Рубінчык пра шахматы і літаратуру/ Рубинчик о шахматах и литературе

Шахматы і беларуская літаратура: што супольнага?

(перевод на русский ниже)

Шахматы – зразумела, калі займацца імі ў меру, – як і высокая літаратура, будзяць у чалавеку добрае, удасканальваюць ягоны розум, заахвочваюць да шляхетных паводзінаў. Тут я не адкрываю Амерыкі, яшчэ Бенджамін Франклін, адзін з айцоў-заснавальнікаў Злучаных Штатаў, адзначаў у сваім эсэ «Мараль шахмат» (1779): «Гуляючы ў шахматы, мы можам навучыцца прадбачлівасці, уменню зазіраць у будучыню і ўзважваць наступствы пэўнага кроку… Праз шахматы мы набываем звычку спадзявацца на спрыяльныя змены і настойліва шукаць рэсурсы, каб гэтыя змены адбыліся».

Цешыць той факт, што ў апошнія гады людзі беларускай мовы і культуры ўсё часцей цікавяцца як самой гульнёй, так і ейнай гісторыяй. У 2007 г. аднавіліся рэгулярныя спаборніцтвы па шахматах сярод літаратараў Беларусі, што нефармальна ладзіліся ў БССР у 1930-я гг. Адкрываюцца групы для навучання гульні ў шахматы па-беларуску, а ў 2017 г. у Мінску з’явіўся клуб «Шахматны дом», дзе ў якасці асноўнай мовы была выбрана беларуская.

Амаль усё мінулае стагоддзе сярод шахматыстаў нашага краю панавалі іншыя мовы; мабыць, таму беларускамоўны падручнік па шахматах дагэтуль не ўбачыў свет. Аднак ужо ў 1924 г. у газеце «Савецкая Беларусь» друкавалася першая шахматная рубрыка на роднай мове (вёў яе шматразовы чэмпіён Менска Антон Касперскі). У 1927 г. у той жа газеце можна было прачытаць, што «беларуская шахматная тэрміналёгія ўжо распрацавана і ўнесена т. Шукевічам у Інстытут Беларускае Культуры. Пытаньне будзе абгаворвацца на адкрытым сходзе слоўнікавае камісіі Інбелкульту». Радзівон Шукевіч-Траццякоў – рэдактар шэрагу беларускіх выданняў, першы старшыня ўсебеларускай шахматнай секцыі (з 1924 г.), у 1930-х гг. – метадыст шахматна-шашачнага клуба ў сталіцы. Ягоную працу падхапілі нашы сучаснікі: нашмат пазней малады шахматыст Павел Ламака прынёс у рэдакцыю мінскага часопіса «Шахматы», створанага ў 2003 г., уласную версію руска-беларускага шахматнага слоўніка.

Шахматы ўспрымаліся як неад’емная частка культуры многімі майстрамі слова першай паловы ХХ ст. Ахвотна сядалі за дошку, напрыклад, паэты Альберт Паўловіч, Алесь Гарун… З розных крыніц, у прыватнасці з эсэ Алеся Бельскага «Іх цуд згаснуць духу не дае…» (2003), нямала вядома пра шахматную актыўнасць Янкі Купалы, Якуба Коласа, Кандрата Крапівы, Аркадзя Куляшова, а таксама мовазнаўцаў Мікалая Бірылы, Міхася Судніка ды іншых. Сярод беларускіх літаратараў, якія пісалі на мове ідыш, вылучаліся як аматары шахмат Зэлік Аксельрод, Майсей Кульбак, Эля Савікоўскі.

Напэўна, самыя драматычныя шахматныя партыі ў беларускай літаратуры былі выяўлены дзякуючы Уладзіміру Караткевічу, які надзяліў галоўнага героя «Ладдзі роспачы» і дошкай з фігурамі, і дарам гульца. Твор пра змаганне Вылівахі са Смерцю – не толькі алегорыя, ён мае пад сабою пэўны гістарычны грунт. Даследчыца Аляксандра Кілбас пісала пра старажытнабеларускія землі, што «апрача ўдзелу ў прыёмах або паляванні сапраўдны рыцар павінен быў умець гуляць у шахматы і шашкі (“варцабы”)… Уменне гуляць у арыстакратычныя гульні (шахматы і шашкі) з’яўлялася неабходным элементам культуры і для мужчын, і для жанчын». Такім чынам, шахматныя партыі дадаткова падкрэсліваюць арыстакратызм Гервасія Вылівахі, і сумотна было назіраць, як стваральнік мультфільма паводле «Ладдзі Роспачы» замяніў іх на гульню ў косці.

І пасля Караткевіча многія пісьменнікі скарыстоўвалі шахматы ў сваіх сюжэтах. Яркі прыклад – апавяданне «Цугцванг» (1995) Андрэя Федарэнкі, твор з дэтэктыўным прысмакам. Знайшоўшы рашэнне шахматнай задачы, герой мог бы атрымаць прыхаванае золата: «Пешка ў белых знаходзіцца акурат за два хады да апошняй лініі… тут патлумачу крыху, калі Вы не ведаеце, грамадзянін следчы. Справа ў тым, што калі пешка ступіць на апошнюю лінію, яна мае права ператварыцца ў любую фігуру. Вядома, звычайна шахматысты выбіраюць самую моцную ферзя. У гэтым і быў парадокс мініяцюры Адамавіча: пешка, дасягнуўшы апошняй лініі, ператваралася не ў моцную фігуру, а ў лёгкую у каня, і чорныя аўтаматычна атрымлівалі мат». Амаль гэткую ж задачу я склаў у 1990 г., калі вучыўся ў школе, а надоечы паказаў самому А. Федарэнку… Натуральна, аўтар «Цугцвангу» адразу развязаў яе. Прапаную чытачам «Роднага слова» зрабіць тое самае.

Белыя: Крh4, Kh5, пп: f7, g7 (4)

Чорныя: Крh6, па2 (2)

Мат за 2 хады.

Вольф Рубінчык, г. Мінск

(Крыніца: часопіс «Роднае слова», Мінск, № 4, 2018)

PS. У № 6, 2018 «Роднага слова» – працяг роздумаў В. Рубінчыка пра шахматы ўвогуле і ў Беларусі ў прыватнасці.

Радзівон Шукевіч-Траццякоў гуляе ў шахматы з жонкай (назірае Ф. Дуз-Хацімірскі) / Родион Шукевич-Третьяков играет в шахматы с женой (наблюдает Ф. Дуз-Хотимирский)

* * *

Перевод на русский язык, специально для belisrael.info:

Шахматы и белорусская литература: что общего?

Шахматы – понятно, если заниматься ими в меру – как и высокая литература, будят в человеке доброе, совершенствуют его ум, поощряют к благородному поведению. Здесь я не открываю Америку, еще Бенджамин Франклин, один из отцов-основателей Соединенных Штатов, отмечал в эссе «Нравственность игры в шахматы» (1779): «Играя в шахматы, вы можете научиться предвидению, осмотрительности и осторожности, умению делать ходы не слишком поспешно… Мы приобретаем привычку не падать духом при данном состоянии наших дел, надеяться на благоприятное изменение и упорно продолжать поиски новых возможностей».

Радует тот факт, что в последние годы люди белорусского языка и культуры всё чаще интересуются как самой игрой, так и её историей. В 2007 г. возобновились регулярные соревнования по шахматам среди литераторов Беларуси, которые неформально устраивались в БССР 1930-х годов. Открываются группы для обучения шахматам по-белорусски, а в 2017 г. в Минске появился клуб «Шахматный дом», где в качестве основного языка был выбран белорусский.

Почти всё минувшее столетие среди шахматистов нашего края доминировали иные языки; возможно, по этой причине белорусскоязычный учебник по шахматам до сих пор не увидел свет. Однако уже в 1924 г. в газете «Савецкая Беларусь» печаталась первая шахматная рубрика на родном языке (вёл её многократный чемпион Минска Антон Касперский). В 1927 г. в той же газете можно было прочесть, что «белорусская шахматная терминология уже разработана и внесена т. Шукевичем в Институт Белорусской Культуры. Вопрос будет обсуждаться на открытом собрании словарной комиссии Инбелкульта». Родион Шукевич-Третьяков – редактор ряда белорусских изданий, первый председатель Всебелорусской шахматной секции (с 1924 г.), в 1930-х – методист шахматного клуба в столице. Его труд подхватили наши современники; значительно позже молодой шахматист Павел Ломако принёс в редакцию минского журнала «Шахматы», созданного в 2003 г., собственную версию русско-белорусского шахматного словаря.

Шахматы воспринимались как неотъемлемая часть культуры многими мастерами слова первой половины ХХ в. Охотно садились за доску, например, поэты Альберт Павлович, Алесь Гарун… Из разных источников, в частности из эссе «Их чудо угаснуть духу не дает…» (2003) Алеся Бельского, немало известно о шахматной активности Янки Купалы, Якуба Коласа, Кондрата Крапивы, Аркадия Кулешова, а также языковедов Николая Бирилло, Михаила Судника и других. Среди белорусских литераторов, писавших на языке идиш, выделялись как любители шахмат Зелик Аксельрод, Моисей Кульбак, Эля Савиковский.

Наверное, самые драматические шахматные партии в белорусской литературе были показаны благодаря Владимиру Короткевичу, который наделил главного героя «Ладьи отчаяния» и доской с фигурами, и даром игрока. Произведение о борьбе Выливахи со Смертью – не только аллегория, оно имеет под собой некоторую историческую основу. Исследовательница Александра Килбас писала о древнебелорусских землях, что «помимо участия в приёмах и охоте настоящий рыцарь должен был уметь играть в шахматы и шашки («варцабы»)… Умение играть в аристократические игры (шахматы и шашки) являлось необходимым элементом культуры и для мужчин, и для женщин». Таким образом, шахматные партии дополнительно подчёркивают аристократизм Гервасия Выливахи, и грустно было наблюдать, как создатель мультфильма по мотивам «Ладьи Отчаяния» (1987) заменил их игрой в кости.

И после Короткевича многие писатели использовали шахматы в сюжетах. Яркий пример – рассказ «Цугцванг» (1995) Андрея Федаренко, произведение с детективным привкусом. Найдя решение шахматной задачи, герой мог бы получить припрятанное золото: «Пешка у белых находится аккурат за два хода до последней линии… тут объясню немного, если Вы не знаете, гражданин следователь. Дело в том, что если пешка ступит на последнюю линию, она может превратиться в любую фигуру. Конечно, обычно шахматисты выбирают самую сильную – ферзя. В этом и был парадокс миниатюры Адамовича: пешка, достигнув последней линии, превращалась не в сильную фигуру, а в лёгкую – коня, и чёрные автоматически получали мат». Почти такую же задачу я составил в 1990 г., когда учился в школе, а недавно показал самому А. Федаренко… Естественно, автор «Цугцванга» сразу решил её. Предлагаю читателям «Роднага слова» сделать то же самое.

Белые: Крh4, Kh5, пп: f7, g7 (4)

Черные: Крh6, па2 (2)

Мат в 2 хода

Вольф Рубинчик, г. Минск

(Источник: журнал «Роднае слова», Минск, № 4, 2018)

PS. В № 6, 2018 «Роднага слова» – продолжение раздумий В. Рубинчика о шахматах в Беларуси вообще и в белорусской литературе в частности. Написать автору можно на e-mail: wrubinchyk@gmail.com 

Опубликовано 12.06.2018  23:35

***

Уладзь Рымша 15.06.2018  11:53 Тое, што робіць пан Вольф – унікальна для Беларусі.
Мая шчырая павага такому Чалавеку.