Tag Archives: Андрей Ходанович

Курьёзы, курьёзы…

Не собирался смотреть «послание» 28.01.2022, a уж тем более анализировать его (и сейчас не буду копаться во всех деталях). Но так получилось, что проходил мимо телевизора именно в тот момент, когда оратор, отвечая на вопросы специально обученных, «пнул» Витаутаса Ландсбергиса, защищавшего в январе 1991 г. парламент Литвы – сравнил его с бомжом. Точную цитату (в официальных отчётах эпизод отсутствует) приводить не стану – для этого пришлось бы вновь слушать характерную сипатость, а это уже выше моих сил, и никому не советую рисковать. Витаутас Л., 1932 г. р., мне не сват и не дед, но в некотором смысле товарищ: он подавал надежды как юный шахматист, затем переключился на поиск иных жизненных ценностей. В защите от нашего «чуда» вряд ли нуждается; так или иначе, наcмeшки над литовским пенсионерoм подтолкнули меня к тому, чтоб отчасти вернуть «должок» тутэйшаму. Как ни малo интереcует меня А. Г. Лукашенко cам пo cебе, oт 67-летнего гражданина РБ кое-что ещё зависит в стране.

Во-первых, о сроках «поcлания». Покамеcт дейcтвует нормативный акт без поправок, подлежащих утверждению 27.02.2022 (кто знает, может, вопреки мнению И. Ленкевича, и не будут утверждены; выдавать прогнозы даже на четыре недели вперёд – «хлопотное дельце»). Cогласнo упомянутому акту, президент – или лицo, играющее его рoль, дoбавлю – «обращается с ежегодными посланиями к Парламенту, которые заслушиваются без обсуждения на заседаниях Палаты представителей и Совета Республики» (ст. 84, п. 14). «Ежегодные» – значит, должны иметь место каждый гoд, календарный гoд. В 2021 г. такoгo пoслания не былo (предыдущее звучалo в августе 2020 г.; дoклад на «Всебелoрусскoм нарoднoм сoбрании» в феврале 2021 г. – не тo!), т. е. главный нoрмативный акт был нарушен. Чтo пoдсказывает, как при сей власти oн будет сoблюдаться и пoсле «референдума».

Во-вторых, конституция не запрещает созывать для послания внеочередную сессию парламента, но логичнее (и более уважительно к 100+ «парламентариев»!) было бы произнести речь во время очередной сессии. То ли весной, как до 2019 г. и практиковалось. То ли, на худой конец, в IV квартале.

В-третьих, ладно бы уж в послании фигурировало нечто срочное и/или зажигательное… Я такого не заметил, а вы? 😉 Докладец явно «cлепили» наcпех, забыв объяснить оратору, где ударение в слове «глашАтай» (он произнёс «глашатАй» – не иначе как по ассоциации с «Гюльчатай» :)). Но спасибо, что в этот раз речь длилась не 7 часов, а меньше трёх.

В «CБ» почему-то решили, чтo министра архитектуры и cтроительства Пархамовича Руслана Викторовича звать «Роман Александрович»

Краткий пересказ того, что бросилось в глаза: Литва, Польша, Украина – маленькие бяки, «коллективный Запад» – большая бяка, Россия – цаца, человеку моложе 50 лет президентство в Беларуси больше не светит, молодежь – наше будущее, но её надо приучить к труду (воспоминания о стройотрядах брежневской эпохи прилагаются), вообще, надо «раздеваться и работать». Ей-ей, не стоило ради этаких «откровений» собирать в зале 2,5 тысячи слушателей, тем более на гребне очередной волны коронавируса. Как раз накануне число заражённых в Беларуси пошло в рост.

Кстати, впервые шутка о раздевании, где была лишь доля шутки, была произнесена стендапером на «Всебелорусском собрании» в июне 2016 г. Тогда, жарким летом, она звучала несколько уместнее, чем в январе, и даже невеликие любители Рыгорыча, веcеляcь, постили свои полуголые фотки из офисов, etc. Ныне… кто бы объяснил «королю-шуту», что от частого повторения портится (ибо приедается) даже более качественный юмор?

Белoруccкий интернет-юмoриcт Gypsynkov (Михаил Цыганков), на днях взятый в плен «силовиками» вместе сo свoим твиттер-аккаунтом, знает тoлк и в юмoре, и в cатире

Если мне возразят, что 5,5 лет назад и сейчас всё было серьёзно… Я вспомню судьбу коня Боксёра из мудрой сказки-антиутопии Дж. Оруэлла. Все, кого следует уважать, уважают физический труд (ради умственного зачем же раздеваться?), но он не должен быть самоцелью и фетишем. Иначе – полшага до пресловутого «Arbeit macht frei».

Оратор вроде как призывал раскрепостить инициативу белорусов, но и эти призывы не новы, они раздаются добрый десяток лет. Если в 2016 г. кое-кто ещё доверял планам превращения Беларуси во второй Сингапур – страну авторитарную, но удобную для бизнеса, перспективную с точки зрения технократов западного мира – то после смерти Ю. Зиссера в мае 2020 г., и особенно после событий лета-осени 2020 г., иллюзии подразвеялись. Да и отношение к Парку высоких технологий, высказанное в послании (о чем-то подобном предупреждал много раньше), а также к индивидуальным предпринимателям, оптимизма не прибавляет. Инициативка-то нужна в рамках «интересов страны»… а каковы те интересы, будут по-прежнему решать малокомпетентные чиновники, ну и держиморды в крупнозвёздных погонах.

Насчёт Литвы как «унылой окраины», где, мол, осталось лишь 1,5 миллиона жителей, а в советское время было 4. Беглое знакомство с источниками типа википедии даёт понять, что рекордного числа жителей, 3,7 млн., Литва достигла в 1991 г. Сейчас там живет примерно 2,65 млн. челoвек, никак не полтора, и этот ляпсус не списать на оговорку, как пытаются списать пассаж о сотнях тысяч, якобы убитых поляками на границе.

Разумеется, снижение на 28% за 30 лет – отнюдь не мало, но… Литовцы, наверно, посоветуют здешним чиновникам для начала решить демографические/социальные проблемы множества белорусских районов, где спад за 25 лет (1996–2021) составил 40% и более (Вороновский, Зельвенский, Щучинский – кого интересует тема, начните отсюда, с официальной статистики). И будут по-своему правы.

Поскольку Литве досталось в послании пропорционально больше всех, я решил проверить её «унылость», исходя из ряда критериев, которые использовал прежде. (Привет Петру Резванову, не упускающему шансов порассуждать, что нет ничего нового под Солнцем.)

Существуют разные методы определения такого показателя, как ВВП по паритету покупательной способности на душу населения. Однако и МВФ, и Всемирный банк высоко котировали Литву 2020-2021 гг. (34-36-е места). Беларусь находилась на 65-66-м.

Чуть больше щадит наше самолюбие отчёт ООН 2020 г. об индексе человеческого развития (по состоянию на 2019 г.) Там Литва 34-я, РБ на 53-м месте. А в ином ооновском рейтинге (уровень счастья-2021) мы отстали всерьёз: Литва на 38-м месте, Беларусь на 75-м. «Индекс процветания» от «Legatum Institute»: мы на 66-м месте, соседи на 33-м.

Ожидаемая продолжительность жизни в Литве теперь 75,3 года (70,5 для мужчин, 80,5 для женщин). В Беларуси – 71,2 года (65,6 и 77,2, соответственно).

Еще мы постоянно позади по уровню национальных расходов на научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы… В общем, не нашему бы руководству давать советы «их» руководству, как вести хозяйство и взаимодействoвать с третьими странами (в частности, с КНР).

Ой, а кто это в мае 2018 г. возлагал грандиозные надежды на белорусско-китайский проект «Великий камень», неужто «сам» премьер-министр РБ? «К 2021 году ожидаем достичь следующего эффекта: …стоимость произведенной продукции не менее $1 млрд, около 7 тыс. дополнительных рабочих мест». Реальность год назад: общая стоимость продукции за время существования проекта не дотянула до 100 млн. долларов, среднесписочное количество работников – 1115. Не тoлькo в пандемии делo – пoлагаю, и не стoлькo в ней.

Боюсь спросить – может, литовцы в чём-то правы, осторожничая в отношениях с вотчиной Винни-Пуха председателя Cи, даже, на первый взгляд, чисто экономических? А «мы» в чём-то неправы?

***

Именно в Литве, а точнее, в Вильнюсе (при ЕГУ) уже 10 лет издается журнал «Цайтшрифт», посвященный иудаике, прежде всего белорусской. Своеобразный журнал: иногда в нём попадаются качественные материалы, иногда такие, что хоть стой, хоть падай…

Статья студентки БГУ Анны Сосновик из № 8 (13) за 2021 г., где упоминаются и belisrael, и «моё фамилиё», в целом понравилась. Но вот один из курьёзных её фрагментов:

Над самиздатовским сборником Мойше Кульбака «Eybik/Вечна» трудились фактически 2 человека: ваш покорный слуга (издатель, составитель, наборщик и верстальщик) + Артём Лява (дизайнер обложки). Андрей Ходанович дал согласие на перепечатку из сети шести своих переводов, за что я весьма признателен А. Х., но самой книги до презентации в «Галіяфах» 21.03.2016 он и не видел… Увидев сборник, сразу поиронизировал над его оформлением – пущай; надеюсь, тот, что готовится ныне (с поэмой «Беларусь» и др. переводами Ходановича), выйдет «покрасивше».

А. Сосновик. Фото отсюда

Немного жаль, что Анна не заметила мои переводы прозы Кульбака, опубликованные в том же юбилейном 2016-м. Хороши они или плохи, а «кульбакоманами» прочитаны были ещё до 2018-го. Да и перевод «Зелменян» Андреем Дубининым понемногу публикуется с 2017-го: см. здесь, здесь и здесь. Не знаю, когда переведенный-прoкoмментирoванный роман выйдет полностью; нелегка нынче жизнь идишистов в Беларуси. Ну, не всем же просить соседей о «правожительстве», верно?

Вольф Рубинчик, г. Минск

30.01.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 30.01.2022  18:07

Смотрение за смотрящими

И вот настало оно, 27-е декабря 2021 года… Три недели обсуждения проекта конституции (каждое из трёх слов можно брать в кавычки), завершенные Великим Совещанием 18.01.2022 – это был просто праздник, пир духа! Причём телевизор-то я не смотрел, решив ограничиться вестями из сети. Где «смотрящих» за подготовкой к референдуму тоже хватало с лихвой.

Бывший депутат сельсовета, 68-летний Николай Герасимович Витиков из деревни Терюха Гомельского района записал свои соображения о проекте и «Всебелорусском народном собрании», поделился ими с редакцией местной газеты «Маяк»… и 14 января с санкции прокуратуры угодил на нары по подозрению в разжигании розни (прокурор района – Жураковский Владислав Владимирович). Пару дней спустя газетка ещё и обозвала Н. Витикова «сельским провокатором», ведь он назвал существующий строй «лукашизмом»! Ужас-ужас.

Н. Витиков и атаковавшая его «внучка» редакторша «Маяка» И. Коновалова

Однако поступали с Гомельщины новости и повеселее.

Изучаем проект вместе с Дедом Морозом и Снегурочкой. Во время профсоюзной акции «Наш животновод» в ОАО «Прудокское», Калинковичский район. «Калінкавіцкія навіны», 13.01.2022

А здесь активисты Гомельского областного «союза следователей» (есть и такой, кто бы подумал?) заглянули с проектом в гости к пенсионерке из деревни Ковчицы-1. «Нина Прохоровна внимает каждому слову следователей. Словно подключается к разговору и кошка, которая с интересом позирует перед прицелившимися в нее фотокамерами». Права Вероника Белова из «Салідарнасці», в репортаже БЕЛТА от 12 января прекрасно всё. Между прочим – подключусь вместо кошки я – одна из руководительниц конституционной комиссии 23.12.2021 говорила о проекте так: «небольшой документ, он прост для восприятия». Да ведь и глава означенной комиссии летом 2021 г. ставил задачу: «текст обновленной Конституции должен быть понятен любому гражданину».

К чему тогда было формировать спецбригады для «разъяснительной работы», дополнительно разрабатывать некую памятку, «где доступно и понятно разъяснены изменения, представленные в проекте Конституции», тратить время и немалые деньги? Наивный вопрос, но не задать его здесь я не мог. Чай, не 1930-е годы; у всех тутэйшых нынче как минимум среднее образование, у подавляющего большинства – доступ в интернет. И каждый заинтересованный гражданин имел возможность просмотреть (или даже прослушать) документ… Слово «посредники» для властей РБ почти ругательное, даром что в производстве-коммерции работать без них трудно. А при распространении «новелл конституции» вполне можно было обойтись без посредничества, однако имеем то, что имеем.

Вариант ответа: «конституционная комиссия» и «рабочая группа» не сумели подготовить внятный текст. Во многом оно так – примеры явного косноязычия см. здесь и тут. Cейчас проект переделывается; обидно должно быть авторам и авторкам, которые несколько месяцев «оттачивали» формулировки, но что поделаешь. Ну, не задаром оттачивали – может, ещё и медальки за доблестный труд получат 😉

К слову, как же «там, наверху» себя любят, как стерегутся от «интервентов»! Вот обер-бюрократ Сергеенко заявляет 18.01.2022 со ссылкой на неких анонимных «людей», что «можно было бы ввести дополнительные требования к кандидатам в Президенты, а именно наличие не менее 10 лет стажа госслужбы или руководящего опыта в организации». Поскольку «никакие кухарка или клоун не должны претендовать на высокий пост главы государства» (прозрачный намёк на Светлану Тихановскую и Владимира Зеленского, но не только). Отлично придумано – разумеется, на высокие должности не должны замахиваться не то что кухарки, а и кухаркины дети! Рулить всенепременно должны такие яркие индивидуальности, как Дмитрий Петруша (сын главы «Главгосстройэкспертизы»), Александр Турчин (отпрыск управделами Новогрудского райисполкома), Виктор Лукашенко (понятно кто по отчеству), и т. д., и т. п. Вообще, пора уж, пора предусмотреть переход власти по наследству, прописав его в «Основном законе», там и раздача земель с холопами подоспеет… Чего стыдиться-то? Средневековье, всяческие «Игры престолов» теперича в тренде.

Предлагал я в апреле 2018 г., задолго до калинковичского эпигона по имени Авксентий:

Следует уже напрямую спросить у «электората»: «Поддерживаете ли преобразование Республики Беларусь в монархию?» Так себе вариант, но он лучше, чем существующий строй, когда «ни рыба, ни мясо», когда выборы устраиваются для проформы, отвлекают значительные материальные ресурсы и де-факто лишь деморализуют «электорат» (ОК, избирателей). Как кто-то говорил, в монархической династии случайно может вырасти и приличный человек…

Ей-богу, «президент» мог бы переименовать себя в царя (великого князя, короля, султана) Луку І и «именем революции», как он это любит, сформировать новую аристократию. Например, из людей, чьи фамилии звучат схоже: Лукашонки, Лукашанцы, Лукашевичи…

Система будет если не стабильной, то предсказуемой. Большинство «плюшек» достанется неодворянам, но кое-что перепадёт и обслуге – впрочем, уже давно перепадает. Получил же год назад медаль Франциска Скорины автор нижеследующей книженции, любитель подсматривать в замочные скважины…

При финансовой поддержке мининформа в издательстве «Беларусь» нашлёпали 600 экземпляров… ну, спасибо, что не 600 тысяч. Нелегко себе представить и 60 добровольных покупателей книжки, состоящей в основном из обрывков бесед «оппозиционерчиков» и ехидных комментариев к ним – похоже, госбюджет просто облегчился на очередные сколько-то тысяч рублей. А ведь могло в 2021 г. правительство (пере)издать что-то полезное, хотя бы произведения М. С. Кульбака; отмечался же 125-летний юбилей уроженца Сморгони. Андрей Ходанович не первый год переводит стихи Моисея Соломоновича с идиша, получается неплохо. Свежий перевод – поэма Кульбака «Беларусь» (в оригинале «Райсн»), которая, по некоторым сведениям, способствует воспитанию патриотизмa 😉 Cпешите видеть по этой ссылке, пока переводчик не передумал.

На днях «СБ» вспомнила о 140-летии знаменитого архитектора Иосифа Лангбарда (1882–1951) – о том, чем он знаменит, см., к примеру, здесь.

Всё бы ничего, да слегка зацепило акцентирование того, что Иосиф крестился в 1920 г. Поразительно, если это правда (до 1917 г. было бы объяснимо, но при большевистской власти?) Если и правда – как-то часто для светской страны официоз рассказывает о принадлежности видных евреев к христианству. Змитроку Бядуле в 2020 г. посмертно «вручили» православный крест, Михаилу Финбергу в 2021 г. тоже (правда, М. Ф. и при жизни не был чужд православию), теперь вот Лангбард. Я не против христианской веры, но попытки «христианизации» евреев, вкупе с позицией чиновника, курирующего этноконфессиональные вопросы («Каждый человек, по разным причинам оказавшийся в нашей стране, ассимилируется», сентябрь 2021), встречаю без энтузиазма.

Отчасти права авторка этой самиздатовской книги, в своё время работавшая в минской синагоге на Даумана, а лет 5 назад перебравшаяся в Израиль…

Экземпляр книги (124 с., тираж не указан) обнаружился в библиотеке на бульваре Шевченко. С Кэрэн Вольман пересекался в начале 2000-х, когда она звалась Леной Когаловской, это человек моего поколения, но в целом её рассказы меня не впечатлили. Этакая Дина Рубина на минималках – притом что и «максимальную» Д. Рубину лет 15 не тянет перечитывать. Понятно, в литературе много места для всех, и сборник непритязательных рассказов К. Вольман, судя по листку возврата, пользуется спросом у читателей нашей Каштановки.

«Будьте проще, и люди к вам потянутся!» 🙂

Наконец-то представитель администрации Центрального района г. Минска вымолвил нечто конкретное о здании поликлиники на Сморговском тракте, 10 (minsknews.by, 18.01.2022):

В первом полугодии после модернизации откроется здание Минского городского детского клинического центра по стоматологии (в прошлом 1-й детской стоматологической поликлиники). Сейчас там закупается оборудование: 16 стоматологических установок, два рентгеновских аппарата, стоматологический лазер и др. Дети будут приходить с удовольствием.

Напомню, капремонт с модернизацией был начат 03.05.2021, обещали закончить 30.09.2021, не сложилось. В октябре и январе указывал на этот казус, неужели помогло? Декларация о преобразовании поликлиники в Центр – хитроумный ход, с ним гораздо легче разъяснить вышестоящему начальству, почему ремонтные работы настолько затянулись.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Так было раньше. Фото отсюда

Кстати, если кто-то думает, что я имею отношение к комитету госконтроля (его общественным инспекторам в конце 2021 г. вроде сулили какие-то награды за выявление «отдельных недостатков»?). Не имел, не имею и не собираюсь; если вставляю «фитили» чиновникам, то на свой страх и риск. Зато никто не скажет мне: «А вот здесь – стоп…», разве что иной комитет. Но он молчит, как рыба об лёд – видимо, занят разработкой более серьёзных «врагов» наподобие литератора Северина Квятковского, задержанного вчера.

Вольф Рубинчик, г. Минск

20.01.2022

w2rubinchyk[at]gmail.com

Опубликовано 20.01.2022  21:36

* * *

PS. Вечером 20 января стало известно об указе, согласно которому референдум должен пройти 27.02.2022. Утром 21.01.2022 указ № 14 и «проект конституции», выносимый на «референдум», были официально опубликованы на национальном правовом портале РБ (pravo.by). Правда, по состоянию на 21.30 22 января названные тексты доступны там лишь на русском языке, что как бы намекает на отношение к белорусскоязычным гражданам и действующей конституционной норме (ст. 17 – «Государственными языками в Республике Беларусь являются белорусский и русский языки»). «Краіна-браначка»…

Кое-что в сравнении с версией 27.12.2021 изменилось, но не всегда в лучшую сторону. Разработчикам хватило ума не предлагать народу нормы об отсечении от президентства «кухарок и клоунов», однако появившийся в проекте тезис о приоритете госидеологии (в ст. 4: «Демократия в Республике Беларусь осуществляется на основе идеологии белорусского государства…») немало настораживает. Особенно на фоне тенденций, о которых рассуждал в ноябре 2021 г.

С другой стороны, за три недели никто не удосужился внести в проект правки, перечисленные здесь 28 декабря, – даже стилистические (если документ, как утверждалось, рассчитан на десятилетия, то и стилем нельзя пренебрегать). Принял я к сведению реакцию «главного»: «Вякают и наши оппоненты. Я не ошибаюсь. Именно вякают. У меня анализ полностью всех их заявлений. Они плетутся в хвосте, подхватывают любой тезис, любую запятую и начинают ее не то критиковать, не то опровергать» (18.01.2022; понятно, сей замолот куда больше говорит об ораторе, чем о его оппонентах). Что ж, повторюсь: в ситуации, напоминающей об «аксиоме Эскобара», я, скорее всего, выберу путь минимальной затратности, то бишь просто проигнорирую «мероприятие».

…C. Квятковского (на фото) всё же отпустили. Но уголовное дело на литераторе – или над ним? – таки висит.

В. Р.

Дополнено 22.01.2022  22:50

Лёсы расстраляных паэтаў: Юлій Таўбін

«Жыццё не за, а перада мной». Лёсы расстраляных паэтаў: Юлій Таўбін

23-10-2021  Крысціна Бандурына

Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных для Беларусі. Бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення — расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту.
.
Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў курапацкім лесе.

Юлій Таўбін

Юлій Таўбін (сапр. Юдаль Абрамавіч Таўбін) — той рэдкі прыклад «беларуса па духу», калі зусім няважна, дзе ты нарадзіўся і на якой мове гаварыў — Беларусь усё адно будзе ў тваім сэрцы.

«Беларускі Арцюр Рэмбо», як называе Таўбіна Андрэй Хадановіч, нарадзіўся 2 (15) верасня ў рускім горадзе Астрагожску Варонежскай губерні (цяпер — Варонежская вобласць). Маленства будучага паэта прайшло там жа, а ў 10 гадоў ён апынуўся ў Беларусі: сям’я Таўбіных пераехала ў Мсціслаў, дзе Юлій паспеў скончыць «сямігодку» (1928) і адвучыцца ў педагагічным тэхнікуме.

Свой першы верш Юдаль Абрамавіч надрукаваў, калі яму было 15, у часопісе «Маладняк Калініншчы» (Клімавічы). Праз чатыры гады свет убачыць яго першы зборнік.

Паэт, дзіця гарадскіх вуліц, яшчэ ў Мсціславе ён пісаў гораду поўныя закаханасці вершы, якія пасля зробяцца аднымі з найяскравейшых прыкладаў урбаністыкі ў беларускай паэзіі.
***
Вечар… ў горадзе вечар… Снягі пасінелі…
І дрыжыць тэлефонная сець…
Толькі крокі па цёмных, шырокіх панелях
I ўначы не пакінуць гручэць.
 
Маладзік у нябёсах блукае бязмежных,
А на вуліцах — ноч… мітульга…
І ля бліжняй да нас трансфарматарнай вежы
Электрычных праменняў дуга.
 
Знекуль чуюцца гукі фабрычнае песні,
Недзе дыша магутны матор…
Вечар… У горадзе вечар… Над горадам месяц,
А за горадам снежны прастор.
У 1931 годзе паэта вітае Мінск, дзе Таўбін вучыцца на літаратурным факультэце Мінскага педуніверсітэта, жыве ў пакойчыку на вул. Розы Люксембург разам з сябрамі, якім за гады сяброўства ён напісаў і прысвяціў не адзін свой верш. Юлька, як ласкава называлі яго Аркадзь Куляшоў і Зміцер Астапенка, вельмі тонка адчуваў гэтыя сувязі паміж людзьмі і так жа тонка ўмеў падбіраць да іх словы.
Блізкаму
Мне праз тлум і гоманы сталіцы
За шырокай даллю палявой
Часта зданню прад вачмі мігціцца
Нечакана — блізкі вобраз твой.
 
Недзе там, дзе шолахі і ветры,
Дзе кастрычнік вольхі абгаліў,
Можа, пішаш гарадскім паэтам
Просты, шчыры і адданы ліст.
 
Выкладаеш сціслы свой жыццёпіс:
«Быў пастух… Калгаснікам цяпер…
Дасылаю ў вашую часопісь
Свой другі — апрацаваны верш».
 
…За акном маім шуміць сталіца.
Дружа мой! За даллю палявой
Многа вас, нязведаных, таіцца —
Вось таму так блізкі вобраз твой.
 
Веру я, што здзейсніцца твой вырак,
Поле песні трэба шмат араць…
Прынясеш калісьці ў вершах шчырасць,
Паслядоўнік, нашчадак і брат.
 
Ці пачуеш ты мой голас ветлы?
Недзе там, сярод пажатых ніў,
Ходзяць ветры і гуляюць ветры
І кастрычнік вольхі абгаліў.

Два гады працягнуўся раман Юлія Таўбіна з Мінскам: у 1933 годзе яго ў першы раз арыштавалі і выслалі ў Цюмень, дзе ён працаваў у мясцовым тэатры і ў вольны час пісаў вершы па-руску. У лістападзе 1936 года няспынны махавік сталінскіх рэпрэсій у другі раз дабраўся да паэта, і Таўбіна паўторна арыштавалі і этапавалі ў Мінск. Апошні год жыцця ён правёў за кратамі, пад допытамі і катаваннямі, а 29 кастрычніка 1937-га калегія Вярхоўнага суда СССР вынесла яму смяротны прысуд, які быў выкананы ў той жа дзень, дакладней, у тую ж ноч.

Лінія жыцця Юлія Таўбіна гвалтоўна абарвалася ў 26 гадоў, за якія ён паспеў выдаць 5 кніг, напісаць некалькі паэм (паэма «Таўрыда» — адзін з самых трагічных тэкстаў Таўбіна — выйшла асобным выданнем у 1932 г.), у тым ліку незавершаных, а таксама перакласці з тузін замежных аўтараў на беларускую мову, сярод якіх — Уладзімір Маякоўскі, Антон Чэхаў, Ёган Вольфганг Гётэ і Генрых Гайнэ. Уласныя кнігі Юлій Таўбін выдаваў як ніхто іншы: усе пяць штук убачылі свет фактычна за два гады, прычым апошняя мела назву «Мая другая кніга» (1932) і планавалася, адпаведна, другой па ліку пасля зборніка «Агні» (1930), але нешта пайшло не так, і паміж першай і другой з невялікім перапынкам з’явіліся «Каб жыць, спяваць і не старэць…» (1931) і «Тры паэмы» (1932).

Пасмяротная спадчына паэта налічвае яшчэ тры зборнікі, два з якіх выйшлі да 70-х («Выбраныя вершы», 1957 — пасля дзвюх рэабілітацый 1956–1957 гг.; «Вершы» — 1969 г.), а пасля — доўгія гады цішыні. Толькі ў 2017 годзе дзякуючы паэту і перакладчыку Андрэю Хадановічу ў серыі «Паэты планеты» з’явіўся томік «Выбранага» Юлія Таўбіна, куды ўвайшлі не толькі ўласна беларускія вершы аўтара, але і пераклады з рускай. А верш «Ты помніш», прысвечаны Змітру Астапенку, стаў песняй, якую напісаў і выконвае Лявон Вольскі.
Ты помніш
                           Зм. Астапенку
Ты помніш, помніш, безумоўна,
І тую ноч, і той настрой,
Што панаваў над намі роўна, —
І над табой, і нада мной.
 
Драты дрыжалі пераборам,
Аб нечым дзіўным месяц сніў,
І рысы даўняга сабора
Так чотка млелі ў вышыні.
 
Нячутна шамацела лісце,
Саткалі зоры з срэбра ніць…
У тую ноч мы пакляліся
Жыць і любіць…
               Любіць і жыць.
 
І мы жылі… І мы любілі…
І неслі прагу і любоў…
Часы дзяціных сноў-ідылій
Да нас не вернуцца ізноў…
 
Жыццё далей нас весці стане,
Надорыць новых песень-дум,
І мужнай сталасці жаданні
На нас пячатку пакладуць.
 
А ўжо не вернецца з гадамі
Ні тая ноч, ні той настрой,
Што панаваў тады над намі —
І над табой, і нада мной.
***
Даверлівы — зусім не скептык —
Ўсяму я веру, ўсё цаню…
Як толькі ноч накіне кепку,
Лаўлю і шум, і цішыню…
 
Мне ўсё тут люба…
                        Ўсё знаёма —
Будынка даўняга фасад…
Ў забытым садзе — патаёма
Так хітра сплеценых прысад…
 
Завулкаў ціш і вуліц шумы,
Недатыкальнай сіні гладзь,
І гэты дом, і сіні нумар
На ім:
16/45.
Урыўкі з паэмы «Таўрыда»
*
У царыцы грацый і муз
апусцее потым палацца…
Адвядуць, можа, месца яму
ў гістарычных вучоных працах.
 
Потым Блерыё
                  першы
                        ўзляціць,
потым радыё
               гукі зловіць
і пракрэсліць
              каналаў
                        ціш
дасканалы
             маторны човен.
 
Але доўгіх стагоддзяў лёс —
ён надоўга адзнакаю лёг.
 
Будзе ў Пушкіна ля дзвярэй
доўга стукаць “презренный еврей”.
 
Яшчэ будзе ізноў і зноў
захліпацца ў крыві Кішанёў,
 
яшчэ будзе на сто гадоў
адгукацца ўшыркі і ўдоўж:
 
— Бі жыдоў! Бі паганых жыдоў!
— Бі жыдоў!
 
*
Пагром пачынаецца так:
                                    на рынку
п’яны салдат, невядомы нікому
              (падрана кашуля,
                                  ў крыві барада ўся),
крычыць:
      «апо-ошнюю…
                    хлеба…
                            скарынку-у…
апошнюю…
              хлеба…
                    і тую абважылі хрыстапрадаўцы!..»
 
Тады —
       у іншым канцы народу
чалавек з насунутым на вочы картузом
і сукаватым дубнячком —
пачынае разважаць
                     пра жыдоўскія ўціскі,
што ад іх усе нашы нядолі і нягоды,
што цар дазваляе сваім сыном
біць гэту нечысць да самага скону,
хаты іх развеяць па свеце тлом.
 
Тады крычаць аднекуль зблізку:
— Бі
       жыдоў
            і сіцылістаў! —
Так пачынаецца пагром.
*
Яны нас уціскаюць, рабуюць усё чыста,
яны паўстаюць на бацюхну-цара…
— Бі
        жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
 
Грошы нам круцяць, жонак нашых ціскаюць,
кідаюць бомбы ў бацюхну-цара…
— Бі
        жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
 
Дзяцей нашых рэжуць і кроў п’юць міскамі,
просяць прыгону ў бацюхны-цара…
— Бі
        жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
 
Вось што мне сказаў анегдысь пан прыстаў:
«Беце іх у славу бога і цара!»
— Бі
        жыдоў і сіцылістаў!
— Ур-ра!
*
Так пачынаецца пагром
і ломіць вокны важкі лом,
і аканіцы плюшчыць дом,
бразгочуць шкельцы шыб —
і хаты іх зраўняюць з тлом
пад мяккім сонечным святлом,
змяшаюць з шумам першых стром
іх перадсмертны хрып.
 
Так пачынаецца пагром…
Калі ў паветры пух пярын
і перад смерцю бачыць сын,
як гіне маці пад нажом —
апошні ў памяці націн.
 
Так пачынаецца пагром —
дзе хруст і храст, дзе хрып і храп,
дзе душаць горла клешчы лап,
кладуцца пластам мерцвякі,
дзе сотні стогнаў стыгнуць, каб
аджыць дакорам на вякі.
 
*
А калі —
       душаць цябе,
              пачынаюць цкаваць, як шчанё,
Гвалцяць дачок тваіх,
        забіваюць
               сыноў тваіх —
Тады бацькаўшчына —
      перастае быць бацькаўшчынай
І ходзяць кругі перад вачыма —
                             жоўтыя, жоўтыя…
 
А калі —
       гоняць цябе, —
              стагнаць пачынай?
З голаду памірай,
       калі адмоўлена ў працы?
Хай тады тройчы праваліцца праклятая
                                       бацькаўшчына!
Хай яна будзе для іншых ласкаваю
                                  бацькаўшчынай!
Попел яе спапялі!
       Схапі яе чорная немач!
І ўводзяцца ў слоўнікі
дзве новыя грацыі —
«Імі»
        і «Эмі».
 
Пакідаецца
        ўсё роднае і блізкае,
наседжанае доўгімі гадамі…
Параход гутаецца, як калыска,
з людзьмі, трубамі і вінтамі.
 
На палубе пасажыраў трэцяе класы,
дзе куфэрак на куфэрку
       і душа на душы, —
можна б аперціся на балясы,
але марская хвароба
       не дае жыць.
 
Міланскі шкляр,
        схіліўшыся, шэпча:
«Sancta Madonna!»
А-ах…
       Га-ах…
               Дзеці галосяць…
                     Лаецца капітан…
Лэйзер,
      сціснуўшы скроні,
            згадвае пра Іону
і як яго злопаў
      добры Левіятан.
 
Людзі
     нежывымі галасамі
         расказваюць свае гісторыі —
усе яны падобны адна на адну…
Людзі
     ляжаць
ад валасоў да пазногцяў хворыя…
Ці бачылі яны
      вясну?
 
А з музычнага салона
                першае класы
далятае…
               Nocturno?
                             Вальс?
                                     — Не ўсё роўна…
Дзеці адной бацькаўшчыны,
дзеці адной класы, —
радасць
       усміхнецца вам
               не ў шляхох вандроўных!
З нізкі «Смерць»
1
Калі я буду паміраць
                 і рабіцца дакучным целам…
А я хачу, каб гэта было не хутка, — таму
Я цяпер хачу жыць, жыць, —
жыць жыццём, аднаму мне зразумелым,
Жыццём, уласцівым толькі мне аднаму.
Бачыць, як сонца смяецца на брудным акне,
Акунаць сваё цела ў халодныя ўлонні рэчак,
Плысці на моры ў рыбачым чаўне,
Хадзіць па полі сярод цнатлівых грэчка.
Я хачу спатыкаць сяброў і таварышак,
                                                       маладых і сталых;
Хачу даверлівых жаночых пацалункаў
і моцных поціскаў мужчынскіх рук,
Каб адчуванне жыцця ніколі мяне не пакідала, —
Поўнае і шматкаляровае,
                                  як вясёлкавы паўкруг.
Я хачу наведаць аграмадныя гарады,
Далёкія краіны з мовамі чужымі, —
Я хачу,
каб свет
        паветра,
                           сухазем’я
                           і вады
Жыў,
дрыжаў
         у кожнай, самай дробнай маёй жыле.
Каб мяне хвалявалі
страты, здабыткі, развітанні і стрэчы,
Каб я мог сказаць пра сябе:
«Я жыў, пакуль мой тэрмін не прайшоў…
Каб мяне праціналі сваёю магутнасцю рэчы
Блізкіх маіх спадарожнікаў-таварышоў.
Хачу
жыць,
          падаючы,
але не занепадаючы.
Высока паднятым сілай часоў,
здабыць сталае месца на гале зямной.
Ведаю свае заганы.
Але гэта — мая задача.
Мне —
дваццаць першы год.
                              Жыццё не за, а перада мной.
У артыкуле выкарыстаныя матэрыялы кніг «Расстраляная літаратура» («Беларускі кнігазбор», 2008), «(Не)расстраляныя» («Янушкевіч», 2021), сайта «ПрайдзіСвет»лекцыі Андрэя Хадановіча і артыкула Віктара Жыбуля.
***

Инесса Ганкина. Страхи и надежды двадцатого года (5)

Заметки интеллигента

Про революцию и культуру, или Что важнее хлеба (начало)

Этот материал будет посвящен главной теме моей жизни, ведь еще в молодости я подозревала, что человеческое существование не может ограничиваться кругом материальных потребностей, и с годами это мое убеждение только упрочилось… Сегодня речь пойдет о культуре в широком понимании этого слова, ибо именно способность создавать и воспринимать культуру является главным отличием человека от животных. Для составления этого культурного обзора я достаточно активно «побегала» по родному городу, побывала на выставках и уличных концертах, а главное – поговорила с экспертами. Их голоса вы «услышите» в этом материале.

Итак, знакомьтесь: Юрий Абдурахманов (Ю. А.) – директор фонда «Наследие и время»; Андрей Ходанович (А. Х.) – поэт, переводчик, член Рады Белорусского ПЕН-центра; Михаил Баранчик (М. Б.) – поэт, председатель минского отделения литературного союза «Полоцкая ветвь»; Людмила Дунец (Л. Д.) – поэт; Ирина Коваль (И. К.) – библиотекарь, экскурсовод; Вероника Фомина (В. Ф.) – актриса и организатор кукольного театра «Лямцевая батлейка»; Андру́сь, или Андрей Такинда́нг (А. Т.) — белорусский музыкант, поэт, телеведущий. Это разные люди, и степень их вовлеченности в актуальные политические процессы тоже очень разная. Сегодня, в январе 2021 г., когда уже видно, что массовое протестное движение в Беларуси либо схлынуло до весны, либо примет какие-то другие формы, важно осознать, что же происходило осенью в культурном пространстве страны.

Выставочная деятельность. Осенний период – это традиционный сезон выставочной активности, когда музеи и галереи наперебой приглашают на разнообразные культурные мероприятия. Эта осень и начало зимы не стали исключением… Однако все эти выставки проходили не в безвоздушном пространстве, а на фоне то затихающей, то не на шутку разгулявшейся эпидемии, а также невероятной уличной активности, которая породила свои художественные формы: от вывешивания на окна соответствующей символики до флешмобов; от снеговиков «неправильной раскраски», с которыми с разной степенью успешности сражаются работники коммунальных служб, до бесконечных граффити. В качестве иллюстрации можете оценить сделанные автором статьи осенние фотографии, на которых внимательный читатель сразу увидит следы информационной войны и обвинения сторонников перемен в фашизме.

 

Сейчас я предлагаю покинуть шумные улицы и переместиться в музейные и галерейные пространства. Начнем, пожалуй, с музея истории белорусской литературы, который находится немного в стороне от протоптанной дороги музейного Минска, включающей музей Великой Отечественной войны, исторический и художественный музеи.

Что можно увидеть в «скучном» литературном музее? Первое, что меня подкупило – улыбающиеся доброжелательные смотрители и доверие к посетителям. А сейчас пробежимся по экспозиции, сделанной на высоком художественном уровне. Начнем с основной части, где в витринах расположились портреты писателей и, естественно, их книги. Ничего особенного, скажете Вы, но с учетом непростой политической ситуации меня очень порадовал не политизированный, а научный подход к созданию экспозиции. Самое большое эмоциональное впечатление производит кабинет писателя с реальными книгами, пишущей машинкой, настольной лампой и другими приметами времени, а также личные вещи знаковых фигур белорусской литературы.

Из пространства постоянной экспозиции переместимся на первый этаж, где расположились временные выставки. Прямо в фойе нас встретила небольшая, но уникальная выставка, посвященная роду Костровицких. Именно эту фамилию носила мать поэта Гийома Апполинера Анжелика, чье родовое имение находилось вблизи Новогрудка, а ее сына, знаменитого французского поэта ХХ века, знает весь цивилизованный мир. Интересно было проследить историю этого рода, разбросанного по всему земному шару.

Очень кстати пришлась и фотозона с ностальгическими элементами материальной культуры.

Одной из проблем современной Беларуси является статус белорусского языка, и речь тут не только об официальном употреблении, а о реальном его использовании в бытовом, в том числе семейном общении. Многими учениками столицы белорусский язык воспринимается как еще один иностранный. В этой связи прекрасно оформленная временная выставка «Мова хаты» может стать первым мостиком в родную мову. Ее зоны от бытовых явлений до сакрального пространства, оформленные прекрасными этнографическими предметами и текстами белорусских авторов, оптимально сочетают изобразительный и текстовой материал.

Вишенкой на торте в музее белорусской литературы стала экспозиция, посвященная жизни и творчеству братьев Гримм, приехавшая в Беларусь из Германии. Виды немецких городов, книжные иллюстрации и многое другое вызвали почти непреодолимое желание либо вернуться в детство, либо сесть в поезд и немедленно уехать в путешествие по Германии. Но пандемическая реальность и закрытые границы вернули меня из мира мечты в реальность. К сожалению, еще больше в белорусскую реальность возвращает постоянный поток новостей. Чтобы долго не пересказывать, лучше воспользоваться прямой цитатой: «Міхаіл Рыбакоў, дырэктар Музея гісторыі беларускай літаратуры, звольнены. Пасля падзей 9-11 жніўня большасць супрацоўнікаў музея зрабілі фота з надпісам “мы супраць гвалту”, якое размясцілі ў суполках музея і ў сацсетках. Сам Міхаіл таксама адкрыта выказваў сваю пазіцыю».

А вот история про директора могилевского музея:

«Директора Музея истории Могилёва Алексея Батюкова уволили с должности за подписание открытого письма против насилия и за отставку Лукашенко.

«Смешно было — вручили [уведомление] и спрашивают: «Ну, а что вы у нас не спрашиваете? [о причинах]». Я говорю: «А что спрашивать? Всё понятно». Так и решили», — рассказывает Батюков.

За почти 10 лет руководства музеем Батюкову удалось пополнить коллекцию музея ценными артефактами, среди которых — Статут Великого княжества Литовского. И это без какой-либо поддержки».

Так государство благодарит за профессиональную деятельность. Однако моя цель – это культурный обзор, поэтому предлагаю заглянуть еще в одно выставочное пространство.

Очень люблю знакомить читателей с событиями и людьми, которые не находятся у всех на слуху, но при этом спокойно и достойно уже много лет занимаются своей профессиональной деятельностью Речь пойдет о двух художниках-графиках, Ольге Крупенковой и Татьяне Сиплевич, чья совместная выставка «LITHO graphics exlibris» прошла осенью этого года в одной из минских галерей.

Вы спросите: «Мало ли выставок чуть ли не каждую неделю открывается в Минске?» Уникальность выставки заключается в самом экслибрисе, который изначально был просто штампом с именем владельца, а на сегодняшний день превратился в произведение печатной графики и предмет коллекционирования. Ольга и Татьяна работают в технике литографии, на сегодняшний день их экслибрисы хранятся у коллекционеров в 25 странах. Экслибрисы имеют традиционные темы, одна из них – «Адам и Ева». Тема как можно догадаться из разряда вечных, но читатели могут сами убедиться, насколько по-разному она решена у Ольги и Татьяны.

Иллюстрации Ольги Крупенковой

и Татьяны Сиплевич

Возможно, вас немного смутит эротизм изображения, но это одна из давних традиций экслибриса. Хочу также заметить, что формат этих работ может быть очень небольшим, что заставляет внимательно всматриваться в детали и по достоинству оценить уровень мастерства автора. Призываю читателя рассмотреть элементы орнамента и другие детали изображения, передающие бесконечную красоту божьего мира. Представляете, как повезло посетителям выставки, которые смогли увидеть 140 работ (по 70 каждой участницы) с разнообразием тем, сюжетов, колористической гаммой, символическим рядом и особенностями авторской манеры?

Стоит несколько слов сказать о творческих биографиях художниц, тем более что сама выставка имела отчасти юбилейный характер, будучи приуроченной к 50-летию их обеих. Начнем с Ольги Крупенковой. Итак, знакомьтесь: старший преподаватель кафедры рисунка, акварели и скульптуры архитектурного факультета Белорусского Национального Технического Университета, автор 11 персональных выставок, лауреат и дипломант престижных международных и национальных конкурсов (Республика Беларусь, Россия, Испания, Польша, Финляндия). Работы Ольги хранятся в музеях Беларуси, Бельгии, Венгрии, Польши, России, США, Хорватии, Швеции и Японии.

В той же степени насыщенна и разнообразна творческая биография Татьяны Сиплевич. Она включает работу в анимационной студии, издательствах, белорусской Академии искусств и, конечно, активную выставочную деятельность. Татьяна – лауреат и дипломант международных выставок в Беларуси, Испании и России, ее работы хранятся в музеях Беларуси, Бельгии, Польши, Румынии и Швеции, а также в частных коллекциях 15 стран. Татьяна – прекрасный преподаватель, доказательством чего является ее участие в Международной детской олимпиаде по искусству в США (Вашингтон, 2007 г.) в качестве преподавателя, подготовившего белорусского призера Олимпиады.

Безусловно, хоть в какой-то степени передать атмосферу выставки могут только репортажные фотографии. Смотрите, завидуйте…

Ольга Крупенкова (слева) и Татьяна Сиплевич

Инесса Ганкина                                          журналист Тамара Вятская

Выставочная активность в стране продолжается. В частности, недавно открылись три выставки, непосредственно связанные с еврейским культурным наследием. Одна из них, под символическим названием «Другое нараджэнне», – реконструкция еврейской коллекции Беларускага дзяржаўнага музея 1920–30-х гг. (Национальный исторический музей, Минск), вторая – «ТУТЭЙШЫ ІЕРУСАЛІМ» из частной коллекции Игоря Сурмачевского (Художественная галерея Михаила Савицкого, Минск) и, наконец, третья – «Прощай, местечко» Юрия Крупенкова (Музей В.К. Бялыницкого-Бирули, Могилёв). О творчестве Ю. Крупенкова вы можете подробно прочесть здесь, в материале 2020 г., а об остальных выставках, возможно, удастся сделать отдельный обзор.

Закончить фрагментарный анализ выставочной жизни страны хочется мнением эксперта. Своими тревогами и проблемами делится Юрий Абдурахманов. Вам предлагается запись разговора, состоявшегося в октябре 2020 года.

Инесса Ганкина: Как чувствует себя менеджер культурных проектов, т. е. Вы, в сегодняшней Беларуси?

Юрий Абдурахманов: Сложно он себя чувствует. Во-первых, невозможно не учитывать политическую ситуацию в стране. Очень трудно думать о каких-то новых проектах, когда на улицы выходят тысячи протестующих против насилия и обмана людей. И в то же время мы не имеем права забросить всё, что планировалось, ведь мы делаем нашу работу для нашей страны, хотя и звучит это довольно пафосно.

Свои коррективы вносит и пандемия коронавируса, которая игнорирует уверения властей в том, что у нас всё не так страшно. И, конечно, большой удар для таких небольших организаций, как «Наследие и время» – абсолютное прекращение финансовой помощи со стороны меценатов (за всё время своего существования мы ни разу не получили ни копейки от государства).

И. Г.: Отчитайтесь кратенько, что удалось сделать за полгода со дня нашей встречи и что в загашнике, т.е. в творческих планах?

Ю. А.: В последние шесть месяцев я плотно сел за разбор собранных в архивах разных стран материалов. Опубликована статья о Царфине в литовском научном журнале, подготовлен и опубликован обширный материал о художниках Парижской школы в «Комсомольской правде», вышел в свет перевод воспоминаний Царфина о Сутине с моими комментариями и статьей о Царфине, подготовлена и проведена выставка Ю. Крупенкова в Мирском замке, сейчас проходит выставка «Тихая мелодия наших местечек» в Гродненском музее истории религии. Помогаю Червенскому краеведческому музею создать экспозицию о Сутине и Царфине. Есть планы создания онлайн-лекций и экскурсий по Смиловичам и музеям Сутина и Монюшко. Готовим концепцию музея Ибрагима Канапацкого в Смиловичах. В процессе – работа над книгой о Парижской школе, подготовка выставки Андрея Духовникова (Витебск) в Минске.

И. Г.: И третий вопрос. Как по вашим ощущениям – интерес к культурным проектам со стороны обычных людей вырос или упал?

Ю. А.: Интерес к культурным проектам вообще и к искусству в частности, конечно же, снизился по понятным причинам, но в последние недели я вижу значительный рост, люди опять потянулись к духовному. Увы, отсутствие средств не позволяет нам сейчас запустить масштабные проекты (хотелось бы побольше поработать с детьми и молодежью в Смиловичах). Время покажет, нужна ли наша деятельность, востребованы ли наши знания и опыт.

Мнение эксперта позволяет нам подвести некоторый итог вышесказанному и заметить, что все совсем непросто с реализацией выставочных и музейных проектов в Беларуси. Тем более вызывает недоумение стремление власти избавляться от профессионалов, т.е. увольнять людей за высказанную политическую позицию. Про арестованную и спрятанную от людей коллекцию шедевров даже и говорить не хочется. Не зря «Ева» Хаима Сутина стала одним из символов сторонников перемен.

Литература. Про современную литературу и людей, которые активно в ней работают, можно написать множество развернутых обзоров и даже книг, но я решила пойти другим путем и просто дать слово трем авторам. Нюансы и оттенки смысла станут ясны из интервью, которые брались в октябре, когда культурные мероприятия проводились фактически во всех районах Минска, в т. ч. и на ступеньках учебных заведений. Очень важно, что читатели сумеют хоть чуть-чуть прикоснуться к творчеству моих собеседников. Итак, знакомьтесь: Андрэй Хадановіч (Андрей Ходанович) – поэт, переводчик, член рады Белорусского ПЕН-центра.

И. Г.: Почему Вам важно выступать сейчас перед активными гражданами страны?

А. Х.: Бо ў нашай краіне адбываюцца актыўныя змены, людзі абуджаюцца, праяўляюць нечуваную раней салідарнасць, паўстае грамадзянская супольнасць. Людзі пачынаюць самаарганізоўвацца на ўзроўні мікрараёнаў, вуліц і двароў. Многія жыхары шматпавярховак упершыню знаёмяцца з суседзямі. Трэба падтрымаць гэты рух. Прыходзіць і дапамагаць, чым можаш. У маім выпадку – чытаць вершы і спяваць песні. Тым больш, што ў мяне шмат песень пратэсту.

И. Г.: Как Вы видите будущее Беларуси? Что для Вас самое главное?

А. Х.: Для мяне важнае сённяшняе жаданне амаль усіх дабіцца справядлівасці і пераменаў, стварыць сітуацыю, калі ў нас будзе працаваць закон, быць свабоднымі і захаваць незалежнасць. А яшчэ мяне ўражвае цеплыня адносінаў між людзьмі. Гэта хацелася б захаваць найперш – свабоду, незалежнасць і чалавечнасць.

И. Г.: Вы очень настойчиво и серьезно занимались переводами стихов Мойше Кульбака. Что Вам дал этот опыт как поэту и человеку?

А. Х.: Кульбак, як на мяне, геніяльны і па-ранейшаму трохі недаацэнены ў нас пісьменнік. Калі яго проза, дзякуючы Сяргею Шупу ды іншым перакладчыкам, паступова прыходзіць да нашага чытача, то адкрыццё неймавернага паэта – яшчэ наперадзе. І мне вельмі прыемна, што магу ў гэтым паўдзельнічаць. Тут яшчэ пытанні памяці і ідэнтычнасці. Важна, каб сучасныя беларусы ўяўлялі часы Беларусі шматмоўнай і шматкультурнай, з нашымі яўрэямі і ідыш як адной з дзяржаўных моваў. Спадзяюся, гэта зробіць нас сённяшніх больш адкрытымі і талерантнымі.

Сейчас самое время прочесть переводы Кульбака. Любезный Андрей прислал их великое множество, но для формирования здорового читательского аппетита предложу здесь три, некоторые можно найти в соответствующих изданиях, а остальные ждут и, уверена, дождутся публикации.

Вялля і Нёман

(Di Vilje un der Njeman)

У ноч, калі месяц з нябёсаў — як срэбная зліва,

З’яўляецца з Нёмана постаць літоўскага воя,

А побач з Вяллі выплывае дзяўчына шчасліва —

Вейкі даўгія, а кудзеры зблытаны з мокрай травою.

Крочыць нясмела, ды больш не хаваецца ў хвалі…

І Нёман імкне напярэймы — абняць яе цела тугое,

Цалуе ў зялёныя вочы, што шчасцем блішчаць і тугою,

А потым адносіць на дно ў крышталёвыя сінія залі…

Месячная ноч

(A levone-naxt)

Праз ноч Царыца Саўская плыве

І працінае неба позірк боскі

Ў халодным харастве.

Бы прывіднае сяйва з вышыні

Спускаецца ў маленечкія вёскі,

Што спяць у цішыні.

Яе вачэй бяссоннае бяздонне

Глядзіць згары

На курачку ў двары,

Пільнуе верхаводку ў срэбнай тоні,

Любуецца ягняткам у хляве…

Праз ноч Царыца Саўская плыве

На зорным троне ў залатой кароне.

* * *

(“Gezen hob ix yiddishe verter”)

Яўрэйскія словы, сузор’е агеньчыкаў мілых, агеньчыкаў мілых,

як іскаркі золата з цёмнай руды.

Яўрэйскія словы, чародка галубак, галубак маіх чыстакрылых,

што ў сэрцы буркуюць, буркуюць заўжды.

* * *

Еще одна важная ипостась Андрея – исполнение своих собственных песен и переводов под гитару, и опять же с любезного разрешения автора отсылаю к двум видео в ленте:

https://www.facebook.com/andrej.khadanovich/videos/10225047321518789/

 

Сейчас позвольте вам представить еще одного поэта, а по совместительству моего старого друга Михаила Баранчика. В теплый осенний день мы гуляем по центру Минска и разговариваем о наболевшем.

          Михаил Баранчик                                                 Михаил Баранчик и Инесса Ганкина

Инесса Ганкина: Как живется поэту Михаилу Баранчику?

Михаил Баранчик: Поэту Баранчику живется легче, чем гражданину Баранчику. Что касается моей «административной» общественной должности и связанных с этим проблемами, то, слава Богу, у нас в минском отделении Белорусского литературного союза «Полоцкая ветвь» разброса мнений нет, а в самом Союзе есть, и самое неприятное, что все войны и революции когда-нибудь заканчиваются, и после таких высказываний и споров нам придется смотреть в глаза друг другу. Сегодня разброс мнений таков, что порой человека с другим мнением записывают чуть ли не во враги. Это мне очень не нравится, я как председатель отделения, как поэт и гражданин хотел бы, чтобы мы научились слушать и слышать друг друга, а не доказывать с пеной у рта свое единственно правильное мнение.

И. Г.: Стимулирует ли поэта Михаила Баранчика происходящее к каким-то интересным поэтическим высказываниям?

М. Б.: У меня родились какие-то тексты. Нельзя сейчас не выражать своей гражданской позиции, но я всегда себя считал лирическим поэтом. Хотя и пять, и семь и десять лет назад у меня были стихи на гражданскую тематику, но они никогда не были злыми. Я всегда критически оценивал ситуацию, но старался, чтобы это были призывы не к войне, а к миру. Последнее время у меня, надеюсь, тональность стихов не поменялась, но я перестал писать лирические стихи, и это мне не нравится. Я позиционирую себя как лирический поэт.

И. Г.: Я знаю, что ты постоянно либо сам организуешь, либо участвуешь в каких-то культурных инициативах. Чтобы ты посоветовал людям, которые скучают по культурным впечатлениям или сами занимаются литературным творчеством?

М. Б.: Совсем недавно я мог рекламировать площадку в детской библиотеке № 10, но сейчас поступил приказ запретить такие мероприятия в детских библиотеках, и сейчас мы проводим встречи нашего литературно-музыкального проекта «Десяточка» в Минском Дворце детей и молодежи.

И. Г.: Я знаю, что у вашего литературного Союза в Уставе записано требование – быть вне политики, следовательно, единственное, что является критерием выступления на вашей площадке – уровень литературного мастерства.

М. Б.: Да, а еще важное отличие нашего проекта от других, что кроме поэтов мы активно сотрудничаем с бардами. Есть еще хорошее объединение «Гелиос», которое первоначально позиционировало себя как бардовское, но с каждым разом там все чаще появляются поэты.

И. Г.: Я знаю, что недавно у вас был какой-то замечательный бардовский фестиваль с выездом из Минска?

М. Б.: Фестиваль «Паруса надежды». Туда приезжали барды из Минска и из Солигорска. Организатор – поэт и бард Елена Фатнева.

И. Г.: Чем принципиально отличаются литературные площадки в Минске от мероприятий на природе?

М.Б.: Мне больше нравится на природе, потому что в помещении напоминает академический концерт.

И. Г.: Какой возрастной диапазон участников? Не является ли бардовская культура «бабушкиными песнями?».

М.Б. На этом фестивале были люди старше сорока. В тот же «Гелиос» и другие клубы ходит очень много молодежи. Когда был вечер памяти Арика Круппа, то приходила целая плеяда молодых авторов, семь-восемь человек, они прекрасно знают и исполняют «старые» песни. Возраст тут не главный критерий; если у тебя лежит душа к бардовской песне, то можно найти пространство.

И. Г.: От сегодняшних реалий, радующих и печалящих, хочется обратиться к твоему творчеству. Одна из его важных тем – еврейская, а еще точнее тема исторической памяти и Холокоста. Прежде чем читатели прочтут одно из самых ярких твоих стихотворений, я хочу, чтобы ты вкратце рассказал историю твоей семьи.

М. Б.: Почти в каждой еврейской семье есть погибшие, и эта память живет с нами. Поэтому я не мог не коснуться этой темы. У меня часть родни жила в Белице и там бабушку, дедушку и отца прятали соседи. Они получили звание Праведников. Я их просто нашел… Старший брат моего отца был партизаном, он пришел в деревню за продуктами, его поймали и убили на глазах у бабушки. (Она в этот момент пряталась на чердаке и тронулась умом.) Семье со стороны мамы повезло меньше, потому что те, кто из Зембина не уехал, погибли фактически все. Моей маме повезло. Она каждое лето ездила в Зембин к бабушке и дедушке, но тут у нее родились младшие сестры-близняшки, она осталась на лето с родителями и уехала вместе с ними в эвакуацию в Уфу. Когда дедушка освобождал Беларусь, то их часть стояла недалеко от Зембина… Он, конечно, догадывался о судьбе евреев Беларуси, слухи доходили, но точно о судьбе своих родных не знал. Там в Зембине до войны жила вся их родня, ведь дедушка и бабушка со стороны мамы из одного местечка. Во время освобождения Беларуси дедушкина часть проходила недалеко от Зембина, и он со своим боевым товарищем получили разрешение на короткое увольнение. Когда он пришел в Зембин и узнал, что там погибло 16 или 18 человек из его семьи, то его боевой товарищ вспоминал, что, пока они шли от местечка до ямы (примерно 1,5 км), дедушка поседел на глазах. Сам дедушка об этом никогда не рассказывал. Естественно, зная всё это, я не мог пройти мимо темы войны и Холокоста. У меня есть стихи, посвященные белицким евреям и зембинским, и про минскую «Яму»…

И. Г.: В эпоху застоя тема Холокоста была, как бы это помягче сказать, «на периферии». Как сейчас литературное сообщество в Беларуси и России принимает эту тему?

М. Б.: Я за исключением нескольких случаев не замечал антисемитизма среди своих коллег по перу. Общаясь с литераторами из всех писательских cоюзов Беларуси, я не сталкивался ни с открытым, ни с замаскированным антисемитизмом. У меня много знакомых среди литераторов Украины. То же самое впечатление. Возможно, мне так везет. С литераторами из России я общаюсь меньше, но среди моих знакомых я тоже с этим не сталкиваюсь.

МЕСТЕЧКО

Там каждый год весной цвели сады –

И белый дым окутывал местечко.

Там сладок вкус колодезной воды,

Там тихий разговор субботних свечек.

Там по утрам концерт вели грачи

На тополе за старой синагогой.

Свои есть мудрецы и ловкачи –

Но все равны пред временем и Богом.

Там вечности отсчёт вели часы –

Их вечно чинит часовщик сутулый.

И гриву, всю седую от росы,

Своей кобыле чистит балагула.

Там в русской печке с чолнтом чугунок

Там на окошках шторки кружевные.

Там знают все, что бедность – не порок:

Биндюжники, сапожники, портные.

Там тяжело работают за грош –

Но всё же верят в Господа упрямо.

Иврит – для Бога. Дома – «маме-лошн».

Тот, на котором в детстве пела мама.

Картинка та теряется вдали:

Мурчит на печке рыжий кот-подкидыш,

И куры сонно роются в пыли,

И даже лошадь понимает идиш.

Ах, эта речь певуча и нежна.

Но все мы здесь – у времени гостями…

А над местечком полная луна

Пьёт тишину из вечности горстями.

И нет ещё предчувствия невзгод

И нет пока причины для кошмаров…

Но вот – проклятый 41 год,

И яблонь дым сменяет дым пожаров.

И взорвана в июне тишина.

И в тлен ушли – их больше не увидишь.

И никого не пощадила та война –

И даже лошадь, знающую идиш.

(окончание следует)

Фото Инессы Ганкиной и Дмитрия Симонова

Опубликовано 24.01.2021  22:11

У. Караткевіч & шахматы (бел/рус.)

Шахматная тэма «Ладдзі Роспачы» ў сусветным кантэксце

(перевод на русский см. ниже)

Колькі гадоў таму паэт і літаратуразнавец Андрэй Хадановіч выступіў з дакладам, дзе паказаў на падабенства паміж сюжэтамі аповесці «Ладдзя Роспачы» Уладзіміра Караткевіча (1964) і фільма «Сёмая пячатка» рэжысёра Інгмара Бергмана (1957). У абодвух творах чалавек гуляе ў шахматы з «цёмнай сілай»; праўда, у Бергмана – з Анёлам Смерці, у Караткевіча – з самой Кашчавай, але гэтае адрозненне не выглядае істотным і яго дапушчальна не ўлічваць.

Сюжэтныя падабенствы паважаны паэт пракаментаваў наступным чынам: «Увесь фокус у тым, што ў шведскага рэжысёра чалавек (як яму і належыць) прайграе, тады як у Караткевіча здараецца немагчымае, здараецца цуд, здараецца яўнае махлярства – і перамога. А пераможцаў, як вядома, не судзяць – і чытачы ў захапленні. Так і з караткевічаўскім плагіятам» («Краязнаўчая газета», № 44, 2010).

Кадр з фільма «Сёмая пячатка»

Слоўца «плагіят» я б трактаваў як жарт А. Хадановіча (дарэчы, някепскага шахматыста, удзельніка традыцыйных таварыскіх спаборніцтваў, якія ладзяцца ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў). Насамрэч нават павярхоўнае параўнанне двух твораў паказвае на самастойнасць аповесці У. Караткевіча. Справа не толькі ў тым, што Гервасій Выліваха перамагае Смерць, а бергманаўскі рыцар Антоніус Блок – не (аднак у працэсе гульні знявераны рыцар адцягвае ўвагу Анёла Смерці ад сям’і камедыянтаў, фактычна іх ратуючы). Уся «Ладдзя Роспачы» пабудавана, па сутнасці, як адштурхоўванне ад меланхалічнай прыпавесці Бергмана, прасякнутай духам Эклезіяста. Выліваха – сангвінік і трыкстар, які не шукае ісціны за мяжой, ігнаруе Эклезіяста, але ўпарта змагаецца з мярцвячынай на сваёй зямлі, навязваючы свае правілы гульні і на «тым» свеце. Як слушна заўважылі Ганна Бутырчык і Марына Казлоўская ў 2013 г., «Гервасій – чалавек новага гуманістычнага светапогляду, што праступае ў выяўленых рысах індывідуалізму, у жыцці праз край, у адчуванні ўнутранай свабоды, асмяянні рысаў старога свету, царкоўных інстытутаў, рэлігійных забабонаў, у псіхалагізме і дынаміцы жыцця».

Цалкам верагодна, што расповед пра паядынкі Вылівахі са Смерцю з’явіўся не без уплыву Бергмана (зрэшты, у «Сёмай пячатцы» паказаны толькі адзін паядынак, які да таго ж ідзе з перапынкам, і першым хітруе якраз «цёмны бок», а не чалавек). Аднак не менш падстаў звязваць аповесць Караткевіча з раманам Ільі Ільфа і Яўгена Пятрова («Дванаццаць крэслаў», 1927), бо Вылівахавы хітрыкі за дошкай чымсьці нагадваюць паводзіны Астапа Бендара ў Васюках. Успомнім: «Астап прайграў запар пятнаццаць партый, а неўзабаве яшчэ тры. Заставаўся адзін аднавокі. У пачатку партыі ён… нарабіў мноства памылак і цяпер з цяжкасцю вёў гульню да пераможнага канца. Астап, незаўважна для навакольных, скраў з дошкі чорную ладдзю і схаваў яе ў кішэнь» (менавіта чорнай ладдзёй Смерці ў час вырашальнай партыі маніпулюе і Выліваха, соваючы яе сваім рукавом пад бой). Васюкінскі супернік «гросмайстра», аднавокі аматар, выглядае як персанаж дэманічнай прыроды; паводле каментатара рамана Юрыя Шчаглова, аднавокасць і кульгавасць – формы «хтанічнай асіметрыі».

У той самы час адрозненні паміж Бендарам і Вылівахай, «Ладдзёй Роспачы» і «Дванаццацю крэсламі» таксама відавочныя; пачаць хаця б з таго, што Выліваха нашмат больш вопытны гулец у шахматы, чым ілжэгросмайстар Бендар. Выходзіць, трэба весці гаворку не пра тое, што Караткевіч пераняў сюжэт у Ільфа і Пятрова (або ў Бергмана), а пра тое, што ўсе згаданыя творы абапіраюцца на ўстойлівы комплекс матываў, гэтак званы вандроўны сюжэт. Апошні бярэ пачатак у Сярэднявеччы, калі ў Еўропе распаўсюдзілася ўяўленне пра шахматную партыю як алегорыю жыцця. Зрэшты, падобнае ўяўленне бытавала і на Усходзе: так, у адным з вершаў Амара Хаяма свет параўноўваецца з шахматнай дошкай, людзі – з пешкамі.

Фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы». XV cт.

Названы сюжэт адлюстроўваўся не толькі ў літаратуры, але і ў жывапісе. Сярод найбольш ранніх прыкладаў – фрэска «Смерць, якая гуляе ў шахматы» ў царкве пад Стакгольмам (каля 1480 г.; лічыцца, што гэты самы твор і натхніў І. Бергмана на працу над фільмам). Аналагічная тэма выкарыстоўвалася ў гравюрах аднаго з найбуйнейшых нямецкіх мастакоў Альбрэхта Дзюрэра (1471–1528). Цікава, што на шведскай фрэсцы паказаная «некананічная» шахматная дошка памерам 5Х7, але на карціне канца ХVIII стагоддзя «Партрэт доктара дэ С., які гуляе ў шахматы са Смерцю» аўтарства французскага мастака Рэмі-Фюрсі Дэкарсэна (Descarsin; у часопісе паправілі на «Дэскарсэна», але хутчэй за ўсё гэтае прозвішча мае вымаўляцца без «с», як Descarthes = Дэкарт. – В. Р.) яна ўжо мае сучасны выгляд. Доктар з карціны ўсміхаецца, бо, паводле аўтарскага апісання, уратаваў пацыента ад сваёй суперніцы.

Р.-Ф. Дэкарсэн «Партрэт доктара…» (прыблізна 1793 г.)

У пазамінулым стагоддзі папулярным быў твор «Шахматысты» (1830-я гг.) нямецкага мастака Фрыдрыха Аўгуста Морыца Рэтча. На той карціне Чалавек гуляе з Д’яблам – не выключана, што за дошкай былі выяўлены Фаўст і Мефістофель. Увесь антураж гаворыць пра тое, што ад выніку гульні залежыць нешта большае, чым лёс асобнага гульца.

Ф. Рэтч «Шахматысты» (1830-я гг.)

Такім чынам, У. Караткевіч распрацаваў сюжэт, які шмат стагоддзяў блукаў у еўрапейскай культуры, аднак беларускі творца зрабіў гэта арыгінальна, з увагай і павагай да родных крыніц. Здаецца, ніхто да яго ў беларускай літаратуры, прынамсі ў савецкі час, не аднаўляў, напрыклад, старажытныя назвы шахматных фігур: ферзь – «візір», пешка – «латнік» (праўда, кароль, слон, конь, ладдзя засталіся ў аповесці са звыклымі «імёнамі»). Атрымаўся твор з глыбокай верай у тое, што чалавек – не пешка ў гульні вышэйшых сіл. Не дзіўна, што «Ладдзя Роспачы» дагэтуль ставіцца на тэатральнай сцэне, штурхае творцаў на пошукі працягу. Так, у 2010 г. паэт-сатырык Алесь Няўвесь напісаў фельетон, у якім Уладзімір Караткевіч, знаходзячыся ў Раі, зводзіць унічыю партыю з Богам (скраўшы белую ладдзю) і адпрошваецца на Зямлю, у Беларусь. Песня па матывах «Ладдзі Роспачы» ёсць у гродзенскага гурта «Dzieciuki»; шахматы выконваюць у ёй не апошнюю ролю, як і ў мультыплікацыйным кліпе (2014), знятым на яе. А кампазітар Алег Хадоска нядаўна стварыў тэатральную музыку «Гульня ў шахматы са Смерцю».

У 2015 г. – на юбілей Караткевіча – група беларускіх літаратараў, аматараў шахмат, падпісала петыцыю з просьбай назваць вуліцы ў Мінску і Рагачове імем Гервасія Вылівахі. Просьба пакуль што не задаволеная, але, магчыма, усё яшчэ наперадзе.

Вольф РУБІНЧЫК

Апублікавана ў часопісе «Роднае слова», № 11, 2019

* * *

(авторский перевод на русский – для belisrael.info)

Шахматная тема «Ладьи Отчаяния» в мировом контексте

Несколько лет назад поэт и литературовед Андрей Ходанович выступил с докладом, где показал схожесть сюжетов повести «Ладьи Отчаяния» Владимира Короткевича (1964) и фильма «Седьмая печать» режиссёра Ингмара Бергмана. В обоих произведениях человек играет в шахматы с «тёмной силой»; правда, у Бергмана – с Ангелом Смерти, у Короткевича – с самой Костлявой, но такое отличие не выглядит существенным и его допустимо не учитывать.

Сюжетные подобия уважаемый поэт прокомментировал следующим образом: «Весь фокус в том, что у шведского режиссёра человек (как ему и надлежит) проигрывает, тогда как у Короткевича случается невозможное, случается чудо, случается явное жульничество – и победа. А победителей, как известно, не судят – и читатели в восхищении. Так и с короткевичским плагиатом» («Краязнаўчая газета», 2010, № 44).

Кадр из фильма «Седьмая печать»

Cловечко «плагиат» я бы трактовал как шутку А. Ходановича (кстати, неплохого шахматиста, участника традиционных товарищеских соревнований, которые устраиваются в Союзе белорусских писателей). На самом-то деле даже поверхностное сравнение двух произведений указывает на самостоятельность повести В. Короткевича. Дело не только в том, что Гервасий Выливаха одолевает Смерть, а бергманский рыцарь Антониус Блок – нет (однако в процессе игры разуверенный рыцарь отвлекает внимание Ангела Смерти от семьи комедиантов, фактически их спасая). Вся «Ладья Отчаяния» построена, по существу, как отталкивание от меланхолической притчи Бергмана, проникнутой духом Экклезиаста. Выливаха – сангвиник и трикстер, который не ищет истины за границей, игнорирует Экклезиаста, но упорно борется с мертвечиной на своей земле, навязывая свои правила игры и на том свете. Как справедливо заметили Анна Бутырчик и Марина Козловская в 2013 г., «Гервасий – человек нового гуманистического мировоззрения, что проступает в выразительных чертах индивидуализма, в жизни через край, в ощущении внутренней свободы, осмеянии черт старого мира, церковных институтов, религиозных предрассудков, в психологизме и динамике жизни».

Вполне вероятно, что рассказ о поединках Выливахи со Смертью появился не без влияния Бергмана (впрочем, в «Седьмой печати» показан лишь один поединок, который к тому же идёт с перерывом, и первой хитрит как раз «тёмная сторона», а не человек). Однако не меньше оснований связывать повесть Короткевича с романом Ильи Ильфа и Евгения Петрова («Двенадцать стульев», 1927). Хитрости Выливахи за доской чем-то напоминают поведение Остапа Бендера в Васюках. Вспомним: «Остап проиграл подряд пятнадцать партий, а вскоре еще три. Оставался один одноглазый. В начале партии он… наделал множество ошибок и теперь с трудом вел игру к победному концу. Остап, незаметно для окружающих, украл с доски черную ладью и спрятал ее в карман» (именно чёрной ладьёй Смерти во время решающей партии манипулирует и Выливаха, передвигая её своим рукавом под бой). Васюкинский соперник «гроссмейстера», одноглазый любитель, выглядит как персонаж демонической природы: согласно комментатору романа Юрию Щеглову, одноглазость и хромота – формы «хтонической ассиметрии».

В то же время отличия между Бендером и Выливахой, «Ладьёй Отчаяния» и «Двенадцатью стульями», тоже очевидны: начать хотя бы с того, что Выливаха намного более опытный игрок в шахматы, чем лжегроссмейстер Бендер. Выходит, нужно вести речь не о том, что Короткевич перенял сюжет у Ильфа и Петрова (или у Бергмана), а о том, что все упомянутые произведения опираются на устойчивый комплекс мотивов, так называемый бродячий сюжет. Последний берёт начало в Средневековье, когда в Европе распространилось представление о шахматной партии как аллегории жизни. Впрочем, подобное представление бытовало и на Востоке: так, в одном из стихов Омара Хайяма мир сравнивается с шахматной доской, люди – с пешками.

Фреска «Смерть, которая играет в шахматы». XV в.

Названный сюжет отражался не только в литературе, но и в живописи. Среди наиболее ранних примеров – фреска «Смерть, играющая в шахматы» в церкви под Стокгольмом (около 1480 г.; считается, что это самое произведение и вдохновило И. Бергмана на работу над фильмом). Аналогичная тема использовалась в гравюрах одного из крупнейших немецких художников Альбрехта Дюрера (1471-1528). Интересно, что на шведской фреске показана «неканоническая» шахматная доска размером 5х7, но на картине конца XVIII в. «Портрет доктора де С., играющего в шахматы со Смертью» авторства французского художника Реми-Фюрси Декарсена (Descarsin; в журнале поправили на «Дескарсена», но скорее всего эта фамилия должна произноситься без «с», как Descarthes = Декарт. – В. Р.) она уже имеет современный вид. Доктор с картины улыбается, ибо, согласно авторскому описанию, спас пациента от своей соперницы.

Р.-Ф. Декарсен «Портрет доктора…» (примерно 1793 г.)

В позапрошлом веке популярным было произведение «Шахматисты» (1830-е гг.) немецкого художника Фридриха Августа Мориса Ретча. На той картине Человек играет с Дьяволом – не исключено, что за доской были показаны Фауст и Мефистофель. Весь антураж говорит о том, что от результата игры зависит нечто большее, чем судьба отдельного игрока.

Ф. Ретч «Шахматисты» (1830-е гг.)

Таким образом, В. Короткевич разработал сюжет, который много веков бродил в европейской культуры, но белорусский мастер слова сделал это оригинально, с вниманием и уважением к родным источникам. Кажется, никто до него в отечественной литературе, во всяком случае в советское время, не воспроизводил к примеру, древние названия шахматных фигур: ферзь – візір, пешка – латнік (правда, кароль, слон, конь, ладдзя остались в повести с привычными именами). Получилось произведение с глубокой верой в то, что человек – не пешка в игре высших сил. Не удивительно, что «Ладья Отчаяния» до сих пор ставится на театральной сцене, подталкивает творческих людей на поиски продолжения. Так, в 2010 г. поэт-сатирик Алесь Невесь написал фельетон, в котором В. Короткевич, находясь в Раю, сводит вничью партию с Богом (украв белую ладью) и отпрашивается на Землю, в Беларусь. Песня по мотивам «Ладьи Отчаяния» есть у гродненской группы «Dzieciuki»; шахматы играют в ней не последнюю роль, как и в мультипликационном клипе (2014), снятом на песню. А композитор Олег Ходоско недавно создал театральную музыку «Игра в шахматы со Смертью».

В 2015 г. – на юбилей Владимира Короткевича – группа белорусских литераторов, любителей шахмат, подписала петицию с просьбой назвать улицы в Минске и Рогачёве именем Гервасия Выливахи. Просьба пока не удовлетворена, но, возможно, всё ещё впереди.

Вольф РУБИНЧИК

Опубликовано 18.01.2020  11:40

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (93)

Шалом усім, хто яшчэ сочыць за серыялам! Ідзе ён доўга, але ўсё ж не 8888 дзён, як у асобных палітыкаў, якія граюць ролю прэзідэнта… Харошую карцінку выставіў надоечы «антыжурналіст»:

Годны адказ на адміністратыўнае захапленне «святам бясконцасці», практыкаванае ўрадавым інфармагенцтвам. Набор фактаў ад Аляксея Карпекі – адказ больш падрабязны.

Ці звярнуў хто ўвагу на тое, што «бясконцасць» у афіцыёзным кантэксце можа намякаць на адмену прэзідэнцкіх выбараў 2020 года? Хітрыя ідэолагі праз сваё агенцтва яўна зандуюць глебу. Логіка ў вышэйшых чыноў скасабочаная, і калі статуя гарадавога з сабачкам насупраць будынка міністэрства ўнутраных спраў РБ лічыцца «жывой» (толькі не кажыце мне, што падлетак пасля затрымання 14.11.2018 сам даўмеўся прасіць прабачэння ў статуі, якую перад гэтым пляснуў), то чаму б жывому чалавеку не зрабіцца помнікам самому сабе? 🙂

Калі ўспомніць, што 13 лістапада шэф абвясціў 2019-ы «годам палітычнай вакханаліі» (прадоўжыцца, маўляў, да сярэдзіны 2020 г.), то карціна вымалёўваецца больш-менш ясная. Зміцер Дзядзенка, літаратурны жартун – ці жартаўлівы літаратар – ужо пераназваў ЦВК на чале з «паднявольнай птушкай» Лідай у «Цэнтральную Вакханальную камісію» 🙂 🙂

Дапраўды, сістэме надакучылі выбары, нават імітацыйныя, тым болей што, як паказвае расійская практыка, яны дэмаралізуюць выканаўцаў і здольныя абярнуцца нечаканай перамогай «апазіцыі». Ад любімых некалі рэферэндумаў адміністрацыя ўжо адмовілася, хоць змена Канстытуцыі наспела і пераспела (асноватворны юрыдычны тэкст неабходна было мяняць 5 год таму, перад ліквідацыяй гаспадарчых судоў, або хаця б адразу пасля яе). Дык што, «каранацыя ў чацвер»? Няўжо-такі збудзецца мой сцэнарый з «Баціканам»?

Ісці ў заклад аб лёсе Беларусі да 2021 г., як я тое прапаноўваў чытачам у канцы кастрычніка, ніхто не пажадаў. Ёсць яшчэ пару дзён, але… мяркую, аматары змрочных прагнозаў не выйдуць на сувязь. І гэта крыху суцяшае – значыць, у глыбіні душы яны і самі не вераць, што РФ паглыне РБ або адкусіць яе ўсходнія вобласці, адно хайпуюць.

…Год таму дзяўчаты з горада Б. (Барысава! – хіба Давіда Шульмана начыталіся) заснавалі капэлу «Жыдовачка», якая грае яўрэйскія мелодыі. Назоў не ўсім спадабаўся, і вось што прачытаў у fb-акаўнце капэлы: «Як граць штэтлфолк у Беларусі, звацца “Zhydovachka” і не адграбаць ад “русскоязычных белорусских евреев” а ніяк! Граць, звацца і адграбаць». Сапраўды, ёсць яўрэі, якія адрэагавалі, нібыта бык на чырвоную анучу – хтосьці нават абяцаў паскардзіцца ў адміністрацыю Цукербергіі… Спадзяюся, дзяўчаты (іх цяпер шэсць) не кінуць сваю справу. Словы «жыд», «жыдоўка» мне бачацца архаічнымі – ну дык музыканткі і аднаўляюць, як умеюць, старыя яўрэйскія танцы! Дапраўды, 100-200 гадоў таму не юзалі носьбіты беларускай мовы слова «яўрэй», хаця спробы «раскруціць» нешта падобнае рабіліся і да знакамітай пастановы ЦК 1925 г. Так, на рубяжы 1917–1918 гг. Сымон Дзякоў з Магілёўшчыны пісаў у рэдакцыю газеты “Вольная Беларусь”: «Пакуль слова “жыд” будзе існаваць, ужывацца ў друку і гутарцы, да тых часоў астанецца жывучым атрутны корань антысемітызму… Замяніце гэтае слова вельмі зычным словам “еўрэй”». Рэдакцыя ў № за 07.01.1918 адказала: «Слова жыд не мае ў сабе нічога ганебнага, і жыдоўская маса ў нас не абражаецца ад гэтае назвы».

Згаджуся з незнаёмым мне Ільёй Шведзікам (21.11.2018, fb-група «Белорусские евреи»): «Стаўленне да выкарыстання канкрэтных слоў залежыць ад эмацыйнай афарбоўкі… У цэлым, вядома, у большасці выпадкаў гэтае слова (сугучнае з беларускім “жыд” – В. Р.) у 2018 годзе на тэрыторыі былога СССР выкарыстоўваецца для прыніжэння яўрэяў, і яго выкарыстанне непрыемна мне як яўрэю. Але канкрэтна ў гэтым выпадку зусім не бачу нічога абразлівага. Бачу, наадварот, спробу адраджэння яўрэйскай музычнай традыцыі, што мне, як яўрэю, нават прыемна. Удалая спроба або не, я не ведаю ))))» Дадам, што ў канцы 2000-х гадоў пад кіраўніцтвам Дзмітрыя (Зісла) Сляповіча ў Мінску былі праведзены тры невялікія фэсты «Жыдовішча», выйшаў ідыш-беларускі слоўнік Аляксандра Астравуха з развагамі пра «жыдоўскую культуру», і свет не перакуліўся.

Сам я ў 2002 г. выдаваў газету з белмоўным падзагалоўкам «незалежная яўрэйская», а ў 2003–2009 гг. – «беларуска-яўрэйскі» бюлетэнь. Вытворныя ад «жыда» там ужываліся толькі ў тэкстах гістарычнага характару (таго ж Змітрака Бядулі…). Аднак, паклаўшы руку на сэрца, аддаю перавагу «Нашай Ніве» пачатку 2000-х з яе паведамленнямі пра «жыдоўскія сьвяты», а не цяперашняй, павярхоўна паліткарэктнай «НН», якая піша пра «яўрэяў», але дэ-факта нацкоўвае сваю аўдыторыю на нашых людзей.

* * *

У пачатку года часта ездзіў у аўтобусах, дзе хоцькі-няхоцькі слухаў у салоне бясконцыя натацыі пра тое, што расклейванне несанкцыянаваных аб’яў на апорах кантактнай сеткі (прасцей кажучы, на прыдарожных слупах) цягне за сабой штраф ад 20 да 100 базавых велічынь. Гэта сур’ёзная сума: для параўнання, звычайнае парушэнне правілаў дарожнага руху пешаходам «важыць» усяго ад 1 да 3 базавых, то бок прыблізна ад 12 да 36 долараў.

Падобна, «Мінсктранс» сваімі ролікамі, пра якія гаворыцца тут, усім жыхарам і гасцям сталіцы вушы пратрубіў. Нават паказвалі мульцік, у якім суворы дзядзька-міліцыянт бярэ за каўнер вісусаў-расклейшчыкаў. Але які плён гэта дало к канцу года, праз 9-10 месяцаў?

Слупы г. Мінска па-ранейшаму залепліваюцца рэкламай… Мабыць, гэта такая народная традыцыя.

Побач з плошчай Бангалор, каля станцый метро «Пушкінская» і «Спартыўная», лістапад 2018 г. Не самы цэнтр, аднак і не перыферыя

Хочацца падкінуць чытачам – і чытачкам – пытанне для роздумаў: чаму народ не баіцца пакарання? Варыянты адказу: а) у Мінску многа рызыкантаў; б) прыбытак ад аднаго выхаду на вуліцу з аб’яўкамі большы за штраф (што наўрад ці); в) усе ведаюць, што праваахоўным органам няма ахвоты лавіць парушальнікаў. Высоўвайце свае версіі.

Асабіста я схіляюся да трэцяга варыянту – у сталіцы пільна ахоўваюцца толькі асобныя лапікі, ля дзяржустаноў і пад. Невыпадкова тых, хто ўступаў у кантакт з вышэйзгаданым «гарадавым» на вул. Гарадскі Вал, затрымлівалі вельмі хутка. З аднаго боку, такая «выбіральнасць» цешыць, бо прадухіляе татальны кантроль над грамадзянамі. З другога… сумна ад таго, што не паўсюль на тэрыторыі РБ (ды што там РБ – Мінска) закон дзейнічае аднолькава.

Каб пазбыцца непажаданых афішак, раіў бы ўладам парадаксальны крок: не палохаць штрафамі, а наадварот, дазволіць расклейку – або зрабіць яе абавязковай для кожнага грамадзяніна 🙂 Адчужэнне «паспалітага люду» ад «інстанцый» зараз такое, што людзі пачнуць рабіць усё на злосць, г. зн. ухіляцца ад пэцкання слупоў. 😉

* * *

У сераду, 21 лістапада, зноў заехаў у Курапаты (мінулы раз наведваў урочышча летась). Паглядзеў на новы помнік, пастаўлены з санкцыі міністэрства культуры. Праекты, што ўвайшлі ў шорт-ліст, у свой час не выклікалі ў мяне энтузіязму, аднак гатовая канструкцыя са звонам, пры ўсёй яе мастацкай другаснасці адносна хатынскіх пабудоў, нечым кранае.

Асабліва прыемна было ўбачыць на ножках гэтай «вежы» надпісы на ідышы квадратнымі літарамі (muter, shvester, man ды інш. – усяго звыш 10 родных слоў). Дарэчы, і стаіць новы помнік зусім побач з манументам, узведзеным «ад імя яўрэяў» у 2004 г. – там таксама ёсць словы на ідышы. А шыльда з другога боку пацвярджае, што Курапаты ўзятыя пад ахову дзяржавай:

Потым я спусціўся з «Галгофы» ў бок рэстарана «Поедем поедим». Ён метраў за 100 ад лесу з крыжамі, спадарожныя домікі – метраў за 60. Абышоў плот – і на ўваходзе заўважыў групу пратэстоўцаў. Іх было чацвёра, у тым ліку Павел Севярынец. Ягоны паплечнік з Радашковічаў неўзабаве сышоў.

 

Валерый, Юрась, Павел

Пастаяў я з хлопцамі, пагутарыў. Павел быў настроены па-баявому – надалей настойвае на закрыцці рэстарацыі. Аптымістычна ён ацэньваў нядаўняе звальненне ключавых чыноўнікаў мінкульта (Дрыга, Яцко) – маўляў, гэта знак, што хутка ўсё зменіцца. Спыняў аўтамабілі і тактоўна прапаноўваў пасажырам буклеты. Дзеля-мадзеля і я ўзяў буклецік на мелаванай паперы – нейкая фірма раздрукавала яго для пратэстоўцаў бясплатна.

Папраўдзе, не пераканалі мяне ні размовы, ні друкаванае пасланне («рэстаран на чалавечых костках» – кідкі лозунг, але ж насамрэч парэшткі расстраляных на гэтым месцы не былі выяўлены). Вялікага сэнсу ў «асветніцка-місіянерскім» пратэсце зараз не бачу, хоць Павел і казаў, што многія ў выніку адмовіліся ад заездаў ва ўстанову, якая цяпер нясе вялікія страты. Усё ж рэстаратары нештачкі зарабляюць на кейтэрынгу… Можна як заўгодна ставіцца да Леаніда Зайдэса, але ён выглядае ўпартым, мэтаскіраваным бізнэсоўцам.

Выйсцем было б ці то дабіцца вяртання 150-метравай ахоўнай зоны праз суд, ці пабудаваць ля кальцавой дарогі аналагічны рэстаран ды перавабіць наведвальнікаў, ці штодня выводзіць да ўезду ў «Поедем поедим» па 100-200 чалавек, блакуючы шлях, каб у адказ на разгон(ы) прыходзілі б новыя пікетоўцы. Паколькі ўсё пералічанае – са сферы фантастыкі, выпадае шукаць кампрамісу (варыянт улетку я выкладваў; магчымыя, зразумела, і іншыя).

Год цяжкі, але здаралася і нямала добрага. Вось нястомны Іосіф Шкляр (аka Iossi Schkr) месяцы тры таму падрыхтаваў інфарматыўны фільм пра Валожынскую ешыву, ды яшчэ з англійскімі субтытрамі. Вось гэткі ж нястомны Алесь Астравух едзе на чарговую «літвацкую экскурсію» пад эгідай «Арт Вандроўні» (канец верасня) і ладзіць «нясумную лекцыю» пра маме-лошн у «Арт Сядзібе» (сярэдзіна лістапада).

Самому мне сёлета пашчасціла чытаць вершы на ідышы перад шырокай публікай 4 разы (у сакавіку, верасні і двойчы – у кастрычніку). Столькі ж ідышных выступаў было ў мяне за 3 папярэднія гады (2015–2017 гг.) – чым не доказ прагрэсу? 🙂

Калі сёлета чытачы выказалі цікавасць да паэмы Рыгора Кобеца «Палестына», я перанабраў яе для сайта. Зараз прапаную слаць заяўкі на паэму Тодара Кляшторнага «У дарозе» (1927), дзе быў апісаны антыяўрэйскі пагром. Твор цытаваў Андрэй Хадановіч у сваёй леташняй лекцыі, прысвечанай Т. Кляшторнаму, – гл. тут. Абяцаю набраць «У дарозе» цалкам, калі заявак да 07.12.2018 паступіць усяго тры (а не пяць). Міўца 🙂

І пра дзіўнае. Чым далей у лес, тым раней ставяць у Мінску навагоднія елкі. У 2018 г., напрыклад, святочнае дрэва каля Прытыцкага, 27 (лядовы Палац спорту) сканструявалі 12-13 лістапада, а некалі было – у канцы месяца… Катэгарычна чакаю ад сваёй аўдыторыі тлумачэнняў гэткага феномена!

«Вольфаў цытатнік»

«Розніца паміж Рашай і Беларусяй прыкладна як паміж выправіцельнай калоніяй і псыхіятрычнай лякарняй. У лякарні чысценькія ходзяць і харчуюцца з дыетычнага стала, толькі дурныя. Элемент дзікунства і там і там» (Фёдар Жывалеўскі, 14.10.2018)

«У кароткатэрміновых прагнозах памыляюся, у даўгатэрміновых не ўдзельнічаю. У інтэрнэт не зазіраю. Гэта ўсё адно, што разганяць туман рушніком. І, выбачаюся, дупай хвалі адбіваць» (Міхаіл Жванецкі, 06.11.2018)

«Весці дзённік са спазненнем – гэта, так ці інакш, літаратура» (Міхаіл Рубін, «Дзеяслоў», № 4/2018).

Вольф Рубінчык, г. Мінск

23.11.2018

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 23.11.2018  15:00

И. Ганкина о еврейской литературе межвоенного времени (1)

Предлагаем фрагменты из большой статьи минчанки Инессы Ароновны Ганкиной. Полностью материал был опубликован в сборнике «Знакамiтыя мiнчане XIX–XX стст. Мiнск i Мiншчына пасля падзей 1921 года – лёсы людзей i краiны» (издание Польского института в Минске, 2017)

ФЕНОМЕН ЕВРЕЙСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ БССР 20-30-х ГОДОВ ХХ ВЕКА КАК ОТРАЖЕНИЕ СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ СИТУАЦИИ ЭПОХИ

Еврейская литература БССР 1920-30-х годов – яркое, но до сих пор недостаточно осмысленное явление. Ситуация недостаточного осмысления породила многочисленные мифы, вызванные эффектом «аберрации зрения» либо «казуальной атрибуции», когда культурно-исторические феномены оцениваются с позиции сегодняшних культурных или политических задач без учета объективной характеристики эпохи, что зачастую приводит к упрощению и схематизации. Нижеследующий текст – это попытка реконструкции главных узлов и противоречий эпохи посредством анализа еврейской литературы БССР соответствующего периода.

Прежде чем обратиться к послереволюционной эпохе, остановимся на событиях Первой мировой войны. Сразу после объявления войны летом 1914 г. в городах Российской империи проходили многочисленные митинги в поддержку правительства. Не остались в стороне и деятели еврейского либерального движения. На фронтах Первой мировой оказалось немало мобилизованных евреев, и, по воспоминаниям, воевали они ничем не хуже подданных других национальностей. Нетрудно реконструировать их внутренний мир. Мысли о семье и доме, о жене и детях, о том, какое будущее могло ждать вдову и сирот… Весь этот мир простого человека воссоздан в гениальном стихотворении «Штерндл» («Звездочка») Мойше Кульбака, написанном в 1916 г. Оно мгновенно стало народной песней. Лирический герой испытывает сложную гамму чувств – любовь к жене и детям, горькое предчувствие собственной трагической судьбы и слабая надежда на Всевышнего, «Госпада Ласкавага» (пер. А. Ходановича; цит. по сборнику М. Кульбака «Вечна»; Минск: Шах-плюс, 2016). Можно предположить, что в размышлениях солдата-еврея присутствовала особая горечь. Евреи прекрасно осознавали, что их продвижение по службе в российской армии почти невозможно, а вести из дома – из белорусских, украинских, польских и литовских местечек – были безрадостны. Территория нашей страны оказалась в зоне военных действий. Разрушение городов и местечек, принудительная эвакуация коснулись всего населения, однако еврейское население столкнулось к тому же с многочисленными фактами насилия со стороны российских военных как «нелояльный элемент».

Яркое описание страшной судьбы беженцев дает Зелик Аксельрод в цикле «Осень 1915 (Беженцы)». Созданный в 1923–1924 гг., этот цикл наполнен детскими воспоминаниями и яркими экспрессионистскими деталями. Чего стоит красноречивая строка «Лишь остаются конные казаки, Отрубленная голова…» (Следует отметить, что она присутствует в переводе С. Липкина в издании 1937 г., но стыдливо заменена многоточием в переводе Е. Аксельрод в издании 1963 г.).

Эта деталь в подлиннике выглядит так (цит. по сборнику З. Аксельрода «Стихи»; Москва: Советский писатель, 1980):

Blajbn iber nor kazakn rajter

Un an opgehakter kop…

Представляется, что этот цикл – несомненная удача автора. Лишенный «политкорректности» и «фигур умолчания», наполненный яркими деталями, которые невозможно придумать, а можно лишь «достать» из детской памяти, он создает пронзительное ощущение бесконечного народного горя:

Детство мое подгоняли

Пули и поезда

На ранах камней,

на далеком вокзале

Оставил я детство свое навсегда.

(Перевод Е. Аксельрод, цит. по: З. Аксельрод, «Утренний свет»; Москва: Советский писатель, 1963).

Заканчивается цикл клятвой любви к своей стране. В вечном споре о том, кто такие евреи – «безродные космополиты», «вечные изгнанники» или «тутэйшыя» – большинство поколения 1920-30-х позиционирует себя однозначно:

Уста немые, камень в поле,

Сиянье белое в бою,

Вы научили – в скорби, в боли –

Страну любить свою.

(З. Аксельрод, «Стихи»; Москва: Гослитиздат, 1937).

М. Кульбак и З. Аксельрод. Открытки из серии «Знаменитые еврейские писатели Беларуси» (Минск, 2014). Дизайн Р. Циперштейна.

Обретения и потери 20-х годов, или «Новое время – новые песни»

Политические и культурные события Гражданской войны настолько неоднозначны и запутаны, что профессиональные историки разных школ и направлений пока не в состоянии прийти к консенсусу даже по основным политическим фигурам. Красноречивым примером служит деятельность Станислава Булак-Балаховича, которого одни исследователи рассматривают как прогрессивного белорусского национального деятеля, а другие – как организатора массовых изнасилований и убийств еврейского населения. Скорее всего, следует объединить два этих взгляда, отказавшись от очернительства (уж слишком велики цифры жертв, собранные ангажированными следователями в середине 20-х годов) и обеления (дескать, начальник воинского подразделения за «эксцессы» не несет ответственность). Насилия и убийства мирного населения, в том числе и еврейского, на совести и у «белых», и у «красных»…

Некоторое исключение на общем фоне представляли войска кайзеровской Германии. Они, пытаясь сохранить порядок на оккупированной территории, не только проводили систему правоохранительных мероприятий в рамках общей реакционной политики (не исключавшей реквизиции), но и боролись с эпидемией тифа, кормили местное население. (Воспоминания о «культурной немецкой нации» сыграли злую шутку с еврейским населением старших возрастов, в первую очередь Восточной Белоруссии, в 1941 году. Опираясь на собственный жизненный опыт, они не слишком доверяли советской пропаганде о зверствах фашистов. Да и как можно было уследить за кульбитами официальной политики? То боремся с фашизмом в Испании, то проводим совместные парады в Бресте. Голова шла кругом и у более образованных слоев населения. Лишь беженцы из Польши понимали размеры надвигающейся опасности. Но кто их слушал?)

Гражданская война с ее неисчислимыми жертвами закончилась, и на фоне НЭПа была принята Конституция БССР, где впервые в мировой истории было провозглашено равенство языка идиш с языками других наиболее многочисленных национальностей на территории нового государственного образования. Обратимся к тексту документа:

Ст. 20. Для более полного и широкого вовлечения трудящихся национальных меньшинств Белорусской Социалистической Советской Республики в работу экономического и социалистического строительства в местностях, где трудящиеся той или иной национальности составляют большинство населения, организуются Советы, работающие на языке данной национальности, и наиболее полно учитывающие в своей работе национальные особенности.

Ст. 21. За всеми гражданами Белорусской Социалистической Советской Республики признается право свободного пользования родным языком на с’ездах, в суде, управлении и общественной жизни.

Национальным меньшинствам обеспечивается право и реальная возможность обучения в школе на родном языке.

В государственных и общественных учреждениях и организациях Белорусской Социалистической Советской Республики устанавливается полное равноправие белорусского, еврейского, русского и польского языков.

Ст. 22. В виду значительного преобладания в Белорусской Социалистической Советской Республике населения белорусской национальности, белорусский язык избирается, как язык преимущественный для сношения между государственными, профессиональными и общественными учреждениями и организациями.

Эти нормы не были декларативными, они наполнялись реальным содержанием: школьное, а затем и высшее образование на идише, делопроизводство и даже работа почты, съезды и конференции, короче говоря, имело место активное внедрение «жаргона» во все области советской жизни. Следует отметить, что такая работа проходила в русле общей классовой идеологии большевиков и сопровождалась: а) широкой атеистической пропагандой, ограничением, а затем и полным запрещением религиозного воспитания (1921 г. – специальный приказ Наркомпроса о запрещении деятельности хедеров и иешив); б) ограничением прав для целых социальных групп населения, получивших название «лишенцев»; в) негативным отношением к сионизму и языку иврит. Однако для языка идиш наступило золотое время. Ведь на самом верху, в государственном и партийном аппарате БССР, действовали три национальных бюро – белорусское, еврейское и польское, работали национальные секции при ЦИК Всебелорусского съезда Советов, Совете Народных Комиссаров, Наркомпросе и других ведомствах БССР.

Интересно в этой связи провести анализ одного из изданий 1930 г., посвященного антирелигиозной пропаганде среди еврейского населения (Бязносік, К. Д. Антырэлігійная літэратурная кніга для чытаньня. Менск: Цэнтр. выд-ва народаў СССР. Беларус. адз-не, 1930). Хрестоматия содержит выдержки из философских и литературных произведений всех времен и народов. Впечатляет список имен: от Лукреция Кара и Ксенофонта до Гюго и Флобера, от Лафарга – до Гашека, от Эренбурга – до Харика, от Барбюса – до Синклера Льюиса, от Гейне до народных песен. Все эти тексты, хорошо подобранные и переведенные на идиш, должны были произвести (и, видимо, производили) впечатление на массу еврейской молодежи. Меньшинство же, стремившееся сохранить верность религиозной традиции, столкнулось с последовательной системой ограничений и преследований. В ход шли все средства: от раздачи обедов в Йом-Кипур и проверок, празднуют ли новоявленные комсомольцы Пейсах, до судов над раввинами (1925, 1930 гг.) и резниками (1925 г.) Причем последний процесс по «доказательной базе» мог вполне соперничать с «делом Бейлиса», правда, в этом случае роль черносотенцев выполняли деятели Евсекции. В эти, по выражению Анны Ахматовой, еще «вегетарианские» времена, выносились и мягкие приговоры. В Минске 1925 г. выяснилось, что убийства не было, и обвиняемые отделались небольшими сроками (2-3 года), однако осадок в виде пьески М. Шмулевича «Трест резников. Музыкальная сатира в пяти картинах» остался. Эта сатира в полном соответствии с тогдашней пропагандой выводила в карикатурном виде раввинов и канторов, сионистов и резников, спекулянтов и лавочников, одним словом, тех самых «лишенцев» (см.: Скир, А. Я. Еврейская духовная культура в Беларуси. – Мінск: Мастацкая літаратура, 1995. – с. 56-57).

Совсем другой мир предстает перед читателем в шедевре Мойше Кульбака «Зелменяне». Это развернутое на местном минском материале эпическое полотно дает нам целую галерею еврейских образов, в том числе и глубоко религиозных людей, смешных и прекрасных одновременно. Такой подход к описанию уходящего мира был не по душе ретивым критикам от пролетарской культуры, руководителям Евсекции. Особой активностью отличался Хезкель Дунец. Его сугубо классовый, агрессивно наступательный подход к культурным явлениям читается в самих названиях работ: «Против соц.-фашистского Бунда, против идеализации бундизма!», «За магнитобуды литературы» (Минск, 1932) и т. п. Эта позиция не спасла автора от репрессий 1937 года, когда происходил планомерный «отстрел» не только классовых врагов, но и верных ленинцев.

Невзирая на преследования властей, сопротивление советской светской школе продолжалось на протяжении всех 20-х годов. Так, иешива в Витебске в полулегальных условиях просуществовала до зимы 1930 г., когда было арестовано 15 человек – раввинов и жителей города, проявлявших заботу об иешиве. Глава иешивы и некоторые ученики были осуждены на сроки от 3 до 10 лет. К концу 1929 года почти все синагоги в Белоруссии были закрыты (см.: Скир, указ. соч., с. 65-66).

Однако стоит отметить, что активное сопротивление антирелигиозной пропаганде оказывало лишь меньшинство населения. Из рассказов тети мне запомнилось высказывание глубоко религиозного дедушки Лейбы Чунца, связанное с субботой, священным днем отдыха и главным праздником еврейского религиозного календаря. (Известно, что одно время в СССР нерабочие дни не были привязаны к дням недели, а «скользили».) Понимая, что молодому поколению нужно жить и растить детей, он мудро и чуть иронично замечал относительно советских выходных и праздников: «Праздник – не праздник, а дети дома!».

Невозможно сбросить со счетов многочисленные возможности, которые открыла советская власть для еврейской молодежи. Даже дети «лишенцев», а в число последних часто попадали владельцы мелкой лавочки, могли «исправить ситуацию», отправившись в еврейские колхозы в Крым или на стройки первых пятилеток. Трудовой трехлетний стаж рабочего и колхозника давал право на получение высшего образования, а с ним и возможности карьерного роста. История старшего поколения моей семьи прекрасно иллюстрирует этот тезис. Моя мать закончила Сталинградский политехникум и всю жизнь работала на инженерных должностях; ее старший брат, начав трудовой путь в еврейском колхозе в Крыму, стал главным бухгалтером одного из крупнейших заводов Ленинграда; средний – успешно реализовал свой инженерный талант сначала на Сталинградском, а потом на Челябинском тракторном заводе. Однако для полноты картины следует отметить, что третий брат моей матери увлекся идеями сионизма, участвовал в работе молодежной сионистской ячейки в Гомеле, был выслан сначала в Казахстан, а потом (вспомним фразу про «вегетарианские времена») по ходатайству семьи был отправлен в Палестину.

Множество еврейской молодежи по разным причинам не стремилось получить высшее образование, а довольствовалось положением пролетария. Вот как выглядел численный состав рабочих минских предприятий. В 1935 г. на минском заводе им. Ворошилова из 985 человек – 311 евреев, на заводе «Большевик» из 750 рабочих – 400 евреев, на фабрике «Коммунарка» из 1223 рабочих – 436 евреев и т.д. В конце 1937 г. из общего количества заводских рабочих Минска (30 тыс. человек) примерно одну треть составляли евреи (Скир, указ. соч., с. 78).

Молодежь, окончившая советскую школу, читавшая советские газеты и, как любая молодежь, бунтовавшая против старшего поколения, искала выразителей своих идеалов. Она находила их среди молодых авторов, писавших на идише. По-своему самым ярким из них был Изи Харик (1898–1937).

Сама судьба этого человека определила степень включенности в советскую жизнь. Семья сапожника из Зембина вряд ли могла обеспечить своему сыну яркую жизнь. Но 1917 год открыл талантливому юноше новые перспективы. Доброволец Красной Армии, участник боев на территории Беларуси, затем – студент Московского университета и, наконец, блестящая советская карьера – редактор журнала «Штерн», председатель секции еврейских писателей СП БССР, член ЦИК БССР, член-корреспондент АН БССР, член президиума СП СССР и БССР. Позволю себе предположить, что этот «идеальный советский человек» искренне верил в идеалы социализма, а главное – в провозглашаемую и реализуемую в первое десятилетие советской власти национальную политику. Верил настолько, что был готов пожертвовать собой ради этих идеалов. Программное стихотворение Изи Харика «Отсель кричу в грядущие года…» (1925 г.), в котором свое поколение автор сравнивает с кирпичами (и со своеобразными «коммунистическими ангелами»), подтверждает мое предположение:

Мы год от года клали кирпичи,

Самих себя мы клали кирпичами, –

Мечты о крыльях, были горячи,

О крыльях, спорящих с планетными лучами!

(Перевод Д. Бродского, цит. по: Харик, И. «Отсель кричу в грядущие года…». Минск: Четыре четверти, 1998).

Изи Харик не испытывает печали, размышляя о дореволюционном Минске (поэма «Минские болота»), нет и иллюзии собственного счастливого детства:

Шелками не кутано детство мое,

Не ласкано теплой и нежной рукой.

В убогой хибарке,

В округе глухой

Мое началось бытие.

(Перевод Д. Бродского, цит. по указ. соч.)

Изи Харик – «человек будущего», психологический тип пророка, склонный обличать недостатки и звать к недостижимому идеалу. Этот тип личности был подготовлен предыдущей историей еврейской общины в России и востребован в первые послереволюционные годы. Герои поэм Харика – alter ego автора. Эти революционные романтики хорошо известны нам не только по описаниям 1920-30-х годов: достаточно прочесть «Крутой маршрут» Евгении Гинзбург или «В круге первом» Александра Солженицына, чтобы представить их себе во весь рост. Эпоха революции родила их, и она же их и поглотила. Возможно, ранняя смерть была в каком-то смысле единственным достойным финалом их жизни.

В поэме Харика «Преданность» молодая советская учительница, полная энтузиазма и подлинного горения, становится очередной жертвой, необходимой для скорейшего наступления прекрасного будущего. Интересно отметить, что созданный в 1927 г. текст поэмы предлагает множество решений, ведущих к социальному миру. Это и старый меламед, которого молодая учительница берет в школу сторожем, и родительское собрание в шабат, и забота о здоровье новой учительнице (если уж не уберегли первую). Поэма является достаточно точным портретом времени: миграция евреев в большие города, сексуальная свобода, борьба с еврейской традицией и реакция на эту борьбу разных людей. Так получилось, что учителя советской школы действительно рассматривались руководством БССР как проводники новой советской идеологии. В реальности же бывало по-разному. Некоторые учителя-евреи заменяли советские пропагандистские лозунги сионистскими (и до поры до времени это сходило им с рук), другие – активные проводники политики партии становились «жертвами классовой борьбы», обострившейся в деревне с началом коллективизации.

Сквозная тема поэзии Харика 20-х годов может быть обозначена как антитеза «старое – новое» или «местечко – город». При беглом знакомстве с текстами создается представление о том, что лирический герой безусловно предпочитает последнее первому. Но всё не так просто. В цикле «В твоих хибарках» (1925 г.) настроение автора постоянно меняется в диапазоне от ненависти до любви. Местечко с его улицами и домами, ароматом яблок и медовой свечи – объект амбивалентных эмоциональных переживаний.

Как я хотел, чтобы сгорело ты,

Как пылко я мечтал об этом в детстве

И как храню теперь твои черты,

Как берегу теперь твое наследство

Как вырос я,

как изменилось ты!

(Перевод Д. Бродского, цит. по указ. соч.)

Автор честно признается, что мечтал одеть местечко «в камень и в сталь», а сейчас «впитывает свет и тишь…» в «дорогом местечке». И упоминание Сергея Есенина не как идейного оппонента, а как яркого представителя ностальгического отношения к прошлому – отнюдь не случайная примета времени.

Евреи и земля. Политика царского правительства была направлена на изгнание евреев из сельской местности. С другой стороны, в сионистском дискурсе мечта о Земле Израиля, в том числе, о работе на этой земле, являлась важным элементом. Видимо, учет этих факторов породил несколько направлений советской официальной политики: а) создание еврейских коммун и колхозов в БССР; б) степной Крым как место формирования нового социального слоя «еврея-колхозника»; в) Биробиджан, где на первое место выдвигалась не сельскохозяйственная, а оборонная и идеологическая задача.

Работники еврейского колхоза «Социалистический путь». Фото из журнала «СССР на стройке» 1933 г. (via tut.by)

В этой связи интересно рассмотреть поэму Изи Харика «Хлеб» (1925 г.). Мечта евреев о земле выражена в тексте «Песни бывших лавочников»:

Никогда мы земли не имели.

Никогда бы мы прежде не пели,

Как сегодня за плугом идя. (…)

Только время борьбы и тревоги

Нас лишило привычной дороги

И другие дало нам пути.

(Перевод А. Ревича, цит. по указ. соч.)

Автор не скрывает сложностей работы на земле, подчеркивает страх новоявленных хлеборобов, связанный с капризами погоды. В поэме четко расставлены акценты: в новой жизни нет места старой вере.

«Давным-давно позаросла быльем

Дорога благочестия и веры.

Неверие страшнее, чем чума.

Теперь лишь деды ходят в синагогу,

А дети и отцы сошли с ума.

Что толку проклинать? – не верят в Бога».

(Там же.)

Эти размышления местечковых стариков отражали реальность. Замена синагогального напева звуками гармошки в клубе – магистральная линия советской власти.

(окончание следует)

Опубликовано 04.05.2018  12:00

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (66)

Чытачам – шалом, нечытачам – паўшалому! Насоўваецца свята Ханукі, якое з года ў год нейк адметна грэе. Дрэйдла праз сваё савецкае дзяцінства круціць не давялося, аднак дранікі (бадай латкес) – наша кулінарнае ўсё. І перамога продкаў над прыгнятальнікамі – дужа сімпатычная з’ява, і прынцып «вялікае з малога», калі дзённай порцыі алею хапае на тыдзень з гакам – гэтак сама.

Акурат 10 год таму тэлефанавалі мне з радыё «С.», на Хануку выводзілі ў прамы эфір. А ў мяне ў той дзень скокнула тэмпература, язык не слухаўся, дык і плёў кашалі з лапцямі… З таго часу зносіны з супрацоўнікамі хітрамудрага радыё меў толькі па перапісцы, а цяпер, пасля брыдкага ўчынку аднаго з рэдактараў (пра іншых таксама ведаю сёе-тое малапрыемнае, хоць адмыслова не цікаваў), спыніў і ліставанне. Час ідзе, прыярытэты мяняюцца… Нікому сваёй думкі не навязваю, але парадак дня для Беларусі лепей бы вызначаць яе грамадзянам, незалежным ад замежных структур, тым болей (пры)ўрадавых.

Як бачна з віншаванкі ў газеце «Берега» (лістапад 2017), і афіцыйны прадстаўнік Ізраіля апынуўся пад Хануку «на сваёй хвалі». Арыгінальная трактоўка свята – гэта адно, а другое – трэба мець не абы-якое выабражэнне, каб убачыць у РБ яўрэйскую «абшчыну» (не блытаць з асобнымі арганізацыямі – яўрэйскімі, квазіяўрэйскімі і псеўдаяўрэйскімі). Да таго ж, па-мойму, ясна, што ніводная грамадская або рэлігійная суполка не цягне на ролю «моста» паміж яўрэямі і беларусамі, а пагатоў паміж Ізраілем і Беларуссю. Усе яны занятыя перадусім уласным выжываннем – вунь той жа выдавец «Берегов», Іудзейскае рэлігійнае аб’яднанне, штомесяц скардзіцца на фінансавыя цяжкасці.

Турысты, бізнэсоўцы, культурныя дзеячы, якія ездзяць туды-сюды-назад, як правіла, не маюць патрэбы ў паслугах тутэйшых «лідэраў»; іх контрагенты (гіды, арэндадаўцы, юрысты, прадзюсеры…) працуюць незалежна ад волі прафесійных яўрэяў. Гэта што да «народнай дыпламатыі», а афіцыйныя ізраільска-беларускія адносіны яшчэ менш завязаныя на маламоцным «трэцім сектары»; хто-хто, а пасол павінен пра тое ведаць. Адылі будзем лічыць, што ён проста хацеў зрабіць прыемнае яўрэям у «постсоветстких» (sic) краінах. У такім разе дзякуй яму ў капялюш кіпу.

Год 2017-ы характарызаваўся трампуцінскімі закідонамі і далейшай эрозіяй сістэмы міжнароднага права, што для невялікіх краін, у тым ліку Беларусі (найперш) і Ізраіля (у меншай ступені), стратэгічна нявыгадна. Але што паробіш, перажывем неяк. Абы ў жыхароў нашых краін часцей абуджаліся «пачуцці добрыя».

…Перачытваў «Легенду пра Уленшпігеля» Шарля-Тэадора-Анры дэ Кастэра – і ўсцяж лавіў сябе на думцы, што гэта не проста круцельскі раман з прагай помсты за «попел Клааса», а і прышчэпка ад каланіялізму ды цемрашальства, такая памысная праз 150 год пасля першага выхаду кнігі (у снежні 1867 г.). Аж крыху зайздросна, што саракагадовы Кастэр меў у актыве такі выдатны твор, і цяжка не згадзіцца з расійцам Змітром Быкавым, які мяркуе, што гэтую кнігу, нягледзячы на яе жорсткасць, трэба даваць чытаць ужо сямі-дзевяцігадовым дзецям: на прыкладзе нацыянальнага эпасу Фландрыі «чалавек пачынае разумець, як робіцца эпапея». Праўда, сам я прачытаў «Легенду…» гадоў у 12, а цяперашнія выдаўцы ставяць на яе пазнаку «16+», што ўвогуле абсурдна. Ну, перастрахоўшчыкаў ва ўсе вякі хапала…

А вось дохтур гістарычных навук Эмануіл І., які выдаў чарговую «цагліну» на 500 з лішнім старонак, прысвечаную гэтым разам крываваму Цанаве («Лаврентий Цанава. Его называли “Белорусский Берия”», Мiнск, 2016), Кастэра ў дзяцінстве яўна не чытаў, і ў спелым веку наўрад ці заглыбляўся ў творчасць Караткевіча («Хрыстос прызямліўся ў Гародні» – наскі аналаг «Уленшпігеля», няхай з пэўнай нацяжкай). Калі б І. чытаў «патрэбныя кнігі» ((С) Ул. Высоцкі), то не ўзяўся б адбельваць обер-ката з дапамогай ліслівых выразаў тыпу «таленавіты аналітык, храбры і вельмі камунікабельны чалавек… ненавідзеў паклёпнікаў, махляроў і падманшчыкаў, быў добрым сямейнікам і клапатлівым дзядулем». На гэтае адбельванне звярнуў увагу філолаг Міхась С. – і дастаў газетны адказ ад гора-гісторыка, маўляў, апанент мысліць як дылетант, закранае гонар «вучонага і выкладчыка», ды ўвогуле нічога не ведаў пра Цанаву да згаданай кнігі.

Міхась С., мой старэйшы таварыш па Саюзе беларускіх пісьменнікаў, насамрэч павёў сябе досыць наіўна. Як быццам не ведаў, хто такі І. – 78-гадовы прыстасаванец, які ўсхваляў яшчэ Лёніка Брэжнева, аматар падбіраць чужыя тэксты без спасылкі на іх… Колькі ўжо было публікацый, дзе паказваліся цынізм і некампетэнтнасць І., хоць бы ў «Анахну кан» (2002) і той жа «Народнай волі» (2003) – яму як з гусі вада.

Хіба адчуваючы, што выбраў не тую мішэнь, пад канец С. гукнуў: «Няўжо выдавецтву “Адукацыя і выхаванне” няма чым заняцца? Няўжо нашы школы і ўніверсітэты цалкам забяспечаны навучальнай літаратурай? Няўжо і далёка не аб’ектыўная кніга пра Цанаву, на думку міністэрскіх чыноўнікаў – таксама навучальная літаратура? Мне як падаткаплацельшчыку не дае спакою пытанне: чаму ў Мінадукацыі з’явіліся “дубы”, якія вырашылі “пашумець” яўна не “сваёй дуброве”?» Аднак і гэтыя пытанні – збольшага рытарычныя. Больш дарэчна было задаваць іх у 2003 г., калі згаданае выдавецтва было яшчэ ўстановай, г. зн. непасрэдна падпарадкоўвалася міністэрству ў сваёй дзейнасці. Тады намесніца дырэктара (якая кур’ёзна пісала рускае слова «гонорар»: «ганорар») красамоўнічала на судзе: маўляў, навошта расказваць пра сталінскія рэпрэсіі ў шахматным часопісе? (Сам я і не расказваў, але паставіў у нумар нарыс Вадзіма Жылко на тэму «шахматы і літаратура», там было пару радкоў пра Сталіна.) Дзяўчына маёй генерацыі, аматарка замежных паездак… Яшчэ на пачатку 2000-х гадоў я скеміў, што «пакаленне БРСМ» – часцяком яшчэ больш паскуднае, чым замшэлыя, карыкатурныя камунякі тыпу тав. Малафеева (не футбольнага трэнера, вядома ж). Апошнім часам пацвярджалася шмат разоў…

У сярэдзіне 2000-х «АіВ» набыло форму РУП – рэспубліканскага ўнітарнага прадпрыемства. Гэта значыць, яно ўладае самастойнасцю ў гаспадарчай дзейнасці, і фармальна мінадукацыі за яго рэдакцыйную палітыку не адказвае. Карацей, які б трэш ні выпускалі, заўсёды могуць адбрахацца: «Мы – прадпрыемства, павінны зарабляць грошы».

З ліста намесніка міністра працы і сацыяльнай абароны РБ, 2004 г. Намміністра адукацыі ў тым жа годзе паведамляў: «кіраўніцтву “Выдавецтва “Адукацыя і выхаванне” зроблена заўвага…»

Магу толькі паспачуваць шараговым супрацоўнікам; не думаю, што стаўленне да іх адміністрацыі з 2004 г. істотна змянілася ў лепшы бок, хутчэй наадварот.

…«Год навукі» ў Беларусі яшчэ не скончыўся, але выглядае, што найбольшым яго дасягненнем застанецца «ІІ з’езд навукоўцаў» у Мінску (12-13 снежня, для больш як 2000 дэлегатаў). Штопраўда, навуковыя адкрыцці робяцца не на з’ездах: імпрэза можа прыгадзіцца хіба што сацыёлагам (як прадмет для вывучэння). А добрых пажаданняў можна і без выдаткаў на пышныя мерапрыемствы накідаць цэлы мех… Што не раз і не два рабілася ў «Катлетах з мухамі». Зрэшты, у бюджэце РБ на 2018 г. доля выдаткаў на навуку па-ранейшаму складзе менш за 1% (і нават не дасягае сціплага паказніка 2011 г., 0,7%), то «нафіга папу баян»?

У нечым разумею і ўрадоўцаў з парламентарыямі: адшпіліш сур’ёзную суму такім «аўтарытэтам», як акадэмікі, апісаныя ў папярэдняй серыі, дык потым сам не будзеш рады. Але хто вінаваты, што створана сістэма, якая заахвочвае ў навуцы маўчалінскія «памяркоўнасць і акуратнасць», іначай кажучы, пасрэднасць – хіба не высокія чыноўнікі? Упэўнены, калі б незалежныя эксперты прааналізавалі дзейнасць Міхаіла М-ча на чале Акадэміі навук у 2001–2010 гг., то выявілася б нямала цікавага. Дый майса пра абарону М-чам, кіраўніком адміністрацыі Лукашэнкі, доктарскай дысертацыі па эканоміцы ў канцы 1990-х інтрыгуе не менш, чым расійскі «казус Мядзінскага».

Няма ў сінявокай свайго «Дысернета», а варта было б стварыць: дальбог, беларускай навуцы хоць трохі палягчэла б. Падобныя задачы ставіў перад сабой мінскі часопіс «Аrche» ў 2000-х гадах, асабліва ў «скарынаўскіх» выпусках, але «ніасіліў». Замежныя навукоўцы, патрыёты Беларусі, маглі б асіліць пры падтрымцы мясцовых кадраў… Мо і філосаф-выкладчык Пётр Р. перастаў бы наракаць, што «большасць студэнцкіх работ – плагіят»: «старых малпаў» не навучыш новым трукам, затое моладзь паціху прызвычаілася б да самастойнай даследніцкай працы.

Філолаг Аляксандр Ф. заявіў у «Народнай волі» (08.12.2017), што «краіна павінна ператварыцца ў адзіную каманду». Адным з «драйвераў», як ён лічыць, мае стаць памяць пра рэпрэсаваных, для захавання якой нямала зрабіў рэдактар партала tuzinfm.by Сяргей Будкін (куратар праекта « (Не)расстраляная паэзія»).

Пры ўсёй павазе да С. Будкіна – які, дарэчы, папулярызуе на сваім партале і «хасідскае рэгі» Пінхаса Цынмана – і згаданай у народнавольскім артыкуле Ганны Севярынец, памяць пра 1937 г. слаба яднае «дзяржаўнікаў» і «апазіцыянераў» (тэрміны Ф., я б такімі не карыстаўся), і ў бліжэйшы час не паяднае. Гаваркі факт: на краўдфандынгавай платформе праект сабраў менш за 10 тыс. рублёў з запрошаных 15 тыс., г. зн. усяго 64%. Выдатная лекцыя Андрэя Хадановіча пра Тодара Кляшторнага (між іншага, паэт пісаў і пра яўрэяў; пад канец Андрэй працытаваў адпаведныя радкі) за два тыдні прыцягнула ўвагу каля сотні інтэрнаўтаў.

Так уладкаваны сучасныя людзі: пераважнай большасці абыякава нават тое, што адбывалася летась, а не тое што 80 год таму. Можа, уплывае пастаянны перагруз інфармацыяй… Як бы ні было, уратаванне ў краіне навукі як апірышча рацыянальнасці – больш дарэчны драйвер. Гэткая тэма, звернутая ў будучыню, а не ў мінулае, насамрэч дазволіла б распачаць «паўнавартасны агульнанацыянальны дыялог у імя Беларусі». Аднак афіцыёзныя з’езды навукоўцаў, зразумела, збіраюцца з іншымі мэтамі.

Дужа спадабалася показка ад каманды электроннага слоўніка skarnik.by: «Сядзіць беларус у канцлагеры, і тут ахоўнік-акупант звяртаецца да яго па-беларуску. А БОЖУХНА, ЯКОЕ ШЧАСЦЕ, ДАВАЙЦЕ ЯШЧЭ ШЫЛЬДАЧКІ ПЕРАКЛАДЗЁМ!”». Тут я адразу ўспомніў, што беларусізацыяй бланкаў розных карных устаноў колькі год таму займаўся калега Л-ц. Зрэшты, хто я такі, каб кпіць з яго? Сам жа некалі «перавыхоўваў» міліцыянтаў, пракурораў і суддзяў, цешыўся, калі службоўцы пераходзілі на беларускую, абстрагуючыся ад іхніх намераў. Гэта пройдзены этап; зараз мне хочацца атрымліваць рэальныя перамогі, а не толькі маральныя/сімвалічныя.

В. Міхедзька заклікае «памятаць і разбірацца»

З пазітываў: музей гісторыі польскіх яўрэяў «Полін» «загаварыў па-беларуску», то бок беларуская стала мовай аўдыёгідаў у варшаўскай мемарыяльнай установе. Гомельскі гісторык Валянцін Міхедзька ў рамках адукацыйнага праекта «Краявід» запісаў грунтоўную лекцыю пра яўрэяў Гомеля і не толькі. Бліскучая Бенька з мужам-музыкам наведала Ізраіль з гастролямі – ужо другі раз (першы меў месца сёлета ў маі). Здаецца, усё прайшло паспяхова. Аўтар трылогіі «Беларусалім» Павел Севярынец, правёўшы пафасную прэзентацыю першай часткі рамана ў Мінску (16.11.2017, «Золак»), ездзіць з ёй па рэгіёнах. «Беларусь вынасіла пад сэрцам Ізраіль», – кажа адзін з герояў рамана.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

12.12.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 12.12.2017  16:45

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (65)

Два месяцы ані дбаў пра мушыныя катлеты, і няблага сябе адчуваў. Нічога надзвычайнага, каб тэрмінова рыхтаваць новую серыю, не адбылося, ды пару зачэпачак ё, і зараз пазнавальна-каляпалітычны серыял жахаў зноў з вамі… Трывайце або вітайце 🙂

Паслясмачча ад праекта «(Не)расстраляная паэзія» даволі добрае, між іншага і таму, што 28 верасня, перад лекцыяй, прысвечанай Ізі Харыку, нарэшце пазнаёміўся з Бенькай (aka Святлана Бень). Жывая прэм’ера яе песні ў той жа дзень – з рэчытатывам «Век настане такі…» – спадабалася мне больш, чым студыйны запіс; па-мойму, ён занадта ўжо «касмічны» & змрочны. Але як бы ні было, творчасць Харыка – і Кульбака, і многіх іншых – вярнулася ў грамадскі кантэкст.

Неўзабаве, у сярэдзіне кастрычніка, асоба Мойшы Кульбака стала прадметам срачу спрэчкі ў цэлым фэйсбуку. «Усе цяпер шыхтам любяць Кульбака – хоць бы хто пры гэтым вывучыў тры словы на ідышы», – не без іроніі заўважыў надоечы малады філосаф. Выявілася, далёка не ўсе любяць… Доктарка філалогіі Ганна К. прачытала ўспаміны нямецкай актрысы Мішкет Ліберман, якая на пачатку 1930-х жыла ў Менску (Ліберман была знаёмая з Кульбакам, і ён папрасіў яе памяняцца кватэрамі; актрыса згадзілася, у выніку пісьменнік палепшыў свае жыллёвыя ўмовы, пераехаўшы з аднапакаёвай у трохпакаёвую). Ганна К. знайшла ў іх пацвярджэнне сваёй няхітрай тэорыі «пісьменнікі – сволачы». Потым параўнала аўтара «Зельманцаў» з крымінальнікам: «Я ў савецкія часы чула пра махнуцца шапкамі… Калі вечарам ў падваротні бандзюкі прапаноўвалі памяняць новую шапку на “старую-зручную”…». Маўляў, Кульбак націснуў на няшчасную жанчыну сваім аўтарытэтам.

Многія не згадзіліся з вядомай філалагіняй, выхаванкай Акадэміі навук, а нехта згадзіўся… На жаль, і асобы, якія пазіцыянуюць сябе як гісторыкі (Зміцер Д., Антон Р.), паказалі, што не ўмеюць крытычна падыходзіць да наяўных крыніц, дый лянуюцца шукаць дадатковыя. Калі б крыху пашукалі, то даведаліся б, што: а) у Менску пачатку 1930-х камунальнага жытла востра бракавала, а «прыватнасць» кватэр была паняццем адносным, і ўлады ўсё адно не далі б Ліберман раскашаваць адной у трох пакоях (найчасцей у такіх выпадках падсялялі «нязручных» суседзяў); б) у Кульбака к таму часу былі жонка і сын, якія ва ўспамінах Ліберман чамусьці засталіся «па-за кадрам»; натуральна, аўтар «Zelmenyaner», прагны стварыць працяг, не хацеў туліцца з сямейнікамі ў адным пакоі. Дадам, што сама актрыса калі і шкадавала, то адно пра тое, што не забрала ў новую кватэру шафу, таму праз 85 год абурацца «замест яе» з пазіцый сённяшняга дня (калі квадратныя метры – адзінае, чым уладаюць многія «інтэлігентныя» мінчукі…) неяк смешна.

Кульбака, які ў 1930-х напісаў (або падпісаў) шэраг не вартых яго тэкстаў, зусім не ідэалізую, аднак варта знаць меру ў прэтэнзіях… Іначай дойдзем да таго, што будзем дакараць Пушкіна А. С. за неахайнасць (доўгія пазногці), а, умоўна, Барыса Пастарнака за нежаданне мыць посуд па чарзе з жонкай. З аднаго боку, файна, што Майсей Саламонавіч трактуецца ў фэйсбучных маналогах як жывы чалавек; з другога – мнагавата «пад крылом Цукерберга» стала тых, хто самасцвярджаецца за чужы кошт… Укрывай Б-г, не заклікаю да цэнзуры; проста, калі FB застанецца прытулкам для плеткароў і фэйкаробаў, то паступова сам сябе зжарэ.

Навінка мінулага тыдня: Аляксандр Лукашанец, кіраўнік з цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН, выбраны-такі акадэмікам… Напэўна, мае рэальныя заслугі. Але цяжка забыцца і на тое, як 14 год таму гэты доктар навук, тады яшчэ в. а. дырэктара інстытута мовазнаўства, сваёй вагой «прыдушыў» беларускую мову ў часопісе «Шахматы». З яго «экспертнага заключэння» на № 1 «Шахмат»:

«пагатоў (не літаратурнае слова), гульцы (трэба: ігракі); “Замежны досвед” (слова досвед не адпавядае сучаснаму літаратурнаму ўжыванню, відаць, лепш было б: вопыт)шараговых (трэба: радавых)… Аб стаўленні гульцоў(трэба: ігракоў)адмысловага бюлетэня (трэба: спецыяльнага); адмысловае грамадскае аб’яднанне (трэба: спецыяльнае), вядучых гульцоў (трэба: вядучых ігракоў)Такая колькасць граматычных памылак і недакладнасцей словаўжывання недапушчальная для інфармацыйна-асветніцкага перыядычнага выдання».

З акадэмічнага «Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 1999): «ПАГАТОЎ, прысл. Тым больш» (с. 406); «ГУЛЕЦ (разм.). Удзельнік якой-н. гульні» (тамсама, с. 160; у 2017 г. гэтае слова вызірае ў Мінску з афіш міністэрства спорту і турызму РБ); «АДМЫСЛОВЫ. 1. Адметны, своеасаблівы… 2. Спецыяльны, асобага прызначэння» (тамсама, с. 40).

Слова «досвед» сапраўды не было ў названым слоўніку, што не зашкодзіла, напрыклад, Гродзенскаму ўніверсітэту выдаць дзве часткі працы доктара філалагічных навук Паўла Сцяцко пад назвай «Мовазнаўчы досвед» (2005). І «шараговым» хто толькі не карыстаўся: тая ж газета «Звязда»… Мо’ на ўжыванне гэтых слоў у шахматным часопісе трэ’ было дастаць ліцэнзію ў інстытуце мовазнаўства, хто ведае?.. 🙂

Пасля 2003 г. Лукашанец пайшоў «угору» (дзіва што, з такім каранём у прозвішчы :)) і ў 2009 г. зрабіўся членам-карэспандэнтам НАН. Не зацыкліваючыся на гэтым, у 2000–2010-х гг. я час ад часу паказваў публіцы, што да галоўнага беларускага мова(в)еда ёсць пытанні. Нават ахвяраваў старонку ў сваёй шахматнай кнізе 2010 г., дзе цалкам апублікаваў ягоную пісулю… I вестка пра тое, як «яго» інстытут нядаўна лажануўся з просценькім надпісам на цыгарэтных пачках, не здзівіла ні на грош.

Насамрэч важнай у 2000-х задачай для мяне з’яўлялася – пашырыць сферу ўжывання беларускай мовы ў шахасяродках (у т. л. з дапамогай часопісаў і кніг) або, прынамсі, дажыць да яе пашырэння. У рэшце рэшт, я перамог. Сёлета адкрыўся пераважна белмоўны клуб «Шахматны дом», на сайце Беларускай федэрацыі шахмат пачалі рэгулярна публікавацца матэрыялы па-беларуску… Не за гарамі выхад адпаведнага падручніка.

Пасля выбараў у НАН 16.11.2017 адчуваю пэўную грэблівасць, але без крыўды: калі могуць лічыцца «навуковай элітай» Я. Бабосаў і А. Лакотка, у якіх адміністратыўны імпэт даўно дамінуе над творчым, то чаму няможна Сан-Санычу? Да цырку ў краіне даўно прызвычаіўся, от хіба квіткі дарагавата каштуюць…

А. Лакотка, які любіць устаўляць у свае артыкулы цытаткі з Рыгорыча, у 2015 г. злётаў у КНР і ў навуковым (!) выданні пад уласнай рэдакцыяй вешае локшыны пра гармонію гаспадароў і прыроды. Агаага, «гармонія»… «Сёння на кітайскім рынку з’яўляецца новы сегмент – продаж «бутляванага» свежага паветра з экалагічна чыстых куткоў планеты».

І пра квіткі. За 4 рублі схадзіў 09.11.2017 у кінатэатр «Беларусь» на фільм «Зніклая паэзія», анансаваны і на belisrael.info. Паглядзеў яго ўпершыню, «у камплекце» з двума іншымі дакументальнымі фільмамі («Янка Купала» і «Вернікі»). Уражанні ад прагляду збольшага станоўчыя; згаджуся з Дзмітрыем Быкавым, які аптымістычна казаў: «Момант, калі працаваць, тварыць становіцца цікавей, чым красці і забараняць, – гэты момант блізкі». Дарма што сказана пра Расію, але і нас тычыцца; я б яшчэ дадаў да «забараняць» – «палохаць». Во якраз адышлі ў лепшы свет двое гандляроў страхам (у Расіі – Міхаіл З., у Беларусі – Эдуард С.), таксама прыкмета пераменаў. Хай спяць спакойна.

Вяртаючыся да «Зніклай паэзіі»… Увесну 2016 г. і праз год сустракаўся са сцэнарысткай – нагаварыў ёй столькі, што хапіла б на два фільмы 🙂 Але ў канчатковы варыянт увайшлі толькі асобныя «прыколы». Сярод «гаваркіх галоваў» – Віктар Жыбуль і Андрэй Хадановіч, мяне ж аўтары фільма ласкава пазначылі як кансультанта (разам з Леанідам Мараковым, памерлым у снежні 2016 г.).

Фішкі «Зніклай паэзіі» – вандроўкі ў электрычках да родных месцаў паэтаў і «вясёлыя карцінкі» ад Маргарыты Макляцовай (напрыклад, Ізі Харыка ў залі слухаюць дзясяткі харыкападобных маладзёнаў, што імітуюць яго шавялюру…). Развіццё гэтай лініі спарадзіла б комікс або нават мультфільм.

Калі б я праглядзеў стужку перад паказам, то паказаў бы на шурпатасці і ў цітрах, і ў вымаўленні (усё-ткі прозвішча мсціслаўскага паэта – не «Таўбін», а «Таўбін»), і ў расповедах некаторых персанажаў. Але, паўтаруся, стужку першы раз пабачыў 9 лістапада. Што ж, гэта свядомы выбар двух маладых спецыялістаў – І. Бажко і М.-Д. Клінавай.

Як чытачы belisrael.info ўжо ведаюць, спрабую пераканаць «інстанцыі» ў тым, што патрэбна ў цэнтры Мінска дошка з прозвішчамі З. Аксельрода, М. Кульбака, І. Харыка. Не згодзен з тымі, хто называў Гірша Рэлеса (1913–2004) «апошнім з магікан», або «апошнім паэтам Беларусі, які пісаў на ідышы». Зерне, кінутае ў ніву пералічанымі тут асобамі – і часопісамі «Штэрн», «Саветыш геймланд», «Ды ідышэ гас»… – дало ўраджай: напрыклад, летась у мінчаніна Фелікса Барысавіча Хаймовіча выйшаў зборнік ідышных вершаў «Рэдн міт эхо» («Гутарыць з рэхам»). Штопраўда, не ў родным Мінску, а ў Тэль-Авіве.

Ф. Хаймовіч (фота з сайта СБП) і вокладка яго кнігі

Дарэчы, хацеў бы ўдакладніць тэкст 2015 г., які праз два гады ў перакладзе на беларускую трапіў у мой ненавукова-папулярны зборнік «Выйшла кніга». Ф. Б. Хаймовіч паведаміў: «Федзю Шадлецкага я ведаў асабіста, і дастаткова блізка: ён сябраваў з маім бацькам, а сяброўства гэтае пачалося ў жніўні 1941 года ў Мінскім гета. Федзя быў татавым сувязным. Не Сяргееў накіраваў яго ў гета, а Казінец накіраваў яго ў лес на пошукі партызан, каб выводзіць у лес людзей з гета. Казінец яго звязаў і з Кабушкіным (Жанам), які, дарэчы, не адзін раз начаваў у доме, што быў штабам татавай падпольнай групы. Немцы яго шукалі, але ім у голаў не магло прыйсці, што “партызанскі бандыт” хаваецца ў гета. Так што не Сяргееў выйшаў на Шадлецкага, а Шадлецкі на атрады Сяргеева і Пакроўскага, што дзейнічалі разам. У партызаны Федзя перайшоў разам з усёй татавай групай, якую ён і Міша Рудзіцар (абодвум было па 17 год) і выводзілі ў лес. Першым жа партызанам з Мінскага гета лічылі не Федзю, а майго бацьку. У кнізе Смоляра “Мсціўцы гета”, што выйшла ў выдавецтве “Дэр эмес” у 1947 годзе, раздзел, прысвечаны майму бацьку, так і называўся: “Першы партызан з Мінскага гета”».

Што ж, nobody is perfect… Яшчэ раней я даверыўся кімсьці пастаўленай даце на ксеракопіі з газеты «Рабочий» (копію ўзяў у тэатральным архіве пры Яўрэйскім універсітэце на гары Скопус – улетку 1998 г.), і ў выніку ў кнізе «На яўрэйскія тэмы» (Мінск, 2011) засумняваўся, што Кульбак быў расстраляны ў 1937 г.: як жа, яго забілі, а ў 1938 г. cтавiлі п’есу?

Насамрэч публікацыя «Все сроки сорваны» мела месца ў 1936 г.; нядаўна праверыў год у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Прашу прабачэння ва ўсіх, каго скіраваў на памылковы шлях сваімі сумневамі – дальбог, ненаўмысна.

Шахматна-бюракрацкая навіна. Разам з азербайджанцамі і туркменамі ў Асацыяцыю шахматных федэрацый (АШФ, існуе з 1992 г.), зарэгістраваную ў Маскве, уступіла Беларуская федэрацыя шахмат. З моманту заснавання АШФ узначальвае Аляксандр Рыгоравіч… не, не той, а гнуткі расійскі функцыянер Бах (1939 г. нар.), які ў 1980-х уваходзіў у найбліжэйшае атачэнне Анатоля Карпава.

У пачатку 1990-х сэнс у каардынацыйным органе, пераемніку Шахматнай федэрацыі СССР на прасторах СНД, напэўна, быў. К 2017 г. нацыянальныя федэрацыі даўно прынятыя ў ФІДЭ і «самі з вусамі»… Карацей, карысць ад уступлення ў суполку, якой чвэрць стагоддзя кіруе адзін чалавек, невідавочная. АШФ не надае званняў, не ўдасканальвае правілы і не налічвае рэйтынгі. Яна з’яўляецца саарганізатарам традыцыйнага опэн-турніра «Аэрафлот» у Маскве, але беларусы там выступалі і без членства ў асацыяцыі.

Вялікай шкоды ад чарговага піяр-кроку БФШ не відаць, але, з майго гледзішча, лепей бы паважаная суполка занялася падрыхтоўкай да масавага турніру ў гонар 150-годдзя Давіда Яноўскага (1868–1927), ураджэнца Ваўкавыска. Юбілей – у маі. Ад такога турніру быў бы як іміджавы наедак, так і плён для тутэйшых аматараў. Можа, і я б згуляў.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

21.11.2017

wrubinchyk[at]gmail.com

Апублiкавана 22.11.2017  13:45

Віктар Жыбуль пра Юлія Таўбіна

ЮЛІ ТАЎБІН – ПАЭТ ВЕЧАРОВАГА ЗАДУМЕННЯ

Таленавіты паэт і перакладчык Юлі (Юдаль) Абрамавіч Таўбін пражыў кароткае, але поўнае няспынных творчых пошукаў жыццё. Нарадзіўся ён 2(15) верасня 1911 г. у горадзе Астрагожску Варонежскай губерні (цяпер Варонежская вобласць, Расія) у сям’і аптэкара. У 1921 г. пераехаў з бацькамі ў Мсціслаў, дзе вучыўся ў сямігодцы. Закончыў Мсціслаўскі педагагічны тэхнікум (1931), адукацыю працягваў на літаратурным факультэце Мінскага педінстытута, але ўсім яго планам перашкодзілі сталінскія рэпрэсіі: 25 лютага 1933 г. паэт быў арыштаваны, а 10 жніўня 1933 г. прыгавораны да двух гадоў высылкі на Урал. Жыў у Цюмені, дзе працаваў загадчыкам літаратурнай часткі мясцовага тэатра. Пасля высылкі непрацяглы час жыў у Маскве. 4 лістапада 1936 г. паўторна арыштаваны і этапаваны ў Менск, дзе 29 кастрычніка 1937 г. выязная сесія ваеннай калегіі Вярхоўнага суда СССР прысудзіла Юлія Таўбіна да вышэйшай меры пакарання. У ноч на 30 кастрычніка Ю. Таўбін у ліку 26 беларускіх літаратараў быў расстраляны ў двары турмы НКУС. Рэабілітаваны па першай справе 24 жніўня 1956 г., па другой – 29 ліпеня 1957 г.

Ю. Таўбін

Паэтычны талент Ю. Таўбіна раскрыўся яшчэ ў перыяд яго навучання ў сямігодцы – першыя яго вершы ў 1926 г. надрукаваў часопіс “Маладняк Калініншчыны” (г. Клімавічы). З таго часу малады паэт уваходзіў у Амсціслаўскую літаратурную студыю, актыўна публікаваўся ў самых розных перыядычных выданнях. Асабліва плённым для яго быў перыяд 1930–1932 гг., калі ў Ю. Таўбіна адна за другой убачылі свет 5 кніг. У першую з іх – “Агні” (1930) – увайшлі вершы 1926–1929 гг. І хоць крытыка ўспрыняла кнігу неадназначна (адна з рэцэнзій на яе мела назву “Агні, якія не гараць” [2]), сам паэт быў вельмі ўзрушаны яе з’яўленнем. З думкай пра наступныя творчыя здзяйсненні ён напісаў верш пад назвай “Мая другая кніга” (датаваны 12-13-V 1930), у якім пісаў пра сваю наступную кнігу як пра ўжо здзейснены факт: “Яна [песня – В. Ж.] ідзе за мной – / І зброя, і ратунак, / Яна – адзіны мой / Краіне пачастунак. // Я без яе – гультай, / Апошні маталыга… / Наборшчык! Набірай / Хутчэй другую кнігу” [7, с. 73–74]. Гэты верш даў назву зборніку Юлія Таўбіна “Мая другая кніга”, які, паводле аўтарскай задумы, павінен быў аб’яднаць пад адной вокладкай творы, напісаныя з восені 1929 па восень 1930 г. Аднак згаданы зборнік выйшаў пазней, чым разлічваў паэт, – у траўні 1932 г. – і насамрэч з’яўляўся ўжо не другой, а чацвёртай яго кнігай: за гэты час паспелі ўбачыць свет не запланаваныя раней зборнікі “Каб жыць, спяваць і не старэць” і “Тры паэмы” (абодва 1931), творы ў якіх аб’яднаныя паводле ідэйна-тэматычных і жанравых прынцыпаў. Асобным выданнем у Менску выйшла паэма “Таўрыда” (1932).

Вокладка кнігі “Таўрыда” (ілюстрацыі М. Аксельрода) і ўступныя радкі – прысвячэнне Заіру Азгуру.

Юлі Таўбін – прадстаўнік урбаністычнай плыні ў беларускай паэзіі 1920–1930-х гг. Сама па сабе гарадская тэма ў той час набывала папулярнасць, аднак сярод адпаведных твораў пераважалі вершы “гараджанаў у першым калене”, што адлюстроўвалі настроі і ўражанні маладых людзей, якія ўпершыню прыехалі ў горад з вёскі на навучанне альбо працу. Большасць паэтаў “маладнякоўскай” генерацыі мела сялянскае паходжанне. Жыццё ж Юлія Таўбіна з самага нараджэння было звязана з горадам і гарадской культурай, таму яго творы выяўляюць спакойнае, без залішняй экзальтаванасці і пафаснасці, але разам з тым інтымна-даверлівае стаўленне да горада. “Плошчы гожыя”, “гарадскія праспекты”, “зломлены драўляны тратуар”, “будынка даўняга фасад”, “вітрыны і афішы”, “дзёрзкія аўто” – звычайныя рэаліі для яго вершаў. І калі, напрыклад, Язэп Пушча пісаў: “Я сын дубровы круглалістай, / Я сын сялянскіх ураджаяў” [5, с. 37], “Душой сагрэты спеў / Прынёс я вам з лясоў” [5, с. 90], то Юлі Таўбін прызнаваўся ў адваротным: “Я прыйшоў ад каменных будоў, / Ад асфальтавых сцежак і троп, / Я прынёс табе шчырасць-любоў / І ў напевах – жалезны настрой. // Я прыйшоў на прасторы палос / Палюбіць і сказаць, што я сын / Родных сэрцу лясоў і бяроз, / Краявідаў імшыстых нізін” (“Панарамы лясоў і балот…”) [7, с. 27]. (Гэтыя радкі нарадзіліся ў паэта ў ліпені 1929 г. у Самацеевічах – напэўна, Юлі Таўбін гасцяваў там у свайго сябра Аркадзя Куляшова.) Атмасфера правінцыйнага горада, які добра захаваў дух старасветчыны, але паступова ўбірае ў сябе павевы новай эпохі, тонка перададзена паэтам у невялікай лірычнай паэме “Гарадок” (1929).

З восені 1929 г. ціхі невялікі Мсціслаў у вершах Ю. Таўбіна саступае месца шумнаму сталічнаму Менску. Адно з наймацнейшых уражанняў на паэта зрабіў тады запуск трамвайнай лініі. Юлі Таўбін прысвяціў гэтай падзеі верш, у якім часткова надаў вобразу трамвая шырэйшы, алегарычны сэнс: новы для Менска транспартны сродак стаў увасабленнем нацыянальнага тэхнічнага прагрэсу: “І кожны наш дзень — / гэта новы вагон, / Нясе нас у гэткія шыры, / Дзе ўсё напярэдадні сонечных дзён — / Важатыя і пасажыры” [7, с. 45]. Роднасны вобраз “цягніка гісторыі”, у якім адбылася спрэчка Кандуктара з Пасажырам, прысутнічае і ў адначасова створанай паэме Уладзіміра Дубоўкі “Штурмуйце будучыны аванпосты” (ліпень – лістапад 1929).

Аднак больш арганічным для Ю. Таўбіна як паэта-ўрбаніста з’яўляецца стварэнне малюнкаў вячэрняга гарадскога пейзажу. Змрок і сцішанасць робяцца агульным фонам, на якім абвострана ўспрымаюцца многія праявы навакольнага свету, незаўважныя ўдзень, якія паэт накрэслівае яркімі штрыхамі: “Ноч над горадам. / Зоры зялёным запалкавым ззяннем / Ціха свецяцца там — / На выбоях асенніх нябёс” (“Гарадок”) [7, с. 33]. У вершы “Вечар… У горадзе вечар… Снягі пасінелі…” (1929) паэт быццам пераводзіць позірк з блізкіх яму гарадскіх рэалій (тэлефонная сець, трансфарматарная вежа, электрычнае праменне) на “бязмежныя нябёсы”, а ў фінале верша адкрывае перспектыву на бясконцы сусвет, пасярод якога горад здаецца толькі маленькай выспачкай: “Вечар… У горадзе вечар… Над горадам месяц. / А за горадам снежны прастор” [7, с. 26]. Вялікую ўвагу паэт надае і слыхавым вобразам: усё, што чуе ў начной цішы лірычны герой (“крокі па цёмных, шырокіх панэлях”, “гукі фабрычнае песні”, шум матора) у яго ўспрыманні зліваецца ў адзіную ўрбаністычную гукавую палітру.

Вечар і ноч – улюбёны час сутак Ю. Таўбіна. Нават прызнанне ў любові роднаму краю паэт пачынае словамі: “Люблю я край, дзе вечары / Ў далёкім небе сцелюць столкі” [7, с. 14]. Ноч – гэта час судакранання з Прыгожым і Вечным – калі паэт застаецца сам-насам з кнігамі і – то ў думках, то ў сне – сустракаецца і вядзе гутарку з “паэтычнымі калегамі”, сваімі папярэднікамі, сімпатызуючы і суперажываючы ім як жывым: “Я хадзіў з сляпым спявакам / На вячоркі-пагулянкі, / З Сірано дэ Бержэракам / Быў адметным дуэлянтам. // А пад ранне, ў цемры сіняй, / Пераддосвіткавым часам – / Быў з Шэнье пад гільяцінай / І канаў з Тарквата Таса” [7, с. 50].

Адметная рыса паэзіі Юлія Таўбіна – гэта яе заглыбленасць у кніжную стыхію, што выяўляецца нават у пабудове “літаратурацэнтрычных” вобразаў, метафар і параўнанняў: “Харэі і ямбы, і пругкія дактылі / Заўсёды на варце ў мяне”, “Трамвай праляцеў, як двухстопны анапест” [7, с. 51]. Разнастайныя літаратурныя і фальклорныя алюзіі дый проста згадкі пра паэтаў розных эпох і народаў дазваляюць скласці дакладнае ўяўленне пра дыяпазон літаратурных прыхільнасцяў і зацікаўленняў Ю. Таўбіна. Характэрныя ў гэтым плане ўжо самі загалоўкі твораў (“Якубу Коласу”, “Жывому Маякоўскаму”, “Сірано дэ Бержэрак”, “Пушкін”, “За Шыллерам”, “Дужы вецер і маладзік з Гётэвае аповесці”), а таксама эпіграфы (з У. Дубоўкі, Т. Кляшторнага, І. Анненскага, С. Кірсанава, А. Пушкіна, М. Ціханава). Шэраг вершаў прысвечаны тагачасным беларускім паэтам, сябрам па пяры: З. Астапенку і А. Куляшову, С. Фаміну, У. Хадыку, заўчасна памерламу П. Трусу…

Новая эпоха “вялікага пералому”, якая прыйшла на змену НЭПу, патрабавала новых настрояў, тэм, вобразаў у літаратуры і мастацтве, і на гэтай хвалі паэт у 1931 г. напісаў верш “Мой добры, мой даўні ментар”, у якім нават развітаўся з тым, што раней было для яго дарагім, блізкім, прынцыповым, – з вечарам, які ў Ю. Таўбіна набыў персаніфікацыю і названы “даўнім ментарам” і “настаўнікам маёй хады”. Цяпер паэт мусіў жыць і тварыць ужо не паводле ўласнай інтуіцыі, што абуджалася ў вечаровай цішыні, а паводле клічу новых “шырокіх шляхоў”. У той час Ю. Таўбін больш актыўна звярнуўся да паэтычнай публіцыстыкі, прычым дамінавала ў яго міжнародна-палітычныя тэматыка, як напрыклад, у вершах “Знаёмства чатырох”, “Злучаныя Штаты”, “Праклён”, “Каляндар”.

Пісаў Юлі Таўбін і для дзяцей – прычым як адзін (“Зімовае”, “Петрык-цыганёнак”, “Пра ўдалога Янку”, “Гарыбальдзі і П’еро”), так і ў суаўтарстве з сябрамі Змітром Астапенкам (“Пра мядзведзя Самуся”, “Агацін тата”) і Аркадзем Куляшовым (“Байка пра Зайку”). У некаторых вершах маладыя паэты спрабавалі вачыма дзіцяці зірнуць на такія “дарослыя” праблемы, як, напрыклад, п’янства: “Быў у Агаты / П’яніца-тата. / Дома не начуе — / Ходзіць у піўную. / А на заводзе / Толькі працы шкодзіць. / Пасьля ночы п’янай / Не ўстае ён рана. / Гудок гудзіць, / А тата сьпіць. / Крычыць Агата: / “Уставай, тата!..” / А тата ў дванаццаць / Выходзіць на працу / З цяжкой / Галавой” [1, с. 192].

Дзякуючы творчаму тандэму Таўбіна і Астапенкі на старонках часопіса “Іскры Ільіча” ў 1929 г. з’явіўся легкадумны і гультаяваты, але здольны вучыцца на сваіх памылках персанаж – “слаўны хлопчык” Клім Качкін, які выступаў і героем, і аўтарам гумарыстычных вершаў. Пад гэтым псеўданімам сябры-паэты апублікавалі творы “Брыгада Ганкі і новыя санкі”, “Як яны рака злавілі”, “Разумны Клім” і інш. Калі ж да гэтага паэтычнага дуэту далучаўся і Аркадзь Куляшоў, творы падпісваліся псеўданімам Язэп Качкін. Тут адчуваецца відавочная іронія ў дачыненні да папулярнага ў той час расійскага камсамольскага паэта Іосіфа Уткіна (1903–1944), чые імя і прозвішча нашыя паэты дасціпна пераклалі на беларускую мову.

Мастацкім перакладам Юлі Таўбін займаўся з 1928 г. Спачатку аддаваў перавагу творам на рускай (У. Маякоўскі, А. Безыменскі, С. Анісімаў, А. Чэхаў), украінскай (Л. Скрыпнік, Г. Міхайлец, М. Чумандрын), польскай (А. Лемеш), яўрэйскай (І. Харык) мовах. Вывучыўшы ў педыінстытуце нямецкую мову, Ю. Таўбін пачаў звяртацца да творчасці Ёгана Вольфганга Гётэ і Генрыха Гайнэ. Апошні так захапіў, што беларускі паэт падрыхтаваў цэлы зборнік яго вершаў. Калі б Ю. Таўбін не быў арыштаваны і зборнік выйшаў, гэта было б першае выданне твораў Г. Гайнэ па-беларуску. Але тым перакладам было наканавана праляжаць у архіве шмат дзесяцігоддзяў, пакуль іх не знайшоў і не апублікаваў у гістарычна-літаратурным зборніку “Шляхам гадоў” (1990) Уладзімір Сакалоўскі. Як зазначыў аўтар публікацыі, “Калі большасць беларускіх перакладчыкаў страчвалі ад таго, што перайначвалі Гайнэ на свой манер, набліжаючы яе да беларускай сістэмы вершаскладання – абеларушвалі, то Таўбіна можна папракнуць толькі ў адваротным: ён так моцна набліжаецца да Гайнэ, аддаляючы яго ад беларускай паэтычнай стыхіі, што часам паэт робіцца нялёгкім для беларускага ўспрымання” [6, с. 226]. Сярод перакладзеных Ю. Таўбіным вершаў Г. Гайнэ – такія сусветна вядомыя творы, як “Лёрэляй”, “Вестка”, “Гады праходзяць, прыходзяць…”, “Нявольніцкі карабель” і інш. Вялікая заслуга Ю. Таўбіна – у тым, што ён перакладаў, арыентуючыся цалкам на нямецкі арыгінал, не стараючыся запазычваць вобразы і звароты, якія сустракаюцца ў здзейсненых раней перакладах на рускую мову.

Як бачым, творчы ўзлёт Юлія Таўбіна быў імклівым, хуткаплынным, але надзвычай плённым. Малады творца знаходзіўся ў стане пастаяннага пошуку і самаўдасканалення – мала таго, ён спяшаўся жыць і сталець, нібыта адчуваючы, што пражыць яму наканавана нядоўгі век. “Маладосць наша крыгай растала. / Палюбілі мы свет без акрас. / Рэчаісная сціплая сталасць / Спатыкае настойлівых нас” (“Сталасць”) [7, с. 76], – напісаў паэт, калі яму было ўсяго 19. У кантэксце верша, аднак, прысутнічае не лірычнае “я”, а “мы”, і ранняя сталасць выступае як калектыўная якасць, як адзнака цэлага пакалення, якому давялося жыць у неспакойны час нялёгкіх гістарычных выпрабаванняў (“Наша сталасць – ад працы і боек, / Наша сталасць – ад бацькаўскіх крат…”). Аднак ці прадчувала тагачасная моладзь, што, нягледзячы на свой шчыры працоўны энтузіязм, таксама будзе кінутая ў пякельныя жорны сталінскіх рэпрэсій? Падобна, што ў Юлія Таўбіна нейкае падсвядомае трагічнае прадчуванне ўсё ж было. У 1932 г. ён напісаў аб’ёмны верш (фактычна невялікую паэму) пад назвай “Смерць”, у якім распавёў пра сваё жаданне – “Каб адчуванне жыцця ніколі мяне не пакідала, – / Поўнае і шматкаляровае, / як вясёлкавы паўкруг” [7, с. 141]. З верша бачна, што менавіта адчуванне немінучай смерці (незалежна ад таго, хутка ці няхутка яна адбудзецца) падштурхоўвала паэта, з аднаго боку, спазнаваць усе радасці жыцця, а з іншага – паспець зрабіць паболей. “Хочацца бегчы навыперадкі з трамваямі, / Поўна думак, / вынашаных і нявынашаных” [7, с. 147].

Так атрымалася, што верш “Смерць” (“Чырвоная Беларусь”, 1932, № 17) стаў адным з апошніх твораў паэта, апублікаваных пры жыцці ў беларускай перыёдыцы. На пачатку 1933 г. Юлі Таўбін яшчэ здолеў падаць голас са старонкі “ЛіМ’а”, распавёўшы пра свае творчыя планы: «У 1933 годзе хачу дапісаць даўно пачатую вершаваную аповесць “Доктар Батурын”. Хачу напісаць некалькі вершаў, што даўно ў мяне насьпяваюць. Выйдзе кніга “Лірыка. Эпас”. Буду перакладаць ангельскіх і нямецкіх паэтаў» [4, с. 3]. Але з-за арышту паэта ягоным марам не было наканавана ўвасобіцца ў жыццё: аповесць “Доктар Батурын” (урыўкі: ЛІМ, 1932, 6 сак.) засталася няскончанай; падрыхтаваныя да выдання кнігі паэзіі “Лірыка. Эпас” і перакладаў Г. Гайнэ не ўбачылі свет. На шчасце, рукапісы дзвюх згаданых кніг захаваліся ў архіве сумнавядомага крытыка-вульгарызатара Л. Бэндэ (Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва, далей – БДАМЛМ; ф. 66, воп. 1, адз. зах. 1046, 1336, 1337).

Апынуўшыся ў цюменскай высылцы, Юлі Таўбін не перапыніў літаратурную дзейнасць. З твораў гэтага перыяду (паэт пісаў тады на рускай мове) да нас дайшла паэма “Михайло” (1934) пра жыццё знакамітага вучонага М. Ламаносава. Яе рукапіс (БДАМЛМ, ф. 71, воп. 3, адз. зах. 387, 388) збярог украінскі пісьменнік Нічыпар Белаконь, які адбываў высылку разам з Ю. Таўбіным. У 1960-х гг. Н. Белаконь перадаў рукапіс Станіславу Пятровічу Шушкевічу, які збіраў усю магчымую інфармацыю пра свайго сябра маладосці. Другі асобнік паэмы захаваўся ў фондзе паэтаў Максіма Лужаніна і Яўгеніі Пфляўмбаўм (БДАМЛМ, ф. 140, воп. 2, адз. зах. 259), як і яшчэ адзін твор Ю. Таўбіна ссыльнага перыяду – паэма “Осада” (адз. зах. 258), прысвечаная падзеям Грамадзянскай вайны. Тэксту папярэднічае тлумачальная запіска М. Лужаніна (1977 г.): «Праўка аўтара. Экзэмпляр быў у рэдакцыі “Октября”, вярнуўся з рэзалюцыяй А. Суркова: “Талантливо, но рыхловато”. […]. З гэтай рэччу Таўбін прыехаў у 1935 г. у Маскву з Цюмені, так паэма і засталася ў маіх паперах». Акрамя таго, у Расійскім дзяржаўным архіве літаратуры і мастацтва (г. Масква) захаваўся рукапіс верша “Помнишь сажалку с пятнами плесени…” (ф. 619, оп. 1, ед. хр. 3350), таксама дасланы ў часопіс “Октябрь”.

Юлі Таўбін (краіні справа) на высылцы ў Цюмені, 1935 г. Побач сябры Аляксандр Кучынскі і Змітрок Паваротны.

Юлі Таўбін марыў ізноў публікавацца, што для пісьменніка з таўром “ворага народа” было вельмі праблематычна. Тым не менш, два яго рускамоўныя вершы – “Друзьям” (“Знамя”, 1936, № 5) і “Тэдди” (“Огонёк”, 1936, № 22) – у друк усё ж трапілі. Першы са згаданых твораў напісаны ад імя вандроўніка, які чуў у свеце шмат моваў і пераканаўся, што сяброўская ўсмешка больш зразумелая за ўсялякія словы; другі верш – ад імя чалавека, які сябраваў з Эрнстам Тэльманам, старшынёй камуністычнай партыі Германіі і асноўным палітычным апанентам Гітлера, а на той момант – вязнем гестапаўскай турмы. Твор прасякнуты спачуваннем да зняволенага, надзеяй на яго вызваленне. Толькі вось наўрад ці ведала рэдакцыя “Огонька” пра адну акалічнасць, якая напраўду збліжала біяграфіі беларускага паэта і нямецкага палітыка: Э. Тэльман быў схоплены гестапа 5 сакавіка 1933 г. – амаль у той самы час, калі быў арыштаваны органамі НКУС і сам Ю. Таўбін. Так што, магчыма, верш “Тэдди” з’яўляецца не проста “дзяжурнай” праявай салідарнасці з вядомым палітвязнем-антыфашыстам, а хавае ў сабе і глыбейшы падтэкст.

Невыпадковым у такім разе выглядае і зварот Ю. Таўбіна да вершаў англійскага паэта А. Хаўсмана, адзін з якіх (“Законы Бога и людей”) успрымаецца сёння як своеасаблівае “пасланне з таго свету” [3, с. 33], прадбачанне ўласнай трагічнай пагібелі, на што звярнуў у свой час увагу вядомы даследчык рэпрэсій Леанід Маракоў: “Они грозят – иди назад, / Не то – тюрьма, петля и ад. / Как не робеть мне! / Суд их скор. / Могу ль вступить в неравный спор? / Не я построил этот мир. / Я в нем блуждаю, чужд и сир. / Хоть глупые, но господа – / Они. Их сила, их права. / А нам на Марс не улететь / С тобой, душа моя… Так впредь / Смирись и следовать сумей / Законам Бога и людей…” [3, с. 33]. “Антология новой английской поэзии” (Ленинград: Гослитиздат, 1937), куды па недаглядзе цэнзуры ўвайшлі таксама пераствораныя “ворагам народа” Ю. Таўбіным вершы У. Б. Ейца, Дж. М. Сінга, Г. К. Чэстэртана, Дж. Мэйсфілда, выйшла праз 20 дзён пасля расстрэлу перакладчыка.

Юлі Таўбін застаўся ва ўспамінах сяброў і знаёмых як сардэчны чалавек з прыветлівым лагодным тварам і, акрамя таго, “чалавек надзвычай таленавіты” з “выдатнай здольнасцю да хуткага асваення замежных моў”, “цудоўны майстар беларускага верша” [8, с. 2]. І застаецца толькі здагадвацца, як бы ён мог узбагаціць беларускую культуру, калі б яго лёс не склаўся так трагічна.

Зборнічак Ю. Таўбіна (Мінск, 2017)  

P. S. Нядаўна ў серыі “Паэты планеты” выйшла кніга выбраных твораў Юлія Таўбіна, укладзеная Андрэем Хадановічам. Пад адной вокладкай выйшлі вершы, паэмы, пераклады з Г. Гайнэ. Некаторыя з гэтых твораў пасля смерці аўтара не перавыдаваліся. Ёсць і зусім эксклюзіўныя рэчы – напрыклад, два рускамоўныя вершы, дбайна пераствораныя ўкладальнікам на беларускую мову. Кніга ўпершыню была прэзентавана 1 верасня 2017 г. падчас адкрытай лекцыі А. Хадановіча пра жыццё і творчасць Ю. Таўбіна ў рамках праекта “(Не)расстраляная паэзія”.

Лекцыя А. Хадановіча, прысвечаная Ю. Таўбіну

“Маўклівая кніга” – нататнік з выявай Ю. Таўбіна (дызайн Кацярыны Пікірэні)

 

Літаратура

  1. Астапенка, З., Таўбін, Ю. Агацін тата: [Верш] / Астапенка, Таўбін // Arche. 2002. № 2.
  2. Кабакоў, Н. Агні, якія не гараць / Н. Кабакоў // Маладняк. 1931. № 6-7.
  3. Маракоў, Л. Шасцёра на фотаздымку / Л. Маракоў // Роднае слова. 1999. № 5-6.
  4. Пісьменнікі і крытыкі ў 1933 годзе: Юлі Таўбін // ЛіМ. 1933. 28 студз.
  5. Пушча, Я. Збор твораў. У 2 т. Т. 1. Вершы, паэмы, артыкулы. 1922–1930 / Я. Пушча. – Мінск: Маст. літ., 1993.
  6. Сакалоўскі, У. Невядомыя пераклады Юлія Таўбіна / У. Сакалоўскі // Шляхам гадоў: Гіст.-літ. зб. – Мінск: Маст. літ., 1990.
  7. Таўбін, Ю. Вершы / Ю. Таўбін. – Мінск: Беларусь, 1969.
  8. Шушкевіч, С. Слядамі паэта // Святло Кастрычніка (г. Мсціслаў). 1967. 28 кастр.

* * *

Віктар Жыбуль – кандыдат філалагічных навук, вядучы навуковы супрацоўнік БДАМЛМ. Яго артыкул пра Ю. Таўбіна ўпершыню з’явіўся ў мінскім часопісе “Роднае слова” (№ 9, 2011) – акурат да 100-гадовага юбілею расстралянага паэта. У 2017 г. аўтар дапоўніў свой артыкул спецыяльна для belisrael.info. Раім таксама прачытаць артыкул В. Жыбуля “Невядомы верш Юлія Таўбіна” (2016).

Мы б хацелі дадаць, што першая публікацыя Ю. Т. адбылася, найхутчэй, у часопісе “Беларускі Піонэр” (№ 4, 1925, с. 12). Нататка “Трэба падцягнуцца!” з Мсціслава была падпісана “Ю. Гаўбін (Вуч. 7 клясы)”, aле з верагоднасцю 99% гэта наш герой. Тым болей што пачыналі друкавацца ў гэтым часопісе і іншыя паэты, “народжаныя Кастрычнікам”: З. Півавараў (№ 6, 1925, с. 10, 21), В. Маракоў (№ 8, 1925, с. 11).

Апублiкавана 09.11.2017  18:33