень оттуда сбежал на фронт. Документов у него не было, его вскоре задержали и передали в органы СМЕРШа. Хлопца посадили по подозрению в шпионаже. Никто из следователей не верил в его рассказ. История о том, как еврей избежал расстрела, из Чашникского района попал в Витебский, прятался под самым носом у фашистов, оказался в партизанском отряде, а потом прилетел в тыл, казалась выдумкой, нелепицей, сказкой. Чем угодно, но только не правдой…

Спас Леву его старший брат Петр — летчик, воевавший на Ленинградском фронте. Он написал письмо председателю президиума Верховного Совета СССР Михаилу Калинину. В СМЕРШ переслали его запрос, и Лева вышел на свободу.

После войны Кузьмины искали Воробейчика, а он их. Нашли друг друга только спустя 14 лет после Победы, в 1959 году, случайно, через знакомую женщину из Чашников.

К моменту долгожданной встречи это был уже не Лева, а Лев — статный и успешный мужчина. Воробейчик получил высшее образование, работал начальником управления «Белсантехмонтаж» в Витебске и был счастливо женат. С женой Дорой они воспитывали сына Игоря и дочь Светлану.

Лев Иосифович взял всю свою семью и приехал на «Волге» в Машкино. Он очень изменился, но Назар Калистратович и Анна Миновна почуяли сердцем: это тот самый Лева, который с обмороженными ногами сидел у них за печкой, боясь шелохнуться…

Фото: архив Народного историко-этнографического музея "Гісторыя Заронаўскага краю"
Назар Кузьмин женился на Анне, когда ему было 19 лет, а ей — всего 14. Через полвека они на радость детям и внукам отметили золотую свадьбу. Праздновали широко и хлебосольно. Назар ушел из жизни в 1974-м, Анна — через 12 лет. Фото: архив Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю»

С этого момента они стали друг другу названой родней. То есть не родными по крови, но родными в душевном и эмоциональном плане.

— Лева был очень благодарен нашей семье, — рассказал Георгий Кузьмин. — Наших родителей называл мама и папа, а его дети обращались к ним бабушка и дедушка. Матка Леву очень любила, считала его сыном. Он часто приезжал в Машкино. И это всегда было веселье, праздник. Один раз даже прилетел на вертолете! Посадил в кабину маму и нас, молодежь, и полетели мы над родной деревней. Это было незабываемо! Лев был нам как брат, нам с Федей помог построить дома. Меня взял к себе на работу — из Витебска его перевели в Новополоцк, и я строил нефтеград. Побывал также на многих стройках, в частности работал монтажником и сварщиком на площадках Красноярской и Саяно-Шушенской ГЭС. Жаль, что Лева рано ушел из жизни. Когда мог, я ходил на его могилу…

Умер Лев Воробейчик в 1984 году, в 59 лет, от болезни сердца. Похоронили его на Витебском еврейском кладбище. Дора ненадолго пережила мужа.

После смерти стариков Кузьминых, а также Льва и Доры связи между младшими представителями обеих семей ослабели. Тем более что дочь Воробейчиков Светлана уехала в Израиль, а сын Игорь — в Германию.

10 лет назад Игоря Воробейчика разыскали в Кельне журналисты бывшей областной газеты «Народнае слова». Он написал им очень душевное письмо о своих названых родственниках из деревни Машкино. Письмо завершалось так: «Вспоминаю я их [Назара Каллистратовича и Анну Миновну] только с теплотой. Рассказывал детям, а теперь и внуку… Слушает, раскрыв рот и чуть дыша, удивляясь, что в Беларуси такие люди».

ххх

В этой истории есть еще два человека, без которых о ней, возможно, общественность никогда бы не узнала. Это Людмила Никитина — педагог, краевед, директор Народного историко-этнографического музея «Гісторыя Заронаўскага краю» в Витебском районе. Именно она впервые услышала от местной жительницы о том, что семья Кузьминых из Машкино в войну спасла еврейского мальчика.

Фото: личный архив Людмилы Никитиной
Людмила Никитина. Фото: личный архив Людмилы Никитиной

Педагог занялась поиском свидетелей. И встретила в Витебске Вадима Кузьмина — бывшего военного (служил в разных точках Союза, почти год — в Чернобыле), а теперь известного коллекционера. Он рассказал, что Назар Каллистратович и Анна Миновна — его дед и бабка, Николай Кузьмин — тот самый без вести пропавший воин — его отец, а Георгий Кузьмин, тайком носивший Леве еду, — его дядя.

— Бабушка и дедушка рассказывали, что в войну в своей баньке они приютили не только Леву, но и двух красноармейцев, сбежавших из витебского лагеря для военнопленных. Один из них, Михаил, был родом из Смоленска, где работал счетоводом на железной дороге. Боец умер, и Анна Миновна его похоронила. А второго солдата подлечили, и он ушел в сторону фронта. За могилой Михаила бабушка всю жизнь ухаживала, переживала, что его родные ничего не знают о его судьбе, и через газеты пробовала их разыскать. Ответили только из «Правды»: фактов о бойце мало, и найти родню не удастся, — рассказывает подполковник Вадим Кузьмин.

Вадим Николаевич записал воспоминания своего дяди Георгия, заверил их у нотариуса и хочет отправить документы в Израиль — для того, чтобы комиссия рассмотрела возможность присвоения семье Кузьминых почетного звания «Праведник народов мира». Его дают неевреям, спасавшим евреев в годы нацистской оккупации. По данным за 2016 год, это звание получили более 26 тысяч человек из 51 страны.

Фото: Игорь Матвеев
Вадим Кузьмин с дядей Георгием. Фото: Игорь Матвеев 
Оригинал

Опубликовано 22.06.2017  18:38

Лепель: память о еврейском местечке / The Shtetl of Lepel

English below

Для открытия и прочтения, кликнуть на lepel_sbornik.compressed

Лепель: память о еврейском местечке / Отв. ред. C. Амосова – М., 2015. – 496 с.

Сборник представляет собой очередной выпуск серии «Память о еврейском местечке», посвященной истории и культуре евреев различных регионов Восточной Европы. Основой для книги стали материалы, собранные во время и по следам школы-экспедиции 2014 г. в г. Лепель Витебской области Республики Беларусь, организованной Центром научных работников и преподавателей иудаики в вузах «Сэфер» и центром славяно-иудаики Института славяноведения РАН. Задача экспедиции состояла в том, чтобы на основе устных свидетельств и исторических документов реконструировать «еврейскую историю» города Лепеля, а также соседних местечек Чашники и Ушачи. Важнейшей задачей экспедиции было также выявление, изучение и документирование объектов материального культурного наследия евреев региона (в первую очередь – каталогизация еврейских кладбищ). В сборник вошли статьи и публикации об отдельных периодах истории еврейской общины Лепеля, о культовых памятниках и местах, значимых для еврейской истории города, рассказы старожилов о повседневной жизни многонационального Лепеля, а также городов Чашники и Ушачи. Отдельный раздел книги составляет каталог еврейского кладбища. В Приложении публикуются архивные документы по истории лепельской еврейской общины и фрагменты воспоминаний уроженцев Лепеля и окрестностей.

 

2014 НАУКА  Здесь пара статей Ганны Базарэвіч на еврейскую тему, и в книге есть ее небольшая статья. Также на нашем сайте публиковался материал Анны Базаревич О сионистах 1920-х гг.

Опубликовано 30 мая 2016 20:19

***

To open and read, click on lepel_sbornik.compressed

The Shtetl of Lepel in Contemporary Cultural Memory / Editor-in-chief Svetlana Amosova. Moscow, 2015. 496 p.

The book is the new issue of the series “The Shtetl in Contemporary Cultural Memory”, dedicated to the history and culture of Jews in various regions of Belarus. The research presented in this book is based on material collected during and following the 2014 field school in Lepel (Vitebsk region, Republic of Belarus), organized by Moscow Centre for University Teaching of Jewish Civilization “Sefer” and the Center of Slavic and Jewish Studies (Institute of Slavic studies of the Russian Academy of Sciences). The objective of the field school was to reveal the Jewish history of the city of Lepel and its neighbouring towns Chashniki and Ushachi using oral testimonies and historical documents. The most important task of the field school was also the finding, investigation and documenting of Jewish cultural heritage objects of the region (primarily cataloguing of Jewish cemeteries). The book includes articles about various periods in the history of the Jewish community of Lepel, its places of worship, monuments and sites that are significant to Jewish history of the city, and publications of local old residents’ stories about the everyday life in the polyethnic Lepel, as well as in the settlements Chashniki and Ushachi. A separate part of the book is the catalogue of the Jewish cemetery. The Appendix includes archival documents on the history of Lepel Jewish community and the fragments of memoires by natives of Lepel and the surrounding area.

Published May 30, 2016 20:19

Да 100-годдзя паэта Гiрша Рэлеса

 

 
Вітаю Вас, сп. Арон! Заўтра споўніцца 100 гадоў з дня нараджэння паэта Гірша Рэлеса (23.04.1913 – 17.09.2004). Суполка “Шах-плюс” толькі што выдала яго зборнік на ідышы і беларускай – гл. вокладку і некаторыя матэрыялы, якія ўвайшлі ў кнігу. Таксама вось спасылка на выкананне Рэлесам куплета з песні пра сваё роднае мястэчка Чашнікі: http://www.youtube.com/watch?v=o8yVeWC0P_M
Вырашайце самі, што з гэтага ставіць на Вашым сайце…
З павагай, Вольф Рубiнчык.
Мінск, 22.04.2013.

 

Анатацыя

Рэлес Гірш. Цяпер так… – Мінск: Шах-плюс, 2013. – 96 с. Гэты зборнік складзены з трох дзясяткаў вершаў вядомага яўрэйскага пісьменніка Рыгора Львовіча Рэлеса (1913–2004). Усе вершы падаюцца на ідышы і па-беларуску; многія пераклады (пазначаныя ў змесце зорачкай * ) друкуюцца ўпершыню. Прапанаваны таксама біяграфічныя звесткі пра юбіляра і нарыс Рыгора Барадуліна, прысвечаны Рэлесу.

Прадмова

Аўтар гэтага зборніка – наш зямляк Гірш (Рыгор) Рэлес, з дня нараджэння якога сёлета мінае акурат 100 гадоў. Пяру Гірша Рэлеса належаць шматлікія нарысы, апавяданні, аповесці, п’есы, жартаўлівыя і лірычныя мініяцюры, але сам ён сябе ўважаў перадусім за паэта. Таму да яго юбілею мы вырашылі падрыхтаваць менавіта зборнік вершаў і надрукаваць яго паралельнымі тэкстамі: на мове аўтара – ідышы – і ў перакладзе на беларускую.

У арыгіналах мы палічылі патрэбным захаваць познесавецкую граматыку мовы ідыш, якою нязменна карыстаўся Гірш Рэлес і якую ён выкладаў на курсах ідыша пры Мінскім аб’яднанні яўрэйскай культуры імя Ізі Харыка. Прычынаю таму не толькі даніна павагі самому пісьменніку, але і тая акалічнасць, што не ўсе чытачы на ідышы ў Беларусі прывыклі да граматыкі, прынятай у замежжы.

Дзякуй усім, хто спрычыніўся да выдання кніжкі, а перадусім шаноўным фундатарам праф. Алесю Бельскаму, Ісаку Рабіновічу, Святлане Рубінчык (усе з Мінска). Асобная падзяка – Сусветнай асацыяцыі беларускіх яўрэяў.

Кароткая біяграфічная даведка

Рыгор (Гірш) Рэлес нарадзіўся 23 красавіка 1913 года ў мястэчку Чашнікі на Віцебшчыне. Закончыў Віцебскі яўрэйскі педтэхнікум, Мінскі педагагічны інстытут імя М. Горкага. Працаваў настаўнікам у яўрэйскіх сярэдніх школах, а пасля іх закрыцця ў рэчышчы сталінскай нацыянальнай палітыкі – у рускай сярэдняй школе і школе працоўнай моладзі ў Слуцку, Наваградку і Мінску. У час Другой сусветнай вайны служыў у Чырвонай Арміі. Пэўны час працаваў у рэдакцыі беларускага сатырычнага часопіса «Вожык».

Вершы Р. Рэлес пачаў складаць у дзяцінстве, падахвочаны сваім бацькам Лейбам – аматарам яўрэйскай і сусветнай літаратуры, які сам рабіў літаратурныя спробы, але без колькі-небудзь заўважнага поспеху.

У 1931 годзе ў яўрэйскім савецкім друку пачалі з’яўляцца нарысы Рэлеса. Перад самай вайной у Мінску выйшлі першыя зборнікі яго вершаў на мове ідыш – «Пачатак» (1939) і «Вершы» (1941).

Пасля вайны пэўны час пісьменнік быў змушаны перапыніць літаратурную дзейнасць у сувязі з разгромам Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта і разгорнутай у СССР шырокай антысеміцкай кампаніяй, што цягнулася да самай смерці Сталіна. Рэлес быў выключаны з Саюза пісьменнікаў БССР. Зрэшты, магчыма, гэта ўратавала яго ад арышту.

Пасля смерці Сталіна Р. Рэлес быў адноўлены ў Саюзе пісьменнікаў, пісаў на рускай мове аповесці, прысвечаныя жыццю савецкіх педагогаў. Гэтыя аповесці перакладаліся на беларускую мову і друкаваліся ў рэспубліканскіх выданнях.

У 1960-я гады, пасля адкрыцця часопіса «Саветыш геймланд» і газеты «Бірабіджанэр штэрн» (на ідышы), зноў вярнуўся да творчасці на сваёй матчынай мове, рэгулярна выходзіў да чытача з вершамі, нарысамі, гумарэскамі. З’явіўся шэраг кніг яго паэзіі і прозы на ідышы і ў перакладах на беларускую і рускую мовы. Пісьменнік шмат ездзіў па былых мястэчках Беларусі, збіраючы яўрэйскі фальклор.

У гады «перабудовы» і пазней Р. Рэлес актыўна працаваў у Мінскім аб’яднанні яўрэйскай культуры, вёў курсы мовы ідыш. У гэты перыяд творы Рэлеса пачалі друкавацца ў яўрэйскіх выданнях ЗША, Велікабрытаніі і Ізраіля.

Р. Рэлес шчыра вітаў набыццё Беларуссю незалежнасці. У гэты час ён пачаў працаваць над кнігай мемуараў «Яўрэйскія савецкія пісьменнікі Беларусі». Працу гэтую пісьменнік скончыў незадоўга перад тым, як пакінуў жыццё. Кніга была выдадзена ў Мінску на ідышы ў 2004 годзе. На шчасце, Рыгор Рэлес паспеў патрымаць у руках свой апошні твор і парадавацца з гэтае нагоды.

Да апошняга дыхання Р. Рэлес прапагандаваў творы яўрэйскіх пісьменнікаў, выступаў перад чытачамі, спрыяў вывучэнню мовы ідыш. Ён быў гарачым прыхільнікам шырокага перакладання яўрэйскай літаратуры на беларускую мову, якой свабодна валодаў і ахвотна карыстаўся.

Рыгор Барадулін

ІСКРА Ў ПОПЕЛЕ

Драўляны дом па вуліцы Энгельса. Халодная падлога, бо зямля блізка. На вакне ляжаць спелыя, сакавітыя, як лаянка балаголаў, ігрушы. П’ём нейкае саматужнае віно. Не слабое й не моцнае. Хаім Мальцінскі, якому радзіма аддзячыла ссылкай за тое, што дайшоў да Берліна, страціў нагу, ды я, востракадыкі і стогачупрынны малады паэт, у высокага, танклявага, спакойнага настаўніка школы рабочае моладзі й яўрэйскага паэта. Мне гаспадар дае самую большую ігрушыну. Мне ў выдавецтве даверылі перакласці кнігу вершаў Рыгора Рэлеса. З гэтае кнігі, якая выйшла й называлася «Бяроза пад акном», пачыналася мая перакладчыцкая праца, праца, якую аднойчы Васіль Быкаў назваў дужа смалістай.

Вершы й разважлівыя, роздумныя, й па-яўрэйску хітравата-мудрыя, паэмы з незабытым местачковым каларытам. Перакладаць было й цяжка, бо першы раз цалкам кніжку рабіў, і ўсцешна, бо пазнаваў і сваё мястэчка. Вушача й Чашнікі – радзіма Рыгора Львовіча Рэлеса – геаграфічна й душэўна блізкія.

Быў у рукапісе верш «Іскра ў попеле», ён тагачаснай рэдактуры на чале з загадчыкам, якога мастак Юзаф Пучынскі называў варшаўскім афіцыянтам, здаўся крамольным. Відаць, адчулі, што гэта была не марксісцкая іскра ды яшчэ ў попеле. Знялі, каб не азмрачаць ясныя й пільныя вочы цэнзуры, якая цнатліва, быццам тая прасталытка, называлася Галоўлітам. Пра аплату й казаць не варта. І аўтару й перакладчыку заплацілі па стаўках меншых, чымся плоцяць машыністкам за перадрук. Яшчэ ва ўмовах канспірацыі па-бальшавіцку насіў аўтар сувеніры ў шкляной упакоўцы памянёнаму загадчыку рэдакцыі. Але кніга выйшла й разышлася. Не залежалася. Хоць, як цяпер разумею, рабіў я з сырадою парашковае малако.

Потым перакладаў падборкі вершаў Рыгора Рэлеса й паэмы. Што называецца, ужыўся ў паэтычны свет. (…)

Рыгор Рэлес з’ездзіў усю Беларусь, запісваў, збіраў рэшткі мудрасці свайго народа. Пісаў пра яўрэяў, якія ацалелі ад навалы. Дый сам паэт цудам ацалеў ад перадваеннага й пасляваеннага хапуна. Можа, таму, што прымаў, як яўрэі кажуць, лыжку нематы. І яшчэ ратаваў Рыгора Рэлеса гумар. Відаць, і ў пекле жыве гумар. Забылася чорнае, страшнае, засталося ў памяці вясёлае. Смех праз слёзы, ці што. Помняцца Чашнікі, помняцца землякі, якія таксама ратаваліся гумарам.

У першыя гады савецкай улады суддзёй зрабілі шаўца Мэндэле. Першы суд. Судзяць канакрада. Новапрызначаны суддзя пытаецца:

– Як па старым кодэксе, колькі гадоў?

– Чатыры.

– А скідкі ёсць?

– Парабак.

– Два гады далоў.

– У Чырвонай Арміі служыў.

– Яшчэ два гады скінуць.

– У арцель уступіў першы.

– Яшчэ два гады далоў.

Атрымалася шэсць гадоў скідак. І ў выніку вынеслі рашэнне: цяпер, калі ўкрадзе збрую, будзе ў разліку.

Праўда, пазней, калі савецкая ўлада ўбралася ў пер’е, як кажуць, судзілі прасцей. Суд над Ізі Харыкам са смяротным прысудам доўжыўся 15 хвілін. Нарасло савецкіх прафесіяналаў.

А чаго варта лірычна-камічная навела пра чашніцкага ваданоса. Калі Рэлес вучыў Біблію, дык Майсей уяўляўся яму гэтым ваданосам. Насіў ваду з крынічнай Вулянкі. За суды (два вядры) браў пяць капеек. Калі яму аднойчы гаспадыня хацела заплаціць тры капейкі, аднёс ваду назад і выліў у рэчку. Палічыў за абразу вады. Па ваду йшоў задворкамі, каб не сустрэць каго з пустымі вёдрамі. Шанаваў беларускую традыцыю. Бо сустрэць каго ці перайсці дарогу з пустым – на няўдачу. І наадварот, ад рэчкі з поўнымі вёдрамі йшоў па галоўнай вуліцы. З поўным – на шчасце, на шанцаванне. Ваданос дужа клапаціўся пра рэчку. Глядзеў, каб не пралі бялізну, каб дзеці купаліся ўніз па плыні. І калі пабудавалі каля ракі фарбавальню, прыгразіў, што спаліць яе. За гэта пасля прыпісалі яму правы ўхіл. Нейкі час працаваў на каланчы ў пажарнай. А пасля змушаны быў уцякаць ад рэпрэсіі як праваўхіліст.

У тых жа Чашніках цырульнік некага галіў і на момант пакідаў яго намыленага, каб паглядзець у вакно, якая ўлада на вуліцы.

У Віцебску, як малады журналіст, часта сустракаўся Рэлес з Пэнам – настаўнікам Шагала. Неяк Пэн расхвалявана заўважыў пра свайго вучня:

– Я яго вучыў-вучыў, а ён малюе чорт ведае што.

– І сапраўды, мазня, – захацеў падтрымаць старога майстра Рэлес.

Ды Пэн адразу ўзарваўся:

– Не ўздумай так называць!

Рэлес не здаваўся:

– У яго й людзі й каровы лётаюць.

Пэн працягваў:

– Ты пішаш як усе. У цябе ў вершах могуць людзі лётаць?

– Могуць. Гэта ж у вершах, – пасмялеў малады паэт.

– Дык вось у Шагала яны лётаюць на палотнах. Вуха да гэтага прывыкла, а вока не прывыкла й ніколі не прывыкне, – скончыў гаворку Пэн.

Альбо як Пэн хадзіў на базар. Усе яго ведалі. Віцебск да вайны быў хатнім горадам. Пэнавы творы выразалі з газетаў і на сцены вешалі. І, зразумела, прадавалі яму ўсё віцяблянкі за сімвалічную цану. А Пэн, прыйшоўшы з базару, дзівіўся:

– І чаму гэта скардзяцца, што на базары дарагоўля? Усё дужа танна…

Ахвотна распавядае Рэлес пра літаратурнае жыццё з яго рэвалюцыйным пафасам.

Ізі Харык сабраў маладых ударнікаў у літаратуры. Перад гэтым на нейкай гарбарні сказалі напісаць хто што можа, бо будуць вызначаць па жанрах. І напісалі, й сабраліся. Адзін чытае: «Шумеў лес. Па лесе бегла дарога. Па дарозе ехала фурманка». Значыцца, празаік. Другі чытае: «На суку сядзела варона. Лісіца пытаецца ў вароны…» Байкар. Самы нервовы пачынае лямантаваць: «Рукі мае, ногі мае, вочы мае…» Заключаюць:

– Лірык.

– Абы не поц! – сказаў той пакрыўджана й сеў.

А нехта заяўляе, што ён на беларускай мове напісаў, і чытае:

Іду па цаху я,

А вецер лютуе.

Андрэй Александровіч, пралетарскі паэт, зазначае, што паэт піша адразу на некалькіх мовах. (…)

Пра свайго таварыша Хаіма Мальцінскага ўзгадвае паэт і такое. Мальцінскі злавіў ката з чатырма белымі лапкамі ды занёс у кабінет да кіраўніка БелАППа, кажучы: «Вы не БелАППы, во сапраўдны белап».

Гарэзлівы ўспамін у Рэлеса пра Цодзіка Даўгапольскага, якога я застаў і запомніў старым класікам яўрэйскай літаратуры. Малады Цодзік Даўгапольскі ў творчае камандзіроўцы ў мястэчку ходзіць і лічыць зоркі ў небе. Падыходзіць стары яўрэй і пытаецца:

– І чым вы гэта займаецеся?

– Паэзіяй, – адказвае Даўгапольскі.

– А што такое паэзія?

– Ну як вас завуць?

– Мота.

– Ну вось: Мота, сюкай у балота.

– І гэта паэзія? Дык і я так сумею. Ну, а як вас завуць?

– Цодзік.

– Цодзік, сюкай у лазні.

– Дык не гучыць.

– А ты падстаў тазік.

Дарэчы, калі я сказаў неяк Рэлесу, што ён яшчэ маладзявіта выглядае, ён мне адказаў: «Цодзік Даўгапольскі ў такіх выпадках удакладняў – пераніцаваны на трэці бок».

І вясёлыя й сумныя гісторыі, здарэнні, прыгоды. Усё гэта можна пачуць ад Рыгора Рэлеса, рупнага ахавальніка агменю яўрэйскага.

І калі я даволі-такі не мякка запытаўся ў Рыгора Рэлеса, чаму ён не едзе ў зямлю абяцаную, адказаў мне яўрэйскі паэт прыпавесцю свайго старога знаёмага: «Бачыш гэтую шафу, яна стаіць, а пачні рухаць – рухне».

Выпіўшы чару гаркоты поўную, аж з коптурам, Рыгор Рэлес захаваў мудрую ўсмешку і нават насмешку з сябе. Гэта й трымае яго.

Як іскра ў попеле, паэзія Рыгора Рэлеса. Не дае прыску роднае мовы астыць.

P.S. У чарнавіках знайшоў я гэтую «Іскру». Перачытаў, і не магу даўмецца, што ў ёй крамольнае знайшлі ў Галоўліце.

Іскра ў саломе –

жах.

Полымя ўспыхне кудлата.

Сотні па сцежках, шляхах

з торбамі пойдуць па хатах.

Іскра ў снезе –

вада,

Кропля, што знаку не кіне.

Дзьмухне вятроў валадар –

Белай лядзяшкай застыне.

Іскра ў прысаку –

тлен.

Нельга атухлай сагрэцца.

Бо адпалымнеламу –

тлець,

Двойчы вагню не ўзгарэцца.

Гэтая іскра –

ўспамін,

Робіць далёкае блізкім.

Ёй полымна цемру не змыць,

Ды ўсё-такі гэта –

іскра.

1993, 1998

Крыніцы: Барадулін Р. Збор твораў. Т. 4. Крытычныя артыкулы, успаміны, літаратурныя запісы. Мінск: Маст. літ., 2002. С. 262–266; Барадулін Р. Толькі б яўрэі былі!.. Кніга павагі і сяброўства. Мінск: Кнігазбор, 2011. С. 23–27.

А так выглядае вокладка зборнiка (малявала Алена Сарока):

vokladka

 

ПАМЯЦІ СЛАВУТЫХ ЗЕМЛЯКОЎ
Чашніцкая цэнтральная раённая бібліятэка правяла для вучняў старэйшых класаў СШ №1 літаратурны вечар «Праз скрыжаваны агонь», прысвечаны 100-годдзю са дня нараджэння Рыгора Рэлеса. Школьнікі даведаліся пра цікавыя звесткі з яго біяграфіі, пазнаёміліся з творчасцю.  На літаратурным вечары ўзгадалі пра нашых пісьменнікаў-землякоў Г. Пашкова і А. Шашкова.
У чытальнай зале была аформлена выстава «Сэрцам з родным краем», на якой — творы трох аўтараў. Увазе хлопцаў і дзяўчат прадставілі таксама буклеты, якія спецыяльна падрыхтавалі да юбілейных дат славутых землякоў супрацоўнікі Чашніцкай цэнтральнай раённай бібліятэкі.
Наталля СТУКАЛАВА. (http://www.chyrvonka.by/?p=5565 29.04.2013)

Апублiкавана 22.4.2013