Monthly Archives: June 2016

Дмитрий Ной. ПРИ СВЕТЕ ДНЯ. Стихи

Памяти жертв Холокоста посвящается

Катастрофа

Мы плачем, рыдаем. Миллионы погибших.

Покорных. Нелишних.

Были Европе они ни к чему.

О, человечество! Горе уму!

К целям заветным сегодня мы ближе,

и всё же, и всё же ступенями ниже.

Банальность
про мою национальность

Судят о гениальности

по моей национальности.

Её народ

сам себя бережёт.

Сбросив вериги,

читает мудрые книги.

Общественное мненье

питает к нему полное презренье.

Принимает храбрость военную

за хитрость  надменную.

При гневе не хватает слов.

Спасает закон притяжения полов.

Тысячелетиями тянется эта морока.

Пальцами тычут в сторону Пророка.

А Пророк к несчастиям всем,

как полагается, глух и нем.

Если вопрос поставить шире,

народы обязаны жить в мире.

Зная разлада первопричину,

как уничтожить его личину?

Уселись боги за парту

 и начертали «Дорожную карту».

Всё хорошо, всё прекрасно,

но убийцы останутся убийцами,

и это ясно.

Такая реальность

рождает мужество и гениальность.

Заповедь

Израиль един и неделим.

Сердце его — Иерусалим.

По поводу любому

ты это повтори

и передай другому.

Израиль без границ

Израиль без границ

свободен для полёта птиц.

Одна беда!

Со всех сторон его теснит орда.

Наёмные убийцы тут как тут,

как будто их подстёгивает кнут.

Насилье и террор!

Борись, Израиль, и давай отпор!

А птицы, поднимаясь ввысь,

приветствуют не смерть твою.
а жизнь.

Израиль без границ

свободен для полёта птиц.

Проклятие тёти Хаи

Я встречаю тётю Хаю:

— Соломончик, я рыдаю!

Боль Земли Обетованной

в моём сердце постоянно.

Их соседи—злые люди!

Бога я молю о чуде,

чтобы он за наши муки

оторвал убийцам руки…

Я не трогал тётю Хаю,

потому что понимаю.

Когда сели на скамейку,

успокоил я еврейку.

Уступать, не отступая

Мне сказала тётя Хая:

— Соломончик, уезжаю!

Я евреев наставляю

уступать, не отступая.

Про джихад

Чтобы джихад

подбила собственная мина,

еврею нужен автомат

и боевая  дисциплина.

* * *

Где насекомое найдет лазейку,

там террорист убьет еврейку

Мы победили!

Кто плачет, что мы проиграли войну,

тянет плывущий корабль ко дну.

Нет! Мы победили! И эта победа

как воля народа и символа  кредо.

Братья и сёстры, долой суматоху!

Вы в схватке кровавой творите эпоху.

* * *

Никогда «Хезболле»

не бывать на еврейской земле.

Каменья

Люди бросают каменья везде.

Расходятся круги, как мненья, в воде.

Из них почерпнул я одно для себя:

спокойно живи, никого не губя.

На реке Иордан

Когда идёт война на берегах  реки,

куда и как расставишь ты полки?

Возьми старинный фолиант

со схемами дорог.

У полководцев был талант,

но победить никто не смог.

Задумайся над тщётностью тщеты

и станешь мирным человеком ты.

Третий Храм

— Реши о, мудрый Соломон,

ближневосточный спор сторон.

Покоишься ты в собственной отчизне.

Вблизи видней течение жизни.

— Прими мой суд.
Постройте третий Храм.

Мир постучится в двери сам.

— Благодарю тебя, высокочтимый царь!

Воистину великий государь.

Царь Давид

Когда возьмёт испуг,

что сердце нездорово,

или прижмёт к стене любая гнида,

всегда помочь готова

Звезда Давида.

* * *

Его псалмы

тысячелетиями

читаем мы.

Цена молчания

Весь мир молчит,

по барабанчику стучит.

Но какова цена молчанья?

Она равна годам изгнанья.

И мудрый Соломон,

меня встречая тех времён,

протягивает руку.

— Спасибо за науку.

Холокост

Оживают тени сожжённых,

гонимых, убитых, казнённых,

детей умерщвлённых.

Родные, вы с нами навеки

как реки.

Верит еврейский народ —

впредь никакой Холокост не пройдёт.

Никто из евреев не будет изгоем.

Вечная слава погибшим героям!

Стена Плача

Когда пустыня внемлет Богу,

Гора выходит на дорогу

и выбирает по пути,

в какую сторону идти.

И вот удача!

Она встречает Стену Плача.

Но слёз еврейских водопад

заставил повернуть назад.

Казнённые поэты

Прекрасные лица еврейских поэтов,

улыбки богов и характер атлетов.

Они представляли культуру России,

как в Австрии Моцарт,

                          в Италии Россини.

Ньютоны, Сократы — великие люди!

Быть может, не надо и дальше не будем?

Зачем, почему, чей проступок деля,

они казнены по приказу Кремля?

Так получилось, случилось и было…

Им родина общею стала могилой.

Не носят цветы к ней, не стелят ковры,

как к бюсту диктатора в центре Москвы.

Остались их книги и вечная слава

поэтов, которых казнила держава.

Страх

Я и впрямь перелётная птица

и нигде не могу приземлиться.

Что меня заставляет кружиться?

Граница!

Я как будто судьбой околдован

и цепями к безумию прикован.

Я кого-то всегда опасаюсь,

спать ложусь и, заснув, просыпаюсь.

Человек с пистолетом в руках

мне мерещится вечно впотьмах.

— Юда! Ты!

Я лечу с высоты

как пустой чемодан,

а вдогонку за мной

он швыряет наган.

Другу

Что бубнишь себе под нос,

где евреи, там вопрос.

Я тебе замечу сразу:

ты приносишь в дом заразу,

и не слушай тётю  Майю—

её хата всегда с краю.

Два Востока

— Люди, люди! Вы евреи?

— Да, евреи!

— А куда, в края какие

        едут граждане России?

Вижу, путь ваш недалёк.

— Да, с востока на восток.

— Эй, дневальный!

— Прошу тише.

Мы меняем Восток Дальний

        на Восток, который ближе.

Письмо

Старик писал в редакцию письмо,

где вспоминал Дзержинского, Камо…

На ум пришли еврейские поэты,

прославившие некогда Советы.

Казнила их любимая отчизна.

Звалась газета «Знамя коммунизма»

Вождь

Вождь дёргает за нить,

как пряха у кудели:

— Убить, убить, убить

на следующей неделе.

Еврею поручить.

Исполнить, доложить! —

Как быть? Как быть? Как быть?

Предатель за «бугром»,

еврей весьма польщён,

но будет умервщлён,

как до него потом.

Ещё один приказ

не в бровь, а прямо в глаз:

о полной ликвидации

не одного, а нации.

— Исполнить, доложить! —

Как быть? Как быть? Как быть?

Народ тут ни при чём.

Божьим  перстом

вождь к власти пригвождён,

и скажет смерть всем он.

* * *

Когда червяк становится царём,

весь мир заботится о нём.

Монумент
как политический момент

Поэт при жизни

нерукотворный монумент воздвиг
себе в отчизне.

Народ любил, а недруги пинали

фигуру скромную на пьедестале.

Правители страны, а было их полно,

расправиться хотели с ним давно.

Поэт их презирал, клеймил,

но выбился из сил.

На шею водрузив венец

из славы,

он умер наконец.

Такие были нравы.

Но на прощанье

поэт оставил завещанье,

где протолкнул идею

не потакать вождю-злодею,

а власть ему в отместку

вонзила в монумент стамеску,

чтоб каждый воробей,

когда сидит на ней,

чирикал, не робея,

что гадит на… пигмея.

Криничка

В родном саду криничка,

прозрачная  водичка,

а у меня привычка,

коль рядом сядет птичка,

поднять тяжёлый камень

и в птичку прямиком.

Давно пронёсся пламень,

поджёг мой отчий дом.

Не обижай синичку,

залётную жиличку,

живёт пусть рядом с нами

и не маши руками—

вот песенка о чём.

Красный флаг

Мы поднимали красный флаг.

Но кто-то закричал: — Не так!

Стояли, думали и флаг перевернули.

Поднялся шум: —Ребята, вас надули!

Мы вновь задумались.

Стонала нудно скрипка.

На фабрике была допущена ошибка.

Дорогою своей

Когда я пересёк Сион,

в отчизне закричали: — Вон!

И я пошёл дорогою своей:

не сеял зло, не обижал людей,

не говорил всё прочее — фигня…

И мир приветствовал меня.

Тень Каина

Был СССР…

Распалась нация,

добра и зла мистификация.

Был геноцид…

Его творец

в земле кремлёвской

мирно спит,

и коммунисты, стоя,

нет, да помянут своего героя.

На совести российской власти

процесса одного две части кровных:

реабилитация невинно осуждённых

и осуждение в репрессиях виновных.

Персонификация всех убийц

из эшелона высших лиц.

Верховный Суд, Госдума,

Правительство и Президент

народу огласят подобный документ.

Каким наивным б ни был приговор,

тень Каина покинет русский двор.

Вокруг носа

Я сломал в троллейбусе нос.

Почему так случилось — вопрос?

У троллейбуса съехали дуги.

Он рванулся и замер в испуге.

Нос раздался и вырос в размере.

Сквозь толпу пробирался я к двери.

Тут какая-то резвая дама

кулаком меня двинула прямо.

Слово за слово в сваре житейской

нос славянский стал шкурой еврейской.

Появились два шустрых скинхеда.

Над евреем нужна им победа.

Его племя распяло Христа

да обрезан он был неспроста.

Это было в Москве, на Тверской.

Я, Тверская, гордился тобой,

а теперь из-за длинного носа

я смотрю на тебя даже косо.

Почему у твоих полководцев

руки чешутся бить инородцев?

Бар-мицва

Я родился в июне.

Бар-мицву устроили мне накануне.

Мама сказала: —Борис —молодчина!

В семье, наконец, появился мужчина.

Я очень надеюсь, что с каждым годочком

он будет евреем, а не жидочком.

У мамы спросил я: — О чём говоришь ты?

— О том, что с тобой мы, сыночек,
реликты,

Но верю я, время такое придёт

никто на Земле нас ногою не пнёт.

Однако пока

ещё не однажды намнут нам бока.

За советом к Моисею

Сквозь яростный рык

доносится крик:

— Бей жидов! Спасай Россию!

Я поспешил за советом к Моисею.

Ответил Моисей через силу:

— Друг не роет другу могилу…

* * *

Как острый нож

съест государство ложь.

Гимн евреев диаспоры

Из Германии мы и Польши,

там, где предки жили дольше.

Не топтались мы на месте—

двести лет с Россией вместе.

Кто стремился нас сжигать,

мы учились воевать.

Говорим , спасибо русским,

что под небом Андалузским

не пришлось нам жить опять.

В мире все племена

знают наши имена.

Никому не угрожая,

мы живём, детей рожая.

На Земле Обетованной

мы залечиваем раны.

Расцветай за милей миля,

земля народа Израиля.

Раз мы так хотим,

мы победим. Мы победим!

Ураган

Над пропастью пронёсся ураган.

Ему природой был огромный опыт дан.

Родившись лёгким ветерком,

он рос, мужал,

со страшной силою потом

всё на пути своём сметал.

Так на Земле с начала до конца,

чтоб знать,

стремится  каждый быть похожим на отца

или на мать,

а этот научился убивать.

Несясь над пропастью, теряя пыл,

он даже здесь кого-то прихватил.

Постоянное Место
Жительства

Приехал я в Америку,

жена моя в истерику:

не нравятся ей буквы ПМЖ.

— Вези меня на родину!

Какую есть уродину!

Я собралась уже.

Без языка

Мои две тени шли за мной.

Одна была длинней другой.

Я на прощанье им сказал: —Пока!

Как трудно жить без языка!

Новые имена

На Руси он Самсон,

в Америке Соломон,

и  без вопроса

филон у босса.

Эпиграмма на А.Ройтмана

Держу пари,

что не читал меня Ари.

Он, как в отчизне,

был занят прозой жизни,

а не поэтом.

Осталось сожалеть об этом.

Свобода

Я так же беден, как богат,

но самому себе угоден.

Друзья, я вам поведать рад,

 что я в Америке свободен.

Надёжное лекарство

Один нью-йоркский холостяк,

приняв «Кремлёвскую таблетку»,

смог соблазнить свою соседку.

После чего сказал ей так:

— В Кремле порядок! Был бардак…

Мистер Вайс

Удивлялся мистер Вайс:

— Где работает Чубайс?

На «отсидке» Ходорковский…

Что-то будет, отче босский?

На приёме у окулиста

— Вы видете буквы?

— Да, первую строчку.

— Что там написано?

— Деньги на бочку!

Про «Тойоту» и субботу

Меня просила бабушка Ревекка:

— Будь, Соломон, похож на человека!

Сегодня у меня суббота.

Не в голове твоя Тойота.

Мечта моя, «любовь» моя «Тойота»!

На аукционе нет дешевле  лота.

Но плохо слышит бабушка Ревекка,

тем примечательней в её словах опека.

— Я вижу, Соломон, как ты ревнуешь,

во сне  скрипишь зубами, паникуешь.

Тойота не изменит жениху.

Ты, Соломон, болтаешь чепуху.

Пожалуйста, люби свою Тойоту

по будним дням, но только не в субботу.

Увы, бабуся, пуст мой кошелёк.

Прими моё признание как намёк

и внуку презентуй ко дню рожденья

автомобиль, достойный восхищенья.

— Я понимаю, внук мой Соломон,

ты исключительно умён.

Я побеседовать должна с Аук-Ци-Оном

и с братьями Абрамом и Ароном.

Мы с божьей милостью найдём
тебе деньжата,

или ты думаешь, что бабушка богата?

Так продолжай любить свою Тойоту

по будним дням, но только не в субботу.

А ты забыла, бабушка Ревекка,

что Бог в субботу создал человека.

(Я не нашёл сильнее аргумента

на случай необычного момента.)

Но бабушка Ревекка

заранее заготовила два чека

и, как  глухая, завышая ноту,

на счастье подарила мне «Тойоту».

Я  ей заметил прямо без секрета,

есть на примете у меня

                           ещё и «Джетта».

Тётушка Майя 
за чашечкой чая

Тётушка Майя

у нас «деловая».

Спешит на свиданья.

Ни капли вниманья!

А раньше, бывало,

на чай приглашала.

Нарежет лимончик:

— Пей, Соломончик!

Чаёк доливала

и до-о-олго вздыхала:

— Еврей без жены,

как утро без солнца

и ночь без луны…—

А как-то сказала:

— Начнём всё сначала.

В Бруклайне, тут близко,

подружка из Минска

имеет красавицу дочь.

Ты б мог, Соломончик, помочь:

еврей без жены,

как утро без солнца

и ночь без луны…

Мы с тётушкой Майей

допили чаёк,

и я получил от неё адресок.

Ностальгия

Я спросил у тёти Хаи,

как дела идут в «Китае»?

Отвечала тётя Хая,

платком слёзы вытирая:

— Соломончик, я скучаю,

хотя жизнь подобна раю.

Будешь в Бруклине, мой зайчик,

загляни ко мне в шанхайчик.

Удивляюсь, как евреи

 привыкают к ностальгии!

Песня радости

Я умер. Похоронен. Я в раю.

Поэтому я песенки пою.

Но я бы мог попасть и в ад,

которым всех пугают и корят.

Да вот беда!

Я никому не причинил вреда.

Коррупция

Везде и всюду

борьба за власть

диктует люду

что где украсть.

При всех законах

 и конституции

с утра до ночи

речь о коррупции.

А у коррупции,

как у царицы,

на пышном торсе

тугие цыцы

Кто их коснётся,

пусть и случайно,

не оторвётся

и липнет тайно.

Сосут министры

и президенты,

как из канистры,

но за проценты.

Такая влага

в сосцах царицы,

что опьяняет

любые лица.

Стражи порядка

и прокуроры

ведут с ней даже

переговоры.

Сидят по парам —

под стол корзинку —

чтоб встать с наваром,

уйти в сурдинку.

В руке берущей

сокрыт закон,

руке дающей

не виден он.

Хочу поспорить

 на интерес:

альянс столь тесный

даёт прогресс.

Государь

Я государь в себе самом

со зреньем острым и умом.

Моё владенье за углом

с раскрытым радуге окном.

Я государь себе во  всём,

а жизнь покажет, что потом.

Тихая улица

Я люблю эту тихую улицу.

Сколько старых евреев на ней

среди зелени в сумерках трудятся

над духовною пищей своей!

Здесь никто не поделится чувствами.

Молодые пройдут в стороне.

Станут лица весёлые грустными

и взгрустнётся от этого мне.

Из окошка вдруг звуки почудятся:

колыбельная песня! О, ночь!

Благодарность тебе, моя улица,

и тебе, просветлённая дочь!

Мама

Мы упрямо

повторяем слово Мама.

Мы берём его основу.

Как себе мы верим слову.

Не случайно

нам его открыта тайна.

От рожденья и до века

Мама радость человека.

Дороги

Дороги без начала и конца,

дороги без семьи и без отца,

дороги от рожденья и до смерти

как тайна в запечатанном конверте.

Остановись и посмотри вокруг.

Кто враг тебе сегодня и кто друг?

Среди друзей  ты не найдёшь врагов,

как не найдёшь среди врагов богов.

И снова отправляйся в путь.

Ты смог в своём раздумье отдохнуть.

И снова посмотри вокруг себя,

и  делай каждый шаг, кого-нибудь любя.

Хазар

Я живу у океана.

Моё прошлое  туманно

или попросту кошмар:

говорят, что я хазар.

Чтобы видеть дальше фиги,

я купил потолще книги.

Хочу знать, кто я сегодня?

Ведь история — это сводня.

Я нисколько не ленив —

получается, что скиф.

Не остались лишь загадкой

разговоры деда с бабкой —

они в памяти моей —

по рожденью я еврей.

Я

В слове Я

вся поэзия моя.

На книгу А. Солженицына
«Двести лет вместе»

Когда не все дома,

не нужны два тома,

чтобы

попасть в юдофобы.

О творчестве

Поговорим начистоту:

рисунок, сотканный из слов,

я отдаю бумаге как холсту—

основе из основ.

Тут мысль моя, найдя покой

уже под новым кровом,

не будет голой и слепой,

а  воплотится словом.

Как стать поэтом

Ты попросил меня об этом,

задав вопрос, как стать поэтом?

Я взял перо

и написал: — Твори добро!

Тогда в тетрадке

всё будет у тебя в порядке.

Поэт

Поэт стоял одной ногой

на кирпиче

и балансировал второй.

Он издали подобен был свече.

Я ближе подошёл к нему.

К чему  поэту высота? К чему?

Стемнело неожиданно кругом,

сверкнула молния и ударил гром.

Теперь земля поэту стала как оплот,

и понял я: он не свеча — громоотвод!

Поэту

Пиши стихи во столько строк,

каков  размер твоих сапог,

дели и вычитай,

и никогда не умножай.

Мысль

Мысль моя ясна и глубока.

Мысль моя как пёрышко легка.

Улетела бы она за облака,

да мешает моя гордая рука.

Тщится погасить её отвагу,

поместив на чистую бумагу.

Поступает так бесчеловечно,

чтобы мысль жила на свете вечно.

Есть на это веская причина:

стать ей должно мыслью гражданина.

* * *

Мал золотник,

да  дорог!

Я опускаю веки…

Среди великих книг

эта останется навеки.

Новый Год

Я жду в Еврейский Новый Год,

что кто-то руку мне пожмёт

и скажет просто: — Погоди!

Ответь, что ждёт нас впереди?

Я посмотрю на небеса:

— Твориться будут чудеса,

но лично для меня

грядущий год

«При свете дня» пройдёт.

Линия жизни

С глубоким вздохом и печалью

я линию жизни начертил спиралью

и посчитал до ста,

на что ушла минута,

поставил точку у перста.

Конец маршрута.

* * *

При свете дня

является  Творец.

Он смотрит на меня,

вручая свой ларец.

Наполнил я  ларец

крылатыми строками

и выставил на суд

перед  Творцом и вами.

От автора

«При свете дня» — моя пятая книжка стихов. Первыми были: «Коротко и ясно» (Минск, 2000 г.), «Не служи злословием» (Минск, 2000 г.), «Слово за словом» (Минск, 2003 г.), «Тень Каина» (Бостон, 2006 г.)

***

Издано в Бостоне, 2009

Опубликовано 30 июня 2016  18:02

Фотакур’ёзы, 2015-16 гг. / Photo curiosities 2015-16.

1 (4)

Вясёлы гузік. Чарнігаў, ліпень 2015 г.

Сheerful button. Chernihiv (Ukraine), July 2015.

2 (4)

Калі снегу няма, то і пластыкавыя бутэлькі робяцца снегавікамі. Шчучын (Гродзенская вобласць), канец снежня 2015 г.

When there’s no snow, plastic bottles can grow snowmen. Schuchyn (Grodno region, Belarus). End of December, 2015.

3 (2)

У Шчучыне годна сустрэлі ўсебеларускі Год культуры. Канец снежня 2015 г.

Schuchyn met All-Belarusian Year of Culture with some dignity. End of December, 2015.

4 (1)

Дзве нямецкія акупацыі не прайшлі бясследна. Шчучын, сакавік 2016 г.

Two German occupations have left their traces. Schuchyn. March, 2016. (The text “Beware the dog” strangely mixes Russian and German.)

5 (1)

Грыбы на звычайным мінскім газоне па вул. Сердзіча. 20 красавіка (!) 2016 г.

Mushrooms on an ordinary Minsk lawn, by the Serdzicha str., April (!) 20, 2016.

6 (2)

Беларусь роспачы… Мінск, 100 крокаў ад станцыі метро «Пушкінская», чэрвень 2016 г.

Belarus of despair… Minsk, 100 steps from Pushkinskaya metro station, Junе 2016. The inscription meant: “Buy the Belarusian [goods]”.

7 (3)

…І Беларусь надзеі. Мінск, двор па вул. Жудро (паміж дамамі 57 і 59), чэрвень 2016 г.

…And Belarus of hope. Minsk, Zhudro str. (behind the buildings No. 57 and 59), June 2016. The inscription means: “Do dream, ‘cause dreams come true”.

Апублiкавана 30.06.2016 13:06

Published June, 30 2016  13:06

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (17)

На мінулым тыдні пару слоў выціснуў з сябе пра візіт Софы Ландвер у Мінск, на «Усебеларускі народны сход»… Ужо тады мне кінулася ў вочы нават знешняе падабенства ізраільскай міністаркі з цынічнай дамай, якая ў беларускім урадзе служыць «тэрмінатарам»…

Sofa_Schotka

«Шэрачка з Машэрачкай»: С. Ландвер і М. Шчоткіна

Маю прызнаць, што выказаўся пра С. Л. не зусім дакладна: «На трыбуну сходу яе не пусцілі». Каб дыпламаванаму псіхолагу, экс-настаўніцы Шымона Пераса і дырэктарцы ў фірме Грышы Лернера, ды не далі слова! Паводле карэспандэнта «Нашай Нівы», 22 чэрвеня пад канец пасяджэння яна «ухваліла адкрыццё мемарыяла ў Трасцянцы і ўспомніла знакамітых дзеячаў Ізраіля родам з Беларусі». Зразумела, пра пенсіі для выхадцаў з Беларусі ў Ізраілі на сходзе нічога сказаць не рызыкнула, хоць яе памочнікі баялі, што збіралася. Дый сама яна ў фэйсбуку

Так-так, я зазірнуў у фэйсбук Софы, думаў знайсці тлумачэнні «з першых вуснаў»… Аднак прачытаў толькі яе адказ 24.06.2016 нездаволенаму чытачу з Ізраіля (каменты якога хуценька выдалілі): «Мы знаем, есть еще семейки, что наше хают и бранят. И с увлечением глядят на заграничные наклейки, а сами здесь сидят????!!!!!» Тут і адзначаная раней саўковасць (С. Л. перафразавала вядомую байку Сяргея Міхалкова часоў барацьбы з касмапалітызмам, толькі там было «а сало русское едят!»), і блізкаўсходняе хамства… Карацей, Софа як міністр абсорбцыі – гэта дыягназ для Ізраіля; Іосіф Шагал на яе фоне – «плотник супротив столяра». Нават калі палова напісанага тут праўда – а выглядае, што праўды больш за палову! – ёй трэба назаўжды забараніць выступаць ад імя «яўрэйскай дзяржавы». Ды «хто ж яго пасадзіць, ён жа помнік… (С)».

Яўрэям Беларусі варта было б ігнараваць (калі не байкатаваць) такіх дзеячаў/дзеячак. Вядома, заўсёды знойдуцца штрэйкбрэхеры накшталт «галоўнага рабіна ўсея Беларусі», які ў тым жа фэйсбуку С. Л. сёлета напісаў «Удачы ва ўсім!», а пазалетась з ёй фоткаўся. На месцы Грышы А. я б памятаў, што сёння ў Ізраілі чалавек займае адказную пасаду, а заўтра ён пад следствам і, размазваючы слёзы, пакідае палітыку (як летась было з іншай памочніцай Лібермана Фаінай Кіршэнбаўм – у Мінск, дарэчы, яна таксама гойсаць любіла). Жадаць удачы асобам з падмоклай рэпутацыяй – апускацца да іх узроўню…

Успомнілася, што ў 1990-х С. Ландвер кіравала «Аб’яднаннем выхадцаў з СССР-СНД у Ізраілі» – арганізацыяй, з’езды якой адбываліся прыкладна так, як «усебеларускія народныя сходы». Традыцыя «кіраванай дэмакратыі», паводле сведчання пісьменніка Рыгора Свірскага, была закладзена ў аб’яднанні ад пачатку, з 1970-х гадоў. Працытую «Прорыв» (1979–1982), кнігу мастацкую, але ў многіх месцах блізкую да дакументальнасці:

«Маё прозвішча Мансекоўскі. Я – шавец з кібуца Гіват Ашлаша… Я сцвярджаю, што на з’ездзе ёсць многа людзей з фальшывымі мандатамі. Мяне ніхто не выбіраў… Прыбеглі да мяне, сунулі мандат, залазь, кажуць, у аўтобус, трэба ехаць. Навошта? – пытаюся. – “Трэба! – адказваюць. – Ты будзеш называцца дэлегатам з вырашальным голасам ад кібуца Гіват-Хаім”. – Яны толькі што прыгналі з кібуцаў два аўтобусы фальшывых дэлегатаў! – пракрычаў Доў Гур… Справаздача мандатнай камісіі ўжо не была сакрэтам для многіх. Пацвердзілася, што, прынамсі, каля ста “дэлегатаў” тэрмінова дастаўлены з кібуцаў і не маюць ніякага дачынення да імігрантаў з Савецкага Саюза».

Можна так далёка ў мінулае не зазіраць. Дзіўна і трохі вусцішна, што фільм «Гудбай, бацька», зняты мінскімі анархістамі пасля «усебеларускага сходу» 2006 г., дагэтуль актуальны. Так лёгка ўявіць сабе ідыёта-дэлегата, які жыве ў паралельнай рэальнасці і «слухае бацьку»… Зрэшты, 10 год таму, калі ўжо прайшоў рэферэндум аб падаўжэнні паўнамоцтваў Лукашэнкі (намер ператварыць іх у пажыццёвыя не хаваўся і ўвосень 2004 г.), у мяне было больш аптымізму. Я цягаў па Мінску кайстры з «першай беларускай газетай», выкінутай з сістэмы дзяржраспаўсюду за падтрымку Аляксандра Мілінкевіча, пісаў у яе пра шахматы і шашкі. Калега-культуролаг бойка сцвярджаў пра згаданы фільм: «Смеючыся, мы развіталіся са сваёй цяпершчынай». Тады, пасля Плошчы-2006, цяжка было сабе нават уявіць, што ў 2016 г. галоўная старонка сайта «Нашай Нівы» будзе выглядаць так (прынтскрын ад 27.05.2016: прозвішча «смешнага» персанажа пазначана белымі квадрацікамі):

NN27-05-16

Справа, падобна, і ў тым, што Мілінкевіч – «мужчына, якому прыемна падпарадкоўвацца» – к пачатку 2010-х гг. зусім «здзьмуўся», і хітрамудрыя рэдактары «НН» паступова пераарыентаваліся на мацнейшага… «Усё пра яго і крышачку пра надвор’е арыштаваных».

* * *

Адной нашай чытачцы падалося, што Бенька з яе развагамі, якія мы цытавалі ў 14-й серыі, згусціла фарбы. Баюся, не. Вось чарговы прыклад таго, як нам «забараняюць купляць цыбулю». У маі г. г. «парламент» прыняў закончык з бяскрыўднай на першы погляд назвай: «Пра ўнясенне зменаў і дапаўненняў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь» На нядаўні «пакет Яравой», яшчэ не зацверджаны ў Расіі, беларускія СМІ адрэагавалі, а праблемы ў сябе пад носам не прыкмецілі… Між тым праблема ёсць, яна – у тым, што адыёзныя нормы прыкрываюцца «клопатам пра дзяцей». Для такіх уладных захадаў прыдумаў я тэрмін «лалітыка». Хаця… хто ведае – можа, у вялікай і магутнай рускай мове слова «лолитика» ўжо ёсць?

У законе № 362-З дэкларуецца: «Кожнае дзіця мае права на абарону ад інфармацыі, якая наносіць шкоду яго здароўю і развіццю». І спіс там – хавайся ў бульбу! Што, на думку заканадаўцаў, прычыняе шкоду? Тое, што «адлюстроўвае здзекі з чалавека або групы людзей або іх прыніжэння ў сувязі з этнічным паходжаннем, нацыянальнай, расавай, рэлігійнай, палавой прыналежнасцю, перакананнямі або поглядамі, сацыяльным паходжаннем, захворваннем», «заахвочвае звычкі, што супярэчаць фармаванню здаровага ладу жыцця», «дыскрэдытуе інстытут сям’і і шлюбна-сямейныя адносіны»… Пад артыкул можна падагнаць усё, што заўгодна: Калабок дыскрэдытуе сямейныя адносіны (сышоў ад бабулі з дзядулям), пра герояў Марка Твена і казаць няма чаго…

Карацей, калі строга выконваць закон, то «пад раздачу» патрапяць многія творцы, найперш сучасныя (тыя, хто даўно памёр, яшчэ могуць спадзявацца на тым свеце, што Грамадска-кансультатыўны савет па абароне дзяцей, зацверджаны Саветам міністраў РБ, убачыць у іхніх опусах «значную гістарычную, мастацкую і (або) іншую каштоўнасць для грамадства»).

Ясна, у творах для дзяцей заўсёды былі і мусяць быць канфлікты, якімі поўніцца рэальнае жыццё. Не дзяржава павінна кантраляваць інфармацыйныя плыні ў сям’і; стагоддзямі гэтым займаліся бацькі і апекуны, якія неяк давалі рады з выхаваннем дзяцей без цэтлікаў «0+», «6+», «12+» і г. д. (гэтыя цэтлікі праз год, з 1 ліпеня 2017 г., будуць абавязковымі на большасці кніг і іншых друкаваных выданняў).

Збыткоўная паліткарэктнасць, спалучаная з аўтарытарызмам, здольная адно выгадаваць пакаленне прыстасаванцаў і забіць ахвоту да творчасці ў дарослых. Слушна пісаў Ігар Аліневіч у сваёй кнізе «Еду ў Магадан», створанай за кратамі: «Дыктатура абыходзіцца з народам, як з дзіцём… Самакіраванне, сацыялізацыя, самаарганізацыя – вось прынцыпы прагрэсіўнага грамадскага ўладкавання». Але што змянілася за тыя 10 месяцаў, што ён знаходзіцца «на волі»?

Сітуацыя ў Беларусі ўсё больш нагадвае нават не Кафку (гэтае параўнанне банальнае і зацяганае ад шматкротнага ўжывання), а найбольш абсурдныя эпізоды з перабудовачных мастацкіх фільмаў (і хто скажа, што жыццё не імітуе мастацтва?) То людзі пасля закліку «правадыра» працуюць аголенымі, як сакратарка ў «Горадзе Зера» (1988)… То дробныя чыноўнікі настаўляюць артыстаў, як ім граць, спяваць і сябе паводзіць, як тое было ў фінале салаўёўскай «Ассы» (1987)… А натацыі навукоўцам ды дзеячам культуры на «ўсебеларускім сходзе» і не толькі – чым не выступ Шарыкава з балалайкай перад прафесурай у «Сабачым сэрцы» (1988)? Мадэрнізаванага Шарыкава, з двума дыпломамі…

Рэзюмаваў бы словамі Аляксея Рыбіна з яго аповесці-мемуараў «Кіно ад самага пачатку» (1991), дзе гаварылася пра гнілую атмасферу ў Ленінградзе на рубяжы 1970-80-х гг., у прыватнасці, на заводзе:

Гэта было проста брыдка. Не злавала, не выклікала жадання спрачацца, даказваць – проста было брыдка. Хаця хапала сярод рабочых і нармальных людзей, не пазбаўленых здаровага глузду, але ўсе яны неяк памоўквалі і не кідаліся ў вочы – напэўна, саромеліся выстаўляцца.

Той перыяд у пэўным сэнсе быў нават больш ліберальны: прынамсі ў нонканфармістаў мелася нямала шансаў на працаўладкаванне, чым не праміналі карыстацца і сам Рыбін, і яго прыяцель, нейкі Віктар Цой. Галоўнае, у «шырокіх колах насельніцтва» (а перадусім у недараструшчанай на той час інтэлігенцыі) цыркулявала вера, што вось дзе-та там, у нармальных краінах, ёсць нармальнае жыццё… «Не знают они, что есть Брежнев / И что мы куда-то идем», – развучвалі парадыйную песеньку Валодзі Захарава тыя ж Цой з Рыбіным. Адносную бяспеку і бурны эканамічны рост на Захадзе цяжка было адмаўляць… Святлана Алексіевіч са сваімі «брадвейскімі тэзісамі» не расплюхала, данесла святую веру да 2016 г.

Што ж у сярэдзіне 2010-х робіцца ў «цывілізаваных краінах»? Шматлікія тэракты, няўменне або нежаданне даць рады з хвалямі бежанцаў. Сёлета адзін рэферэндум (у Нідэрландах) валуном лёг на шляху еўрапейскага развіцця Украіны; другі, у Вялікабрытаніі, наогул ставіць пад сумнеў будучыню Еўрапейскага Саюза. Да ўсяго мы назіраем за істэрычным дзядзькам і хлуслівай цёткай у ролі кандыдатаў на прэзідэнта «самай свабоднай краіны». У дачыненні да Беларусі з Захаду ідзе паддобрыванне да важакоў рэжыму, вызначэнне ў якасці «лідэраў апазіцыі» тых, хто насамрэч імі ніколі не з’яўляўся…

Смешна назіраць, як некаторыя тутэйшыя актывісты ўпарта спрабуюць навярнуць жыхароў РБ у «еўрапейскую веру». Характэрнае чэрвеньскае інтэрв’ю паплечніка Мілінкевіча, палітолага Алеся Лагвінца, побач з якім я некалі вучыўся ў ЕГУ: «Велізарны аб’ём працы трэба зрабіць, каб пераканаць нашых людзей у тым, што максімальнае збліжэнне з ЕЗ… у нашых нацыянальных інтарэсах». Ну проста як у той показцы: «Мышы плакалі, калоліся, але працягвалі жэрці кактус».

Не, роспачы не маю, пагатоў ёсць жа і добрыя навіны: гастролі «Серебряной свадьбы» ў ЗША (цэлы амерыканскі тур), выстаўка «яўрэйскіх лялек» Валерыі Гайшун у Мінску, інаўгурацыя вуліцы Марка Шагала ў Віцебску, ды яшчэ з партрэтам майстра, з’яўленне памятнай дошкі ў гонар паэта Давіда Сімановіча ў тым жа горадзе. Паэта я памятаю з часоў яго выступаў у Мінску пад канец 1990-х: нягледзячы на паважны ўзрост, ён быў шумнавата-напорысты, пэўна, браў прыклад з Яўгена Еўтушэнкі, куміра сваёй маладосці… Заўсёды ў скураной куртцы – таксама знак мінулага. І нязменны верш-дэкларацыя «Имею честь принадлежать к тому гонимому народу…»

Gajshun

Фота з krynica.info

Між іншага, лялькападобныя танцоры на канцэрце для дэлегатаў праславутага сходу (арганізатар – тэлеканал АНТ) дэманстравалі ідэалагічна вытрыманы «Палёт Шагала і Бэлы над краінай». Мастак не вінаваты, што яго летуценні выкарысталі надзвычай прыземленыя людзі. Аднак асадачак астаўся.

Пацешыла, што альтэрнатыўныя кнігары, зведаўшы цяжкасці ў вядзенні бізнэсу па-беларуску, кінуліся… друкаваць і прадаваць індульгенцыі. Ну дык Касцюкевіч жа! 🙂

Вольф Рубінчык, г. Мінск

27.06.2016

wrubinchyk@gmail.com

Апублiкавана 30 чэрвеня 2016 10:16

Магічныя гісторыі vaysrusishe бабамамы (в русском переводе)

А. Янкута

Магические истории vaysrusishe* бабамамы

Новая книга Павла Костюкевича уже обложкой намекает, что ничего страшнее плана Бабарозы нет. Вышитая красными нитками в традиционном стиле черепушка щерится на обложке, обещая читателю семейную сагу, и от этой обложки веет как минимум уютным домашним апокалипсисом, воплощением которого Бабароза в конце концов и сделается. Что ты, читатель, знаешь об убийственной силе бабушкиной любви, об уверенности в том, что с сегодняшнего дня и навсегда всё в мире должно происходить по бабушкиному сценарию? Главный герой романа «План Бабарозы» знает об этой силе всё, и единственное спасение, которое ему остаётся, – бесконечное «внукотерапевтическое» плетение историй. Он снова и снова пытается осмыслить прошлое, никуда от него не уходя, словно то, что случилось, ещё не пережито до конца.

П_Костюкевич

Павел Костюкевич во время презентации книги «План Бабарозы» (Минск, март 2016)

Семейная сага – один из любимых жанров среди любителей послушать хорошую историю – была популярна ещё во времена норвежских конунгов, а после того, как Джон Голсуорси получил за «Сагу о Форсайтах» Нобелевскую премию, востребованность этого жанра только растёт. Стоит вспомнить хотя бы израильского писателя Меира Шалева, чьи магические семейные саги о евреях-переселенцах переведены на множество языков. Именно у него, как признаётся сам автор «Плана Бабарозы», позаимствована первая фраза романа: «Вот она». «Вот он, я» – так в русском переводе Р. Нудельмана и А. Фурман начинается роман Меира Шалева «В доме своём в пустыне». Дальше перед читателем разворачивается история Рафаэля Мейера, в роду которого все мужчины умирают молодыми, и потому он растёт и взрослеет среди пяти женщин – бабушки, матери, двух тёток и сестры, а повзрослев, пытается разгадать тайны своей семьи. Игорю Качуне, главному герою романа «План Бабарозы», который воспитывается бабушками и дедушками (но прежде всего, безусловно, бабушками) и слушает их бесконечные истории об иных – лучших – временах и странах, разгадывать никаких загадок не приходится. Эти истории, магические и иронические, переплетаются между собой и составляют запутанные корни генеалогического дерева Качуни, а их рассказчицы превращаются в одну большую бабамаму. Всё прошлое появляется перед главным героем как на ладони и оказывается таким цепким, чарующим и привлекательным, что расстаться с ним нет никаких сил.

Игорь Качуня попадает в ловушку своих запутанных, сплетённых корней, они его душат, мешают дышать, но в то же время приносят наслаждение. Сюжетная линия, посвящённая отношениям главного героя с немкой-румынкой Рони, – о попытке выбраться из этой ловушки, о минибегстве на несколько дней, которое привлекает как возможностью убежать, так и своей кратковременностью. Роман можно было бы назвать психологическим (автор говорит в интервью об инфантилизме белорусских мужчин и матриархате в семьях), но этот психологизм особого рода. Автор доводит ситуацию до абсурда, из-за чего она приобретает причудливые формы, делается фантасмагорией и начинает играть десятками оттенков смысла. Здесь можно найти всё, что хочешь: стоит повернуть роман иной гранью – и из коллекции юморесок он превращается в медитацию над собственной идентичностью.

Несмотря на то, что в пёстром мультикультурном роду главного героя есть только один еврейский корень – Дедюля – семейную сагу «План Бабарозы» так и хочется назвать еврейской. Возможно, благодаря сюжетным параллелям с романом Меира Шалева «В доме своём в пустыне» (кстати, эпиграф к «Плану Бабарозы» взят из ещё одного романа этого писателя – «Как один день»). Дух еврейских семейных историй Шалева, в которых есть могучие, почти мифические родоначальники, истоки которых находятся в легендарных былых эпохах (знания о них будут передавать из поколения в поколение, как настоящее сокровище), витает над минским романом Павла Костюкевича. В его произведение тоже есть пращур – Бабароза, не теряющая своей власти даже после смерти, и все истории о ней, а также о её преемниках, балансируют на грани магического и иронического, библейского и будничного, между неисправимой серостью окружающего города и яркими сказками о тех, кто его населяет. Бабароза, монструозная пророчица с библейским именем, предсказывает соседям будущее и, словно ветхозаветный патриарх, охватывает пильным оком всю свою семью, все свои стада и отары.

В. Рубинчик среди возможных источников вдохновения П. Костюкевича называет романы Мойше Кульбака и Андрея Мрыя. Роман «План Бабарозы» возвращает в белорусскую литературу если не еврейские кварталы, где жили зельменяне (ведь и возвращать, по существу, уже нечего), то воспоминания о них, знаки поликультурного прошлого – это попытка разобраться, как прошлое переплавилось в теперешнюю отрицающую себя белорусскость. Запутанные национальные идентичности нескольких поколений семьи Игоря Качуни, – поколений, которые благодаря своему долголетию сходятся под одной крышей, – рассказывают о Минске больше, чем мог бы рассказать учебник по истории города.

Интересная особенность романа «План Бабарозы» – в том, что об острых проблемах прошлого и не до конца осмысленных травмах в нём говорится легко и без надрыва. Еврейка Бабадора декламирует «куплет собственного сочинения о преимущественно счастливой жизни своей родни на просторах Европы», культ колтуна намекает на желание поиздеваться с тех сюжетов, которые западный книгоиздательский рынок ждёт от белорусских писателей, и даже история о том, как Дедвасилий потерял на допросе глаз, напоминает, скорее, анекдот. В привычной своей манере Павел Костюкевич показывает: в белорусской истории и современности поводов пошутить всегда найдётся вагон и тележка. Даже феминизм (а в романе есть раздел «Краткая история феминизма») показан здесь кротким и прирученным: он рождается в семье сам по себе и без особенных потерь (если не считать одного развода) даёт через несколько поколений богатый урожай.

Рассказывая в интервью о своём романе, Павел Костюкевич говорит, что его книга родилась из бытовых историй, которые доходили до автора разными путями. Они были подслушаны в электричках, рассказаны друзьями, прочитаны в газетах. В результате получился роман, в котором жизнь героев складывается из цветных историй: они нанизываются на реальность, расцвечивая её неожиданными красками. Если самая успешная из прежних книг Павла Костюкевича «Сборная РБ по неглавным видам спорта» – это сборник фантасмагорических рассказов, то роман «План Бабарозы» – также коллекция фантасмагорий, анекдотичных историй и сюжетов, замкнутых на самих себе. Это поэзия чистой красы, где прошлое лишено травм, а все самые страшные драмы происходят в кругу большой семьи, под крылом великой vaysrusishe бабамамы.

* vaysrusishe – белорусской (слово из идиша – В. Р.)

 

Перевод с белорусского В. Р.

Оригинал здесь

Опубликовано 28 июня 2016 21:59

Леонид Лавреш. Евреи Лиды (на белорусском)

Яўрэі Ліды

 

  Аўтар: Лаўрэш Леанід,
Дадана: 26-04-2016,
Крыніца: Лаўрэш Леанід. Яўрэі Ліды // Маладосць №4 – 2016. С. 141-154.

Яўрэі пасяліліся ў Лідзе ў XVІ стагоддзі.

Кароль Стафан Баторый у 1579 годзе выдаў лідскім яўрэям прывілей на права пабудовы новай сінагогі і рамонт старой, аднак з умовай, каб новая сінагога не была вышэйшай за касцёл і цэрквы.

Упершыню лідскі кагал згадваецца ў 1623 годзе, у гэты год ён быў падпарадкаваны гродзенскаму. Да таго ж часу належыць і перапіска паміж лідскім кагалам і суседнімі яўрэйскімі супольнасцямі.

З дазволу караля Уладзіслава ІV у 1630 годзе лідская сінагога была зноў перабудавана і павялічана ў памерах.

Мясцовая яўрэйская абшчына першапачаткова была малалікая, у часы караля Яна-Казіміра яна налічвала толькі каля 160 чалавек. Гэта абшчына, так званы кагал, адрознівалася крайняй беднатой, што бачна з дакументаў пра яе абавязкі. Так напрыклад, сярод фундушаў Жырмунскага касцёла меўся відэркаф (форма пазыкі пад заклад маёмасці) лідскага харунжага і чашніка Канстанціна-Казіміра Кунцэвіча ад 7 ліпеня 1692 года на 4 350 злотых, забяспечаных лідскім кагалам. Па іншым відэркафе ад 11 лістапада 1688 года прадстаўнікі мясцовага кагалу занялі ў лідскага дэкана Відзіноўскага 500 злотых і да 1707 года не маглі выплаціць нават 6% ад гэтай сумы.

У пачатку XVIII стагоддзя большасць лідскіх яўрэяў займаліся дробным гандлем ці сельскай гаспадаркай. У 1766 годзе плацілі падаткі 1 167 яўрэяў, у 1897 годзе ў Лідзе жылі ўжо 5 166 яўрэяў (68% насельніцтва горада), а ў павеце – 24 813 (12%).

У 1867 годзе ў Лідзе дзейнічала 4 сінагогі, з 1881 года – аднакласнае пачатковае яўрэйскае вучылішча з падрыхтоўчым класам.

У 1879 годзе ў горадзе зарэгістравана 189 майстроў-рамеснікаў, большасць з якіх – яўрэі. На пачатку 1885 года сярод лідскіх яўрэяў былі сабраны грошы, якія пайшлі на заснаванне паселішча Мазкерэт Бація (Mazkeret Batiya) у Палесціне. З канца XIX стагоддзя значнай з’явай становіцца эміграцыя ў ЗША.

Новая мураваная лідская сінагога была пабудавана ў 1896 годзе, у 1941 годзе яна згарэла, у 1942 годзе ўзарвана і разабрана на цэглу. Як толькі ў горадзе з’явілася яўрэйскае насельніцтва, акрамя сінагогі з’явіліся і яўрэйскія могілкі. Да 1960-х гадоў яны месціліся каля сучаснай вуліцы Фрунзэ. На плане горада 1842 года гэтыя могілкі займаюць каля двух гектараў і відаць, што плануецца іх пашырэнне. На яўрэйскіх могілках меліся надмагільныя помнікі рознай вышыні, сустракаліся там таксама і наземныя вялікія цагляныя пахавальні, з трохвугольным дахам і плітамі з эпітафіяй, якія прымацоўваліся да сцяны. Зараз на тэрыторыі гэтых могілак пабудаваны жылыя дамы, могілкі сталі часткай вадасховішча. І сёння па вуліцы Свярдлова, тратуар якой выбрукаваны, можна ўбачыць сколкі надмагілляў з надпісамі на іўрыце.

Пачатак ХХ стагоддзя.

У пачатку ХХ стагоддзя ў Лідзе было 20 малельных дамоў (у т. л. хасідскія), яўрэйскія могілкі, дзейнічалі талмуд-тора, пачатковае казённае яўрэйскае мужчынскае вучылішча, два прыватныя жаночыя вучылішчы і ешыбот, створаны ў 1905 рабінам Рэйнесам.

Змяніліся ўмовы жыцця – і яўрэйскія супольнасці пачалі імкнуцца да таго, каб адукацыя прыносіла сродкі. Таму рабінам Рэйнесам у Лідзе быў адкрыты ешыбот новага тыпу. Праграма новага ешыбота стала шасцігадовай і апрача Талмуда і яўрэйскай граматыкі складалася з усіх прадметаў па курсе павятовага вучылішча. Але традыцыі былі захаваны: вывучэнне Торы засталося галоўнай мэтай навучання. Рэйнес упершыню ўвёў у ешыбоце вызначаную праграму заняткаў, падзяліў яе на класы, наладзіў перыядычныя іспыты вучням. Першыя чатыры гады прысвячаліся вывучэнню Талмуда і яго каментатараў, апошнія два – выключна азнаямленню з дзейснымі рэлігійнымі кодэксамі. Лідскі ешыбот неўзабаве стаў вельмі папулярным. У 1908 годзе ён атрымаў зацверджаны статут. Грашовыя ўнёскі дасягнулі 20 000 руб., а колькасць вучняў перавысіла 300. Лідскі ешыбот павінен быў выпускаць не толькі рабінаў і настаўнікаў, але і «купцоў, дасведчаных у яўрэйскіх навуках», таму з 1909 года ў апошнім падрыхтоўчым класе сталі выкладаць вучням некаторыя камерцыйныя навукі. Адным з галоўных фундатараў лідскага ешыбота быў барон Д. Г. Гінцбург. Ешыбот Рэйнеса ў пачатку Першай сусветнай вайны быў зачынены. Навучанне адноўлена ў 1923 годзе з удзелам камітэта дапамогі ешыботам у Вільні.

Прыкладна з 1902 года ў горадзе з’яўляюцца арганізацыі Бунд, Паалей Цыён і Сацыялісты-сіяністы. Партыйцы праводзілі таемныя сходкі ў лясах вакол горада, агітавалі ў сінагозе і сярод яўрэйскіх працоўных. Так, напрыклад, прэса пісала, што ў канцы снежня 1906 года яўрэйская арганізацыя Бунд распаўсюдзіла ў Лідзе і Ашмянах пракламацыі, якія заклікалі не ўдзельнічаць у выбарах, бо «паліцыя без тлумачэння прычын выкінула з спісаў вялікую колькасць выбаршчыкаў. Напрыклад у Лідзе з 400 чалавек, якія маюць права голасу, выкінутыя 150…»[1].

Ішла рэвалюцыя 1905-1907 гадоў. У студзені 1906 года «Кур’ер літэўскі» паведаміў: «У мясцовай бальніцы здзейснена страшнае забойства. А 3-й гадзіне ночы забіты нямы шляхціц Кулеша, які знаходзіўся там на лячэнні. Абставіны забойства наступныя. З канца лістапада па горадзе пачала хадзіць невядома кім пушчаная гаворка пра тое, што нейкі пан Боландзь збіраецца арганізаваць яўрэйскі пагром. Гаворка гэтая не мела ніякіх падстаў, але моцна закранула яўрэйскае насельніцтва горада. Панічны страх дайшоў да вышэйшага напружання 5 снежня. Падаваліся сігналы трывогі, былі зачынены ўсе яўрэйскія крамы». Увечары таго ж дня 20 яўрэяў напала на Боландзя і збілі яго сталёвымі прутамі, потым паранілі стрэламі з рэвальвера (у нагу, руку і бок). Боландзь страціў прытомнасць, а нападаючыя, вырашыўшы, што ён забіты, паклалі яго ў дрожкі і загадалі фурману завезці дадому. Аднак ён выжыў, і яго адвезлі ў гарадскую бальніцу, дзе пацярпелы стаў хутка папраўляцца. Наведвальнікі паведамілі Боландзю, што сябры «Бунда» пастанавілі яго забіць. «Боландзь насцярожыўся… У сярэдзіне снежня ў бальніцу з маёнтка Мікянцы прывезлі нямога шляхціца Л. Кулешу, ён ляжаў ў той жа палаце… Увечары 19 снежня, з дазволу адміністрацыі, Боландзь памяняў ложак, але застаўся ў той жа палаце. Каля 3-х гадзін ночы ён пачуў крокі трох мужчын. Незнаёмцы падышлі да ложка, на якім ён раней ляжаў, і, убачыўшы, што ложак пусты, падышлі да ложка на якім, накрыўшыся з галавой, спаў Кулеша. Нападаючыя нанеслі Кулешу 9 ран стылетам, Боландзь ўсё бачыў і ляжаў ні жывы не мёртвы. Здзейсніўшы забойства, мужчыны хутка пакінулі шпіталь… пачаўся перапалох. Праз гадзіну ў бальніцы з’явілася паліцыя. Вядзецца следства»[2].

Першае лідскае перыядычнае выданне з’явілася на свет 17 лістапада 1912 года. Памочнік прысяжнага паверанага І.Д. Камёнскі (И.Д. Камионский) разам з С.А. Капланам пачаў выдаваць на рускай мове штотыднёвую грамадска-палітычную газету памяркоўна-ліберальнага кірунку «Лидское слово». З №19 газеты Каплан перастаў падтрымліваць газету, і Камёнскі выдаваў яе аднаасобна. У першым нумары рэдактар пісаў: «Аб’яўляючы сваю газету незалежнай і беспартыйнай, мы перакананы ў тым, што ў сусветным сужыцці ўсіх без выключэння нацый і гарманічным злучэнні культурных каштоўнасцяў асобных нацыянальнасцяў ляжыць залог развіцця кожнага горада». Газета выдавалася на 4 старонках, у 1912 годзе выйшла 7 нумароў [№ 1 (17-XI) – № 7 (28-XII)], у 1913 годзе яшчэ 20 [№ 8 (4-I) – № 28 (31-V)]. У газеце публікаваліся справаздачы аб пасяджэннях Дзяржаўнай Думы, асвятлялася дзейнасць гарадскога самакіравання, культурныя падзеі ў горадзе (адкрыццё гімназіі, канцэрты, лекцыі, аматарскія спектаклі). Выдавалася газета да 31 траўня 1913 года [3].

Каля 1912 года ў Лідзе пачало працаваць яўрэйскае пазыкова-ашчаднае таварыства.

Перад Першай сусветнай вайной у Лідзе жыло каля 16 000 чалавек. У горадзе працавалі аддзяленні Бунда і Паалей Цыёна, існаваў яўрэйскі шпіталь. У 1914 годзе яўрэям належалі аптэка, 6 аптэчных складоў, 10 гасцініц і рэстаранаў, 2 хлебныя крамы, 3 кнігарні, цырульня, пральня, гадзіннікавая майстэрня, 3 ювелірныя крамы і 136 розных крам (у тым ліку 20 бакалейных і 13 мануфактурных). Горад меў два бровары – Папірмайстра і Пупко, спіртзавод Стругача, тартак Палячака, ліцейны завод братоў Шапіраў, тытунёвую фабрыку Віленчыка, фабрыку па вырабе мыла Ківяловіча, фабрыку разліву манапольнага алкаголю, шмат крам і аптовых складаў. З фінансавых устаноў у горадзе меліся: Таварыства ўзаемнага крэдыту, Яўрэйскі супольны банк, Банкаўская кантора Янушкевіча і інш. Большасць уладальнікаў – яўрэі.

Першая сусветная і польска-савецкая войны

Немцы ўвайшлі ў Ліду 22 верасня 1915 года.

Падчас нямецкай акупацыі у горадзе час ад часу адбываліся «… яўрэйскія спектаклі, канцэрты і іншыя забавы»[4]. Дзейнічаў прафсаюз яўрэйскіх працоўных «Арбейтэр Гейм», які ў канцы 1918 года налічваў каля 300 чалавек. Дарэчы, за гады акупацыі фактычна не спынялася дзейнасць мясцовых аддзяленняў яўрэйскіх палітычных партый і арганізацый [5].

Восенню 1916 года яўрэйская грамада горада арганізавала сталовую для сваёй беднаты, так званую Народную кухню: «Ліда. Тут з дапамогай нямецкай улады яўрэйская грамада адкрыла страўню, каторая выдае 700 абедаў у дзень. Палову абедаў выдаюць дарма, за другую бяруць па 10 пфенігаў»[6]. «Народная кухня» знаходзілася на рынкавай плошчы горада, захавалася некалькі паштовак з яе выявамі.

Да моманту адыходу немцаў з акупаваных тэрыторый яўрэйскае насельніцтва горада знаходзілася пад уплывам левых арганізацый, у справаздачы для ЦК КП(б)Б загадчык інфармацыйнага аддзела ЦК Вінаградаў пісаў: «Падчас знаходжання ў краі немцаў, у канцы 1918 г., стварылася падпольная арганізацыя. Яўрэйскія працоўныя г. Ліды ў той час знаходзіліся пад уплывам меншавіцкіх дзеячаў з П[аалей]-Ц[ыёна] і Бунда, мелі сваю працоўную арганізацыю – клуб»[7].

17 красавіка 1919 года польскае войска ўзяло Ліду [8]. Пры канцы траўня «Тыгоднік ілюстраваны» надрукаваў артыкул з фотаздымкамі і тэкстам пра ўзяцце Ліды. «Тыгоднік…» паведамляў, што бой за горад ішоў два дні, «…а 6-й раніцы прыходзіць навіна, што Ліда ўзята. … Абмінаем бальшавіцкія акопы і ўязджаем у горад. Не сціхаюць стрэлы: гэта расстрэльваюць тых, якія віталі нашых жаўнераў агнём з карабінаў і ручнымі гранатамі. Дзе-нідзе ляжаць трупы нашых ці бальшавікоў з яўрэямі»[9]. Як і паведамляў рэпарцёр «Тыгодніка ілюстраванага», пасля ўзяцця горада дайшло да пагрому яўрэйскага насельніцтва часткай польскіх жаўнераў. Польскія гісторыкі вывучылі гэты эпізод, напрыклад, Лех Вышчэльскі лічыў што самасуд адбыўся над яўрэямі, якія падчас баёў за Ліду ваявалі на баку бальшавікоў. Згодна з афіцыйнымі дакументамі расследавання гэтай справы, было забіта 39 яўрэяў (34 былі апазнаныя, 5 – не, верагодна яны былі не з Ліды) [10]. Пра гэты і іншыя пагромы шмат пісала міжнародная прэса (напрыклад «New York Times» 01.06.1919). Польскі сейм разам з брытанска-амерыканскай следчай камісіяй, якую ўзначальваў Генры Маргентаў, праводзіў расследаванне справы. Некалькі гадоў высоўваліся розныя версіі і шырыліся дыскусіі, у выніку вінаватыя былі аддадзены пад трыбунал [11].

17 ліпеня чырвоныя прарвалі польскую абарону на рацэ Гаўя. Горад Ліда польскія часткі ўтрымлівалі да таго часу, пакуль не былі вывезены ўсе армейскія запасы. Пасля гэтага, у ноч з 17 на 18 ліпеня палякі пакінулі Ліду [12]. Лідскі ксёндз-дэкан Гіпаліт Баярунец потым успамінаў: «Апошні аддзел Войска Польскага адышоў з Ліды ўглыб Польшчы 17 ліпеня 1920 г. а 16 гадзіне, а бальшавікі ўступілі ў Ліду а 17 гадзіне, радасна сустрэтыя лідскімі яўрэямі. “Какая радость. Какое счастье. Наши пришли!” – крычалі яўрэйкі на вуліцах Ліды і, схапіўшы бальшавіцкага салдата, шпацыравалі па вуліцы Сувальскай (тады яшчэ Віленскай. – Л.Л.), я сам гэта чуў і бачыў. … Пасля выхаду нашай улады з Ліды лідскія мяшчане, якія засталіся, сабралі гарадскую раду (савет) і ў тую раду ўключылі і мяне, большасць радцаў была яўрэйская. Калі бальшавікі набліжаліся да Ліды, рада сабралася ў магістраце і вырашыла ісці з хлебам-соллю на спатканне бальшавікоў. На той нарадзе я не быў асабіста, але да мяне прыслалі дэлегацыю, ці я згаджаюся з такой ухвалай. Я ўхвалу адхіліў, зазначыўшы, што рада сустракаць бальшавікоў не можа, а размаўляць з бальшавікамі можа толькі ў зале магістрата»[13].

У кастрычніку 1920 года абодва бакі польска-расійскага канфлікту, знясіленыя цяжкімі баямі, падпісалі дамову аб перамір’і.

Міжваенны перыяд

З 1921 года на Лідчыне пачалося аднаўленне мірнага жыцця.

Па Рыжскай дамове паміж Польшчай і Савецкай Расіяй Ліда стала часткай адроджанай польскай дзяржавы. Лiдчына ўвайшла ў склад зноў створанага Навагрудскага ваяводства. Наваградчына пасля 120 гадоў знаходжання ў Расійскай імперыі і пасля Першай сусветнай вайны была ў стане небывалага гаспадарчага заняпаду. Гэта быў адзін з найбольш занядбаных рэгіёнаў адноўленай Польшчы. На Наваградчыне не было вялікіх гарадоў i значных прамысловых устаноў, а малыя гарады мелі ў асноўным гістарычную каштоўнасць. Да 1927 года найбольш развітым горадам Наваградскага ваяводства быў Слонiм. Лiда стаяла на 3-м месцы пасля Баранавiч, і ў тыя часы на Лідчыне ў прамысловасці працавала ўсяго 338 чалавек. З другой паловы 1927 года пачалося ажыўленне гаспадарчага жыцця, якое працягвалася да канца 1929 года. У гэтыя часы ў Лiдзе знайшліся ініцыятыўныя людзі, здольныя прыцягнуць неабходны капітал. Гэта былі пераважна прамыслоўцы i гандляры-яўрэi, прыватныя капіталы якіх дазвалялі пашыраць справу. Вырашальную ролю адыгрывалі прыватная ініцыятыва i прыватны капітал. У 1927-1929 гадах у Лiдзе пачалі работу новыя прадпрыемствы: млыны, тартакi, кафлярнi, хімічная фабрыка «Карона» i фабрыка гумавых ботаў «Ардаль». Таннай, некваліфікаванай працоўнай сілы было дастаткова. Дзякуючы свайму становішчу на шляху чыгуначных камунікацый, Лiда ў адрозненне ад большасці гарадоў Наваградскага ваяводства, мела больш спрыяльныя ўмовы для развіцця. У гэтыя гады па прамысловасці Лiда выйшла на першае месца ў Наваградскiм ваяводстве [14]. Яўрэі займалі вельмі важнае месца ў эканамічным жыцці горада. У 1921 годзе палова з 302 яўрэйскіх крам былі сямейнымі прадпрыемствамі, У 1920-1930-я вялікая частка яўрэяў з’яўляліся камерсантамі, рамеснікамі ці былі заняты ў прамысловасці, але 37 яўрэяў займаліся земляробствам. 18 з 23 гарадскіх банкаў і фінансавых устаноў былі яўрэйскімі.

Немагчыма не сказаць некалькі слоў пра найвялікшае прамысловае прадпрыемства ў Лiдзе таго часу – Акцыянернае таварыства гумавай вытворчасці «Ардаль» па вуліцы Фабрычнай, 8. Слова «Ардаль» на яўрэйскай мове азначае «бот, галёш». «Ардаль» вырабляў галёшы, снягоўцы (зімовы абутак), абутак гумавы летні. Вытворчасць была распачата ў 1929 годзе. Акцыянерны капітал у гэтым годзе складаў 750 000 злотых, да 1939 года павялічыўся да 1 830 000 злотых. Вясной 1938 года на фабрыцы «Ардаль» працавала 800 чалавек. Старшынёй акцыянернага таварыства ад пачатку працы фабрыкі заставаўся Саламон Мелуп.

Грамадска-палітычнае жыццё

У 1920-1930-я гады на Лідчыне актыўна працавалі беларускія, польскія і яўрэйскія грамадска-палітычныя арганізацыі.

Адну з самых шматлікіх этнічных груп на Лідчыне складала яўрэйскае насельніцтва. Прытрымліваючыся шматвяковай традыцыі, яўрэі жылі адасоблена ад хрысціян па сваіх законах, размаўлялі на сваёй мове, бераглі і захоўвалі сваю духоўную культуру. Меліся розныя яўрэйскія палітычныя партыі, але найвялікшым аўтарытэтам і падтрымкай яўрэйскай грамадскасці карысталіся сіяністы, якія імкнуліся да стварэння ў Палесціне яўрэйскай дзяржавы, і таму знаходжанне яўрэяў у Заходняй Беларусі разглядалася імі як часовае.

На выбарах радных лідскага магістрата яўрэйская супольнасць заўжды займала каля паловы месцаў, і такім чынам ёй была гарантавана пасада намесніка бургамістра горада. Напрыклад, на выбарах у гарадскую раду 1928 года з 24 мандатаў розныя яўрэйскія групоўкі атрымалі 11 [15]. 12 мандатаў узяў народны яўрэйскі блок на выбарах 1930 года (Чарток, Канопка, Карчмар, Вісманцкі, Грышпан, Шмуйловіч, Гершон, Ілютовіч, Стукатар, Сакалоўскі, Дагуцкі, Пупко) [16].

Падчас выбараў у Сейм Польшчы 1928 года частка беларускіх груповак аб’ядналася з яўрэямі ў Блок нацыянальных меншасцяў. Гэты блок у Лідзе стварыў Акруговы выбарчы камітэт, які пачаў інтэнсіўную агітацыю на вёсцы [17]. На пачатку лютага 1928 года стала вядома, што ад Блока нацыянальных меншасцяў (спіс № 18) па Лідскай акрузе будуць удзельнічаць у выбарах А. Більдзюкевіч, Я. Пазняк, Чэрніхаў, Я. Яковіч [18]. Аднак пры канцы лютага Акруговая выбарная камісія ў Лідзе прызнала несапраўдным выбарчы спіс № 18. Беларускі аб’яднаны выбарчы камітэт падаў скаргу ў Найвышэйшы суд у Варшаве, але нічога не дабіўся [19].

Ліда не мела агульнай яўрэйскай рады. Першая такая рада была створана ў пачатку 1920-х пры дапамозе Амерыканскага яўрэйскага камітэта. Польскі ўрад лічыў гэту раду (яўрэйскую гміну) законным прадстаўніцтвам яўрэйскай супольнасці. На пачатку ліпеня 1932 года ў Лідзе адбыліся першыя выбары ў яўрэйскую гміну (самакіраванне). Удзел прынялі 100 працэнтаў выбаршчыкаў. Найвялікшую колькасць галасоў і тым самым мандатаў атрымаў спіс № 2 (Рамеснікі) на чале з Шыманам Гуталеўскім, Якавам Пупко і Гдалія Файнштэйнам. Другое месца было ў спіса № 1 (Дробныя купцы), на трэцім месцы спіс № 8 (Сіяністы). Падчас перадвыбарных мітынгаў адбываліся крывавыя бойкі і «найбольш агрэсіўнымі былі сіяністы»[20]. Другія выбары ў яўрэйскае гарадское самакіраванне прайшлі 6 верасня 1936 года. Яўрэйская гміна мела рэальны ўплыў у горадзе, напрыклад у 1937 годзе па вуліцы Школьнай гарадскія ўлады арганізавалі работы па мантажы каналізацыі для новага будынка пошты. Быў выкапаны роў даўжынёй у 25 метраў на тэрыторыі, якая належала яўрэйскай гміне, прытым ніхто не прасіў дазволу ў яўрэйскага самакіравання. Таму з-за пратэсту яўрэйскай грамады работы на нейкі час былі прыпынены [21].

Актыўным быў сіянісцкі рух у горадзе. Яго рэпрэзентавалі арганізацыі «Hechalutz» (заснавана ў 1923 годзе з мэтай дапамогі ў пераездзе ў Палесціну) і «Ha-Shomer ha-Za’ir». Колькасць чальцоў гэтых арганізацый дасягала 500 чалавек. Актыўна працавала ліга яўрэйскіх працоўных. У 1933 годзе была заснавана федэрацыя маладых рамеснікаў «Histadrut ha-Oved», якая рыхтавала сваіх сяброў для перасялення ў Палесціну. Такія вядомыя дзеячы і тэарэтыкі сіянізму як Зееў Жабацінскі, Натан Быстрыцкі, Ісак Цукерман у той час неаднаразова наведвалі Ліду.

Культура, адукацыя, ахова здароўя

У 1930-я ў Лідзе былі 4 розныя яўрэйскія школы, 3 яўрэйскія бібліятэкі, 5 драматычных груп, вячэрняя школа для дарослых, 3 яўрэйскія спартыўныя арганізацыі, сінагога і 12 малельных дамоў, шпіталь на 18 ложкаў. У ешыбоце вучылася каля 80 вучняў.

Таварыства ўзаемнай дапамогі арганізоўвала дзённыя лагеры для дзяцей з бедных сем’яў, цэнтр лекавання немаўлятаў і малочную кухню, праводзіла медагляды дзяцей.

У 1937 годзе было вырашана на яшчэ спраўных старых падмурках яўрэйскага шпіталя дабудаваць другі паверх і такім чынам значна павялічыць колькасць шпітальных ложкаў [22]. Пасля дабудовы, на пачатку 1939 года ў Лідскім яўрэйскім шпіталі пачаў працаваць аддзел гінекалогіі на 20 ложкаў [23].

У 1926 годзе прэса пісала пра ліквідацыю прыватнай яўрэйскай гімназіі Дварэцкага і адкрыццё Гарадской гімназіі, ці гімназіі магістрата [24]. Але гімназія Дварэцкага працавала яшчэ да 1929 года. Гэта яўрэйская каадукацыйная навучальная ўстанова паўстала ў Лідзе пры канцы 1921 года. Гімназія арандавала памяшканне па адрасу Крывая, 16. У гэтым памяшканні былі толькі 4 пакоі пад класы, і таму навучанне ішло ў дзве змены. Але ніякага лепшага памяшкання ў горадзе знайсці было немагчыма. Уладальнік гімназіі – Мойша Дварэцкі [25], першы дырэктар – Эдвард Вахмут, у 1923 годзе дырэктарам стаў інжынер Фронкель, у 1925 годзе – Максыміліян Грынберг. Пры гімназіі дзейнічалі вучнёўскія аб’яднанні – «Братняя дапамога» (дапамагала бедным вучням), літаратурны гурток, школьная гміна (самакіраванне) існавала ў кожным класе. У розныя часы гімназію наведвала ад 300 да 350 вучняў [26]. Па вуліцы Садовай знаходзілася адкрытая Тарбутам [27] школа другой ступені, так званая «Тарбут-школа». Ад гэтай школы да нашага часу захавалася бакавая сцяна, да якой пасля вайны была зроблена дабудова (гэтая велічная фасадная сцяна знаходзіцца зараз за гарадской бібліятэкай [28], сцяна – адзінае, што засталося ад пабудоў старога цэнтра горада). Гэтую Тарбут-школу, дырэктарам якой быў Ханан Ілютовіч, наведвала 500 вучняў, у канцы 1930-х стары будынак стаў замалы і яўрэйская грамада пачала будаваць трохпавярховую новую Тарбут-школу [29].

У канцы мая 1933 года была ўхвалена пастанова аб выдзяленні яўрэйскаму культурна-асветнаму таварыству «Тарбут» пляца для будаўніцтва 7-гадовай яўрэйскай агульнаадукацыйнай школы і «Звязу настаўнікаў» для будаўніцтва свайго дома. «Як стала вядома, “Тарбут” набудзе пляц пры вуліцы Касцюшкі па ільготным кошце ў 50 гр.».

Але будоўля гэтай школы пачнецца толькі ў 1939 годзе [30]. Прэса паведаміла: «Новая школа ў Лідзе. Па вуліцы Касцюшкі адбылася ўрачыстая закладка каменя пад гмах яўрэйскай школы, якую будуе Аб’яднанне яўрэйскіх школ у Лідзе»[31].

Былы жыхар Ліды Якаў Ілютовіч пісаў: «Будаўнічы камітэт быў абраны, з прадстаўнікоў «Тарбуту» і бацькоў. … Будаўнічая пляцоўка набыта бясплатна ў магістрата недалёка ад дзяржаўнай польскай школы. Яўрэйскае насельніцтва Ліды давала грошай, колькі магло. Сегал даваў цэглу з сваёй фабрыкі, тартакі давалі дрэва, а жалеза дала фабрыка Чартка-Штэйнберга. Мецэнаты-купцы Шыман Пупко і Пінхас Рабіновіч далі цэмент. … З вялікім напружаннем была пабудавана трохпавярховая школа з залай для гімнастыкі і цёплым туалетам. Адбылося вялікае наваселле, на якое было запрошаны шмат гасцей, асобна для бацькоў зрабілі пасядзелкі з «тортам і каньяком». … Гэта было вялікае свята. … Школа перажыла вайну … і адразу пасля вайны тут была нейкая савецкая ўстанова. Гэта разбіла мне сэрца»[32]. Гэта школа была дабудавана яшчэ да Другой сусветнай вайны, магчыма, нават за Саветамі. Цяпер тут знаходзіцца Дзіцячая школа мастацтваў.

Інфармацыі пра яўрэйскае культурнае жыццё ў польскай прэсе таго часу няшмат.

Яўрэйская свецкая Тарбут-школа ў горадзе стала выконвала ролю культурнага цэнтра. У канцы кастрычніка 1931 года ў «яўрэйскай школе “Тарбут” па вуліцы Садовай лектарам з Вільні быў зачытаны рэферат на тэму гісторыі сіянізму за апошнія 50 гадоў. Падчас дыскусіі абмяркоўваліся яўрэйска-арабскія стасункі ў Палесціне і справы каланізацыі. Прысутнічалі 60 чалавек – у большасці яўрэйская моладзь з сіянісцкіх арганізацый»[33].

Праз некалькі дзён, «25 кастрычніка адбыўся першы выступ яўрэйскага драматычнага гуртка ў кінатэатры «Нірвана», рэжысёр тэатра Бузган»[34]. У канцы 1931 года «інжынер Любес з Палесціны ў кінатэатры “Нірвана” распавёў яўрэям Ліды пра жыццё ў Палесціне. Сабралася каля 200 чалавек»[35].

26 ліпеня 1932 года ў зале Тарбут-школы (вуліца Садовая, 11) адбыўся сход навуковага яўрэйскага таварыства горада Ліда. Была абрана новая ўправа таварыства ў складзе: Гірша Палячака, Абрама Гурвіча, Адольфа Левінсона, Гірша Альперовіча і Ільі Зайгера, і рэвізійная камісія [36]. У 1933 годзе заснаваны гістарычны камітэт, які збіраў матэрыялы па гісторыі лідскіх яўрэяў для выдання манаграфіі, аднак гэта праца не была выканана да канца.

У Лідзе друкаваліся некалькі яўрэйскіх газет. У 1929 годзе Якуб Пупко засноўвае газету «Lider Wochenblat» на яўрэйскай мове, у 1932 годзе «Lider Woch», у 1936 годзе «Lider Leben». Газета «Unser Ruf» выйшла толькі адным нумарам ад 13.04.1937 года [37].

24 чэрвеня 1932 года памёр чалавек, які пакінуў след у гісторыі нашага горада: «Сёння а 13-й гадзіне ўласнік адной з друкарань Ліды Зяльдовіч пасля таго як выйшаў з свайго дама, памёр ад сардэчнага прыступу. Нябожчык карыстаўся вялікай павагай грамадства»[38]. У прэсе тых часоў неаднаразова з’яўлялася рэклама друкарні Зяльдовіча (Сувальская, 70). Шыман Зяльдовіч меў друкарню, майстэрню штэмпеляў і пераплётаў. Тут друкаваліся газеты «Лідскія ведамасці», «Лідская зямля», кнігі «Вясковы лірнік», «Кароткі турыстычны праваднік па Лідскім і Шчучынскім паветах» А. Гржымалы-Прыбыткі, «Прыпавесці» лідскага паэта І. Альбірта, а таксама выданні на мове ідыш [39].

У 1937 годзе знаны лідскі паэт Іосіф Альбірт [40], «аўтар трох томікаў паэзіі, падрыхтаваў да друку новую кнігу сваёй паэзіі “Звычайныя людзі”. У кнізе сабраны навелы, якія часткова ўжо друкаваліся ў віленскіх часопісах»[41]. Лістападаўскі нумар «Лідскай зямлі» ў бібліяграфічным раздзеле змяшчае водгук на «старанна выдадзеную брашуру лідскага паэта і пісьменніка Юзафа Альбірта (Józef Albirt. Ludzie hory i pracy. Lida, 1937)» [42]. У канцы гэтага ж года Альбірт пачаў выдаваць ў Лідзе яўрэйскую штотыднёвую газету «Lider Folksfrajnd» (Лідскі сябар народа) [43].

16 верасня 1933 года а 7-15 ад запалення лёгкіх ва ўзросце 95 гадоў у Радуні памёр знаны рабін, цадзік Ізраіль Каган (Хафец-Хаім) [44]. У пахаванні прыняло ўдзел 5 000 асоб з Польшчы і замежжа. На пахаванне радунскага цадзіка на самалёце прыбыў галоўны лонданскі рабін Васерман, вучань Хафец-Хаіма. Таксама ў Радунь прыехаў галоўны рабін Берліна Мідлсчэрнер. У Радунь прыехаў лідскі стараста з аддзелам паліцыі для падтрымання парадку. «Шаша на Радунь перапоўнена аўтобусамі і легкавікамі. З Вільні акрамя рабіната, выехала дэлегацыя яўрэйскага самакіравання на чале з старшынёй Крукам. Учора адбылося ўрачыстае пахаванне памерлага. У пахаванні прынялі ўдзел шматтысячныя тлумы яўрэйскага насельніцтва. … Перад труной цадзіка неслі каля 30 ягоных кніг. Над магілай сказана 15 прамоў. Малітвы над труной нябожчыка чытаў ягоны 70-гадовы сын. Цадзіка Кагана пахавалі разам з лавачкай, перад якой ён усё жыццё маліўся»[45].

У канцы 1937 года «Кур’ер Віленьскі» паведаміў пра смерць доктара медыцыны Саламона Каплана, які быў « шматгадовым старшынёй Аб’яднання яўрэйскіх школ, лідскім радным і знаным грамадскім дзеячам. Перад вайной (Першай сусветнай. – Л.Л.) др. Каплан рэдагаваў і выдаваў першую ў Лідзе штотыднёвую газету “Лідскае cлова”. Нябожчык карыстаўся ў Лідзе вялікай павагай»[46].

Міжнацыянальныя адносіны

У сярэдзіне лістапада 1931 года газета «Слова» пісала: «Антысеміцкія эксцэсы, якія мелі месца ва ўніверсітэцкіх гарадах, прыйшлі і ў правінцыю. Пра гэта кажа ўчарашні дзень у Лідзе, дзе былі выбіты дзве шыбы ў яўрэйскіх крамах: на складзе тавараў для пісьма па вуліцы 3-га Мая, Дварэцкага і ў самай вялікай і якаснай краме спажывецкіх тавараў Вінаградава, па вуліцы Сувальскай. Гэта адбылося а 18-45, за некалькі хвілін да закрыцця, калі на вуліцах панаваў моцны рух людзей і транспарту. Як і ў першым так і другім выпадку шыбы былі выбіты каменем, кінутым з вялікай адлегласці. Пасля гэта ў горадзе пануе напружаная атмасфера, зачынена шмат крам. Усю ноч па горадзе хадзілі ўзмоцненыя патрулі паліцыі. Як падазроны, быў затрыманы 18-гадовы вучань 5-га класа гарадской гімназіі Усевалад Малеўскі. На наступны дзень яго адлічылі з гімназіі. Ягоным паплечнікам у гэтай справе быў 15-гадовы Ежы Ромер. Зараз у горадзе спакойна. Горад патрулюе паліцыя разам з грамадзянамі – сябрамі Звязу Стральцоў»[47].

Неспакойна стала і ў мястэчках Лідчыны. «Кур’ер Навагрудскі» паведамляў, што «ў гуце Нёман не было ніводнага яўрэя, покуль яўрэй Астроўскі не адчыніў тут краму. У ноч з 26 на 27 лістапада па пасёлку былі расклеены ўлёткі з патрабаваннямі, каб Астроўскі з’ехаў адсюль да 1 снежня. Паліцыя пачала следства»[48].

Каб спыніць хвалю антысемітызму, якая імкліва ўздымалася, «Кола студэнтаў-лідзян» (куды ўваходзілі студэнты, які вучыліся не толькі ў Польшчы, але і за мяжой) правяло канферэнцыю з вучнямі лідскіх школ і гімназій, на якой тлумачыла вучням неабходнасць устрымлівацца ад удзелу ў такіх акцыях як вулічныя пагромы, біццё шыбаў «і іншых антысеміцкіх выбрыкаў»[49].

Прычым колькасць яўрэйскага насельніцтва была настолькі высокай, што падчас яўрэйскіх свят жыццё ў горадзе спынялася [50]. Цяжка выбудоўваліся адносіны яўрэйскага насельніцтва Польшчы з уладамі краіны, тым не менш на яўрэйскіх могілках у Лідзе ў 1936 годзе быў устаноўлены помнік невядомаму жаўнеру-яўрэю, загінуламу ў баях з бальшавікамі пад Лідай у 1920-м. Потым, да 1939 года кожны год у лістападзе «Камітэт камбатантаў-яўрэяў» збіраў каля помніка жалобныя мітынгі [51].

Але ў канцы 1930-х гадоў пачаў узмацняцца дзяржаўны антысемітызм. Пасля смерці Пілсудскага прыхільнікі ўлады «моцнай рукі» ў кіраўнічым лагеры згуртаваліся вакол Рыдз-Сміглага і ў 1937 годзе стварылі новую палітычную групоўку – «Лагер нацыянальнага аб’яднання» (Obóz Zjednoczenia Narodowego, у прастамоўі – OZN ці OZON). Гэтая арганізацыя ў 1937-1939 гадах дзейнічала і на тэрыторыі Заходняй Беларусі. На пачатку 1938 года ў Лідзе прайшоў з’езд гмінных аддзелаў гэтай арганізацыі [52]. Прынятая з’ездам ухвала настолькі характэрная для разумення гэтай арганізацыі, што мае сэнс прывесці яе фрагмент:

«Жадаем:

1) Адзяржаўлення ўсіх фабрык і заводаў, звязаных з ваеннай прамысловасцю, у гаспадарчай праграме галоўным павінна стаць узмацненне абараназдольнасці

2) Пераходу ў польскія рукі (unarodowienie) гандлю, прамысловасці, рамёстваў, а перад усім жадаем, каб як найхутчэй быў выдадзены закон, які забараняе яўрэям гандаль сельскагаспадарчымі таварамі, а менавіта: збожжам, буйной рагатай жывёлай і свіннямі, сельскагаспадарчымі машынамі і абсталяваннем, лесам, цэментам, вапнай, а таксама манапольнымі таварамі, такімі як соль, алкаголь, тытунь, запалкі і г. д.

3) Жадаем рэвізіі грамадзянства яўрэяў, якія жывуць у Польшчы…» [53].

У лютым 1938 года «Кур’ер Віленьскі» піша: «Заўсёды спакойную Ліду наведала дастаткова вялікая група пікетоўцаў з Вільні. Група падлеткаў, стаўшы на вуліцах горада, старалася перашкаджаць гараджанам рабіць пакупкі ў яўрэйскіх крамах. Улёткі, якія яны раздавалі, былі канфіскаваныя паліцыяй. Праз парушэнне грамадскага спакою паліцыя склала на пікетоўцаў некалькі пратаколаў»[54]. Праз некалькі нумароў тая ж газета пісала, што лідскі стараста вырашыў спыніць пікетаванне крамаў, якое пачалося 31 студзеня, «некалькі пікетоўцаў арыштавана паліцыяй, сярод арыштаваных пікетоўцаў былі злодзеі-рэцыдывісты»[55].

У вышэй прыведзенай ухвале, прынятай у Лідзе на пачатку лютага 1938 года на з’ездзе гмінных арганізацый «Лагера нацыянальнага аб’яднання» (OZN), пералічаны накіраваныя супраць яўрэяў пункты. У лістападзе таго ж года прэса паведамляе, што Гарадская ўправа дзеля адсоткавага павелічэння неяўрэйскага гандлю (unarodowienia) вырашыла перарабіць існы на рынку мясны павільён у крамы: «З боку галоўнай вуліцы горада паўстануць тры новыя крамы, якія Таварыства сяброў горада Ліды плануе перадаць купцам з заходніх ваяводстваў Польшчы. Зараз у горадзе ўжо існуюць 4 вялікія крамы, адчыненыя купцамі з Познанскага ваяводства»[56]. Ужо праз некалькі тыдняў замест мяснога павільёна адчыняцца новыя крамы па вуліцы Сувальскай, тут жа, месца, дзе стаялі дрожкі перароблена ў скверык, і так «вырашана найвялікшая праблема цэнтра горада, бо тут раней было галоўнае месца сцёку нечыстотаў. Новыя крамы будуць прыносіць гораду прыбытак, хрысціянскі гандаль у цэнтры горада хутка павялічваецца»[57]. Хутка Народны кааператыўны банк у Лідзе выдзеліў 6 000 злотых у якасці льготных крэдытаў для «хрысціянскага рамесніцтва і гандлю»[58].

На пачатку жніўня 1938 года віленская газета «Слова» паведаміла пра змяншэнне адсоткавай колькасці яўрэяў у лідскіх мястэчках і ў самой Лідзе: «У Лідзе ў 1921 года было 48% яўрэяў ад агульнай колькасці гараджан, а цяпер толькі 33%»[59].

Нягледзячы ні на што, летам 1938 года лідскія яўрэі-рамеснікі пачынаюць збіраць грошы, каб купіць для войска санітарны аўтамабіль [60]. Тады ж уладальнік «Ардаля» Саламон Мелуп вырашае купіць для гарнізона горада Грудзенж (у якім, як і ў Лідзе, «Ардаль» меў фабрыку) цяжкі кулямёт [61].

6 верасня 1938 года віленская газета «Слова» праінфармавала, што ў нядзелю, 4 верасня, у Лідзе дайшло да антыяўрэйскіх хваляванняў. Прычынай эксцэсаў было збіццё каля 8 гадзін вечара некалькіх жаўнераў. «Пасля гэтага ў некаторых яўрэйскіх дамах па вуліцах 3-га Мая, Сувальскай і суседніх з імі вуліцах былі выбіты шыбы. Таксама выбіты шыбы ў рэстаране яўрэя Савіцкага, у цукерні “Амерыканка” і ў кватэры адваката Кернера. У часе хваляванняў некалькі яўрэяў былі збітыя. Паліцыя, каб не дапусціць паўтору канфлікту, стаіць на вуліцах горада. Шэраг асоб, якія прымалі ўдзел у хваляваннях, затрыманы»[62].

На пачатку верасня 1938 года адбыліся чарговыя хваляванні. З гэтай нагоды 8 верасня 1938 года «Кур’ер Віленьскі» абвяргае інфармацыю пра збіццё жаўнераў лідскімі яўрэям[63], а газета «Слова» паведамляе, што непасрэднай прычынай нядзельных антыяўрэйскіх хваляванняў у Лідзе былі «няправільныя паводзіны ўладальніка крамы гародніны па вуліцы Сувальскай Хаіма Цвайфуса. Гандляр аблаяў жаўнера, а аднаго з хрысціян, які ўмяшаўся, – ледзь не выцяў. Калі падышоўшы паліцыянт хацеў затрымаць жаўнера, натоўп, які сабраўся на вуліцы, адбіў арыштаванага і з крыкамі рушыў наперад, выбіваючы па дарозе шыбы ў яўрэйскіх дамах і крамах. Яўрэяў, якія патрапілі ў натоўп, – збівалі. Толькі вялікі аддзел паліцыі разагнаў натоўп»[64]. Акрамя таго ў гэтым нумары газета «Слова» піша пра бойку паміж жыхарамі вёскі Сялец і яўрэямі з-за таго, што адзін з вяскоўцаў наехаў на яўрэя роварам.

Далей «Слова» інфармавала, што «стан узрушэння, які на працягу апошніх трох дзён віраваў у Лідзе, павольна ападае. Усе яўрэйскія крамы адчынены, толькі яшчэ дзе-нідзе бачны выбітыя шыбы. … паліцыя праводзіць расследаванне, шукае тых, хто браў удзел у хваляваннях. Тым не менш сітуацыя ў горадзе застаецца напружанай. Раз-пораз узнікаюць бойкі і інцыдэнты. Некалькі дзён таму група яўрэяў атакавала некалькі хрысціян, якія праводзілі ў горадзе акцыю «ўсведамлення». У часе нядзельных хваляванняў быў пабіты паліцыянт і паранены яўрэй. У сувязі з хваляваннямі дэлегацыя яўрэяў пайшла да ўладаў горада, каб даказаць, што не яўрэі справакавалі хваляванні»[65].

Гэтыя падзеі ў Лідзе патрапілі на першыя старонкі польскіх газет, а нумар газеты «Варшаўскі вечар» быў нават канфіскаваны «за інфармацыю з Ліды»[66].

У канцы 1938 года «Слова» падрахоўвала вынікі: «У апошні час заўважаны значны зыход яўрэйскага насельніцтва з Ліды. Сталая акцыя байкоту прывяла да таго, што шэраг яўрэйскіх прадпрыемстваў ліквідаваны, а іх уладальнікі ці пайшлі працаваць у іншыя фірмы, ці выехалі з горада. Адначасова шмат яўрэяў – уладальнікаў дамоў пазбаўляюцца нерухомасці, прычым пакупнікі гэтых дамоў – хрысціяне. Цэны на нерухомасць панізіліся. У цэнтры горада паўстаюць новыя хрысціянскія прадпрыемствы. На працягу аднаго толькі лістапада ў цэнтры горада адчыніліся 5 хрысціянскіх крамаў, і ў бліжэйшыя дні яшчэ адчыняцца некалькі вялікіх крамаў»[67].

Лідскія яўрэі ў той час выдатна ведалі пра цяжкі лёс яўрэяў Германіі, і восенню 1938 года пад кіраўніцтвам лідскага рабіна А. Рабіновіча ў горадзе паўстаў камітэт дапамогі яўрэям, выгнаным з Германіі [68]. Менш чым за паўгода было сабрана 11 315 злотых [69].

Былая лідзянка Тэафанія Юрэка пісала пра тыя часы: «Яўрэі ў горадзе пераважна жылі ў цэнтры, гэта вынікала з таго, што яны ўтрымлівалі крамы і рамесныя майстэрні. … Яны ўтваралі групу, сцісла звязаную паміж сабой традыцыяй, рэлігіяй, а таксама гандлёвымі і прамысловымі інтарэсамі. Гараджане-хрысціяне трактавалі іх як народ, які адвеку жыў у горадзе. Часамі мясцовыя хуліганы, часцей падчас свята Кучак [70] рабілі ім усялякія псоты, аднак гэта былі спарадычныя выпадкі. Лідскія яўрэі апраналіся па-еўрапейску, не насілі пейсаў – за выняткам рабінаў. Гараджане прывыклі да таго, што ў суботу ўсе яўрэйскія крамы зачынены, а яўрэйскае насельніцтва не выконвае ніякай працы. … Яўрэйскае насельніцтва з іншымі гараджанамі ўжывала розныя мовы – усё залежала ад таго, на якой мове размаўляе кліент … гандаль быў цалкам у іх руках. Была група заможных яўрэяў, але хапала сярод іх і сапраўдных беднякоў, частка якіх падтрымлівала камуністычныя ідэі. Яўрэйскія купцы дыктавалі цэны, завышаючы ці заніжаючы іх у залежнасці ад кан’юнктуры. Найчасцей праз нізкія цэны закупаў падманваліся вясковыя людзі, што ўзбуджала іх супраць яўрэяў. Выбухнула гэта ў 1938-39 гг. Тады ж з’явіліся лозунгі: “Не купляў у яўрэя, ён цябе падмане”, “Ідзі па тавар да сваіх”. Пачалі з’яўляцца крамы, якія адкрылі хрысціяне. Адначасова з’явілася ўзаемная падазронасць паміж яўрэямі і хрысціянамі, якая дрэнна адбілася падчас вайны. Не датычылася гэта ўсіх – было шмат прыкладаў узаемнай дапамогі, але гэта іншая тэма»[71].

Пра тое ж пісала і Яўгенія Ярмант: «Пра яўрэяў мая мама выказвалася з павагай. Казала, што ў іх дружныя клапатлівыя сем’і. П’яны яўрэй на вуліцы – немагчымая з’ява. Мы ніколі не чулі, каб яўрэй кінуў сваю сям’ю і дзяцей. … Яўрэі заўсёды вельмі рэлігійныя і пабожныя. Перад вайной шматлікія лозунгі заклікалі байкатаваць яўрэяў і рабіць пакупкі толькі ў польскіх крамах і кааператывах. Натхнёныя патрыятызмам, мы вырашылі байкатаваць нашых суседзяў. Некалькі разоў я нават хадзіла ў кааператыўную краму ў канцы вуліцы Лётнай. Але з часам усё вярнулася на свае месцы. Яхка (суседка-гаспадыня крамы. – Л.Л.) была пад бокам. Яна адпускала тавары ў крэдыт. Мы ліквідавалі запазычанасць адзін раз у месяц. Яўрэі не баяліся гандлёвай рызыкі. Калі грошы своечасова не паступалі, то сур’ёзных канфліктаў не ўзнікала. Яўрэй тады сам наведваў кватэру даўжніка і паважліва прасіў разлічыцца»[72].

1939 год пачаўся з суда над камуністамі: «Прыгавор камуністам. Тры дні ў Акруговым судзе ў Лідзе слухалася справа камуністаў. 17 снежня вынесены прыгавор: Перэс Левін і Лейба Кашчанскі атрымалі па 6 гадоў турмы, Даніэль Карасін – 4 гады, Шыман Ілютовіч і Генах Баран – па 3 гады турмы, акрамя турэмных тэрмінаў усе былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў на 10 гадоў»[73]. У сувязі з гэтым працэсам лідскі стараста забараніў павятовыя аддзелы трох яўрэйскіх таварыстваў: «Frejchejt», «Haszemer Hacair», «Hehaluc pienier» «за тое, што ў гэтых арганізацыях працавалі элементы шкодныя для польскай дзяржаўнасці, і яны пагражалі грамадскай бяспецы»[74]. Праз тыдзень нават забараняецца дзейнасць знакамітага лідскага яўрэйскага спартыўнага клуба «Макабі», не даецца дазволу на рэгістрацыю моладзевага яўрэйскага таварыства «Histadrut Academenoim Zionim» [75].

А ў лютым на пасяджэнні Гарадской рады Ліды, на якім разглядаліся фінансавыя выдаткі на 1939 год, была выкраслена фінансавая субсідыя, якая да гэтага заўжды выдзялялася з бюджэту для дзейнасці яўрэйскіх грамадскіх арганізацый [76].

18 сакавіка 1939 года а 1-30 у Лідзе невядомыя выбілі вокны ў сінагозе па вуліцы Школьнай [77].

Хутка пачалася Другая сусветная вайна.

Лідскія яўрэі добра ведалі пра становішча яўрэяў у Германіі і чакалі ад Гітлера самага дрэннага. Не мелі яны вялікіх сантыментаў і да Польскай дзяржавы. Таму, калі замест фашыстаў у горад ўвайшла Чырвоная Армія, лідскія яўрэі сустракалі яе кветкамі – для іх гэта было сапраўднае вызваленне ад фашысцкага лагера. Ярмант пісала: «Аднойчы раніцай горад абляцела вестка, што ў Ліду ўступілі рускія войскі, і на ўскраіне горада яўрэі сустрэлі іх хлебам-соллю. Мама сцісла пракаментавала: “Яўрэі гатовыя хоць чорта вітаць, абы не прыйшлі немцы”»[78].

19 верасня 1939 года ў Ліду ўвайшла Чырвоная Армія. Недалёка ад Ліды прайшла новая мяжа з Літвой, і наш горад стаў месцам збору польскіх яўрэяў, якія планавалі бегчы праз Вільню ў Еўропу і ЗША. Таму яўрэйскае насельніцтва Ліды значна вырасла і дасягнула 15 000 чалавек. У горадзе падпольна працавала яўрэйская сіянісцкая арганізацыя. Пасля серыі арыштаў у снежні 1939 года сіянісцкія арганізацыі былі ліквідаваны. Савецкая ўлада зачыніла ўсе яўрэйскія арганізацыі. Улетку 1940 года яўрэяў – уцекачоў з заходняй Польшчы пачалі высяляць у глыб Расіі, галоўным чынам у раён Рыбінска.

Па падліках, летам 1941 года колькасць яўрэйскага насельніцтва ў Лідзе дасягала 8 500 чалавек. Пасля бамбёжак 22-23 чэрвеня даваенная Ліда знікла назаўжды. Цалкам згарэў яўрэйскі раён, згарэла сінагога.

Халакост перажылі каля 300 лідскіх яўрэяў.

Помнікі яўрэйскай гісторыі

Помнікаў яўрэйскай гісторыі да 1939 года ў Лідзе, акрамя сцяны былой Тарбут-школы, не засталося. Ніжэй пералічу помнікі ахвярам халакосту.

Мемарыяльны комплекс на брацкай магіле 6 700 яўрэяў, расстраляных 8 мая 1942 года. Помнік уяўляе сабой бетонную пліту на брацкай магіле. Знаходзіцца ў лесе, на захад ад акруговай дарогі. Агароджаны металічным ланцугом. Надпіс на пліце: «Вечная памяць жыхарам г. Ліды закатаваным нямецкімі катамі 8 траўня 1942 г.».

Яшчэ адзін Мемарыяльны комплекс на брацкай магіле 6 700 яўрэяў, у лесе, на захад ад акруговай дарогі. Мемарыяльны комплекс на брацкай магіле расстраляных 8 мая 1942 года. Пабудаваны ў 1992 годзе па праекце скульптара Аляксандра Тухто на сродкі Б.М. Галубовіча. Скульптурная кампазіцыя з металу, дзве пліты і два блока, прыступкі з мармуровых плітак, металічная агароджа. На блоках надпісы на рускай мове і іўрыце: «1942-1992. У гэтай брацкай магіле пахаваны закатаваныя нямецка-фашысцкімі захопнікамі 6 700 жыхароў г. Ліды».

Гранітная стэла на брацкай магіле яўрэяў, расстраляных у сакавіку 1943 года. Знаходзіцца на вул. Чырвонаармейскай. Помнік адкрыты 13 жніўня 2003 года. Выкананы па праекце лідскага скульптара Рычарда Грушы. Стэла з чырвонага граніту, падстаўка бетонная. На паліраванай грані стэлы на іўрыце і рускай мове выгравіраваны тэкст: «Вечная памяць яўрэям Ліды і Вільнюса, па-зверску знішчаным нямецкімі нацыстамі і іх памагатымі за прыналежнасць да яўрэйскага народа». У цэнтры Зорка Давыда і даты 1942-1943 (5702-5703).

Лідскія рабіны

Давід Бэн Арье Лейб (1650-1696, Davіd ben Aryeh Leіb). Равін Давыд Бэн Арье Лейб з Ліды напісаў шмат рэлігійных прац, у тым ліку «Сефер Шомер Шабат» (Sefer Shomer Shabbat), кнігу пра 613 запаведзяў (613 Mіtzvot), кнігу пра «брыс міла» (абрадзе абразання), кнігу пра Шулхан Арух, пра Кнігу Руф і кнігу пра яўрэйскую этыку (Dіvreі Davіd, 1671).

Ён быў абвінавачаны ў «Сабатэізме» (прыхільнасці да месіянскага руху ў юдаізме XVII стагоддзя, створаным – Сабатаем Цві ў 1664 годзе, калі ён абвясціў сябе Месіяй) і плагіяце, але падобна, абвінавачванні з яго былі зняты. Памёр у Львове.
Яго дзядзька (брат маці) – Мошэ Рыўкес (Moses Rіvkes), аўтар кнігі «Беэр-ха-Гала» (Be’er ha-Golah). Акрамя Ліды служыў рабінам у Зволіне (Zwolin) і Майнцы (Maіnz). У 1682 г. ён быў прызначаны рабінам у Амстэрдаме
З сярэдзіны XIX стагоддзя лідскім рабінам быў Эліях Шык (1809-1876). Ён атрымаў шырокую вядомасць як выдатны прапаведнік. Расказвалі нават, што ён мог рабіць цуды на вачах людзей. Кніга рабіна Эліяха Шыка «Эйн Эліахі» каментавала збор талмудысцкіх легенд (вядомых як «Эйн Якаў») і была выдадзена ў Вільні. Пасля яго лідскім рабінам стаў цадзік Беньямін Ліда.
З 1882 па 1899 год лідскім рабінам быў Маісей Крамнік.
Кельмскі Магід (Мошэ Іцхак Даршан). Нарадзіўся ў 1828 годзе каля Слоніма, памёр у Лідзе ў 1899 годзе, «Магід» у перакладзе з іўрыта – апавядальнік, «Даршан» – прапаведнік. Ён быў лідарам і галоўным прапаведнікам рэлігійнай плыні «Мусар».

Першую пропаведзь Кельмскі Магід прамовіў у Слоніме ва ўзросце 15 гадоў. Не жадаючы ператвараць рэлігійную дзейнасць у крыніцу прыбытку, Кельмскі Магід адмовіўся ад мноства прапаноў заняць пост прапаведніка ў буйных абшчынах, аднак урэшце пагадзіўся стаць прапаведнікам у слонімскай сінагозе. Ва ўзросце 21 года ён пакінуў пасаду і адправіўся ў Коўна, каб вучыцца ў знакамітага рабіна Ізраэля Ліпкіна Саланцера, заснавальніка руху Мусар («Мусар» на іўрыце – «мараль», рух у юдаізме «літоўскага» паходжання, паўстаў у XIX стагоддзі, супрацьстаяў хасідызму). Ацаніўшы талент юнака і яго прапаведніцкія здольнасці, Саланцер усклаў на Кельмскага Магіда місію прапаганды сваіх ідэй, гэтаму той прысвяціў больш за паўвека. Кельмскі Магід займаў пасаду прапаведніка ў Кельмі Ковенскай губерні (адгэтуль Кельмскі Магід), у Жагары, Ашмяне і Мінску, але галоўным чынам ён заставаўся вандроўным прапаведнікам і падарожнічаў ад кагалу да кагалу, прапаведуючы строгія маральныя нормы ў паўсядзённым жыцці.

Каб узняць маральны ўзровень яўрэйскіх абшчын, Кельмскі Магід, прыбываючы на новае месца, наведваў рабіна і высвятляў заганы, на якія пакутуе абшчына, а затым казаў пра іх у сваіх публічных выступах. Асабліва рэзка Кельмскі Магід асуджаў жульніцтва ў гандлі, эксплуатацыю беднякоў і нявартыя паводзіны ў адносінах да неяўрэяў. Пропаведзі Кельмскага Магіда былі прасякнуты эмацыянальным пафасам і часам пераходзілі ў спеў. Нягледзячы на насмешкі, асабліва з боку «маскілім» (яўрэйскі асветны рух), ідэі якіх Кельмскі Магід крытыкаваў, яго пропаведзі аказвалі на слухачоў моцнае ўздзеянне. Газеты пісалі, што пры наведванні Кельмскага Магіда, пасля яго пропаведзі, гандляры мясцовага рынка знішчалі фальшывыя гіры і меры.

Кельмскі Магід не раз станавіўся ахвярай паклёпу і даносаў з боку зачэпленых яго крытыкай і нават бываў за турэмнымі кратамі. У 1884 годзе Кельмскі Магід пабываў у Лондане, дзе зрабіў глыбокае ўражанне на вярхоўнага рабіна Англіі Натана Адлера і Самуэля Мантэгю (лорд Свэйслінг).

У Лідзе Кельмскі Магід пасяліўся ў 1898 годзе разам з сынам Бэнцыёнам Даршаном і праз год памёр.
Рабін, заснавальнік руху Мізрахі Іцхак Якаў Рэйнес (1839-1915) нарадзіўся недалёка ад Пінска. Бацька Рэйнеса, рабін Шлом Нафталі, у 1830-х жыў у Палесціне, валодаў друкарняй у Цфаце і пакінуў гэты горад, страціўшы падчас землятрусу 1837 года сям’ю і маёмасць.

Адукацыю Рэйнес атрымаў у ешыботах мястэчка Эйшышкі, якое знаходзілася ў Лідскім павеце, і ў Валожыне. У 1867 годзе Рэйнес заняў пасаду рабіна ў мястэчку Шаўкяны Ковенскай губерні, у 1869 годзе быў абраны рабінам у Свянцянах, а ў 1885-1915 гадах узначальваў яўрэйскую абшчыну горада Ліда.

У 1882 годзе Рэйнес прыняў удзел у з’ездзе прадстаўнікоў яўрэйскіх абшчын у Пецярбургу, на якім прадставіў выпрацаваны ім план рэарганізацыі сістэмы выкладання ў ешыботах, які аднак не сустрэў падтрымкі з боку большасці дэлегатаў. Свае погляды на рэформу традыцыйнай яўрэйскай адукацыі, мэтай якой было ўтрымаць яўрэйскую моладзь у рамках артадоксіі, а таксама прапанаваную ім новую метадалогію вывучэння Талмуда, якую ён супрацьпастаўляў старой сістэме выкладання, Рэйнес выказаў у працах «Хотэм тохніт» («Завяршальны план», тт. 1-2, 1880-81), «Урым гдолім» («Вялікія агні», 1887) і іншых кнігах. Метадалогія Рэйнеса пабудавана на лагічна-аналітычным падыходзе да крыніц, яна была створана пад уплывам працы Маймоніда «Міллот ха-хіггайон» («Тэрміны логікі»). Нягледзячы на тое, што Пецярбургскі з’езд не прыняў яго план, Рэйнес адкрыў у Свянцянах узорны ешыбот, разлічаны на дзесяцігадовы курс навучання, які нароўні з традыцыйнымі ўключаў і агульнаадукацыйныя дысцыпліны. Аднак з-за процідзеянні вельмі артадаксальных кругоў ешыбот праз чатыры гады быў зачынены. Неўзабаве Рэйнесу было прапанавана месца рабіна ў Манчэстары, але пасля трохмесячнага знаходжання ў Англіі ён вярнуўся на радзіму.

У сваёй грамадскай дзейнасці Рэйнес спрабаваў спалучаць сучасныя павевы з яўрэйскай традыцыяй. Рэйнес далучыўся да Ховевей Цыён (літаральна – «любячыя Сіён», сіянісцкі рух) з моманту ўзнікнення руху. Разам з рабінам Ш. Магілеверам Рэйнес высунуў праграму засялення Палесціны, якая прадугледжвала спалучэнне сельскагаспадарчай працы пасяленцаў з вывучэннем Торы. Рэйнес быў у ліку нешматлікіх рабінаў, якія адразу адгукнуліся на заклік Тэадора Герцля і якія падтрымалі сіянісцкі рух, удзельнічаў у першых Сіянісцкіх кангрэсах. У 1898 годзе Рэйнес выпусціў кнігу «Ора ве-сімха» («Святло і радасць») пра значэнне свята Пурым з прадмовай «пра сіянізм з артадаксальнага пункту гледжання», а ў 1902 годзе апублікаваў апалогію сіянізму «Ор хадаш ал Цыён» («Новае святло над Сіёнам»), у якой аспрэчваў антысіянісцкія сцвярджэнні некаторых прадстаўнікоў рабінскіх кругоў. У сваіх працах Рэйнес заклікаў рэлігійных і нерэлігійных сіяністаў да сумеснай працы. У сакавіку 1902 года ў Вільні па яго ініцыятыве была склікана канферэнцыя рабінаў і іншых прадстаўнікоў артадаксальных кругоў, якая абвясціла пра стварэнне рэлігійнай фракцыі (Мізрахі) у сусветнай Сіянісцкай арганізацыі. На Мінскай канферэнцыі (верасень 1902 года) падчас дыскусіі «па культурнай працы» Рэйнес ад імя фракцыі пярэчыў супраць дзейнасці сіянісцкай арганізацыі ў вобласці культуры і патрабаваў перайсці да практычнай працы ў Палесціне, бо лічыў, што яўрэйская культура можа быць толькі рэлігійнай. У жніўні 1904 года ў Браціславе на 1-м Сусветным з’ездзе Мізрахі Рэйнес быў аднадушна прызнаны лідарам руху.

У 1905 годзе пры садзейнічанні буйных дзеячаў Мізрахі і фінансавай дапамозе барона Д. Гінцбурга Рэйнес адкрыў у Лідзе ўмерана рэфармаваны ешыбот, разлічаны на шэсць гадоў навучання. Нароўні з Талмудам у праграму былі ўключаны Біблія, іўрыт з граматыкай, а таксама агульныя прадметы ў аб’ёме павятовага вучылішча, да якіх пазней дадалі асновы камерцыі. Педагагічныя прынцыпы, закладзеныя ў сістэму выкладання Лідскага ешыбота, Рэйнес выказаў у працах «Кол Я’аков» («Голас Якава», 1908) і «Мішкенот Я’аков» («Мясціна Якава», 1910). Рабін надрукаваў яшчэ шмат кніг, але каля 100 вялікіх тэкстаў засталося ў рукапісах.

Рэйнес паклаў пачатак адной з дзвюх асноўных плыняў рэлігійнага сіянізму. У адрозненне ад А.І. Кука [Аўраам Іцхак Кук (1865-1935), рабін, кабаліст і грамадскі дзеяч пачатку XX стагоддзя, стваральнік філасофскай канцэпцыі рэлігійнага сіянізму, паводле якой, стварэнне дзяржавы Ізраіль з’яўляецца пачаткам месіянскага збавення] месіянізм Рэйнеса быў хутчэй палітычным – неадкладнае выратаванне яўрэйскага народа з галута (галут – выгнанне), а не эсхаталагічным.

У гонар Рэйнеса ў 1924 годзе былі названы заснаваныя селішча Няве-Я’аков (праіснавала да 1948 года, на яго месцы з 1972 года – аднайменны раён Іерусаліма) і ў 1927 годзе Сдэ-Я’аков у Палесціне.
Ісраэль Меір Коэн (Акоэн) (Хафец-Хаім; сапраўднае прозвішча Пупко; 1839-1933) – рабін, галахіст і мараліст.

Нарадзіўся ў Дзятлаве ў 1839 годзе. Пачынаючы з 10 гадоў вучыўся ў віленскай Бейт мідрашэ Хаіма Нахмана Парнаса, а потым заняўся самаадукацыяй. У 11 гадоў страціў бацьку. Маці яшчэ раз выйшла замуж. Ужо ў маладосці праславіўся шырокай эрудыцыяй і богабаязнасцю. Згодна са звычаем ажаніўся ў 16 гадоў і ў 1855 годзе асеў у Радуні, дзе жонка мела гандаль. Жыў на сродкі небагатага цесця і працягваў вывучаць Талмуд і рабіністычную літаратуру. У 1868 годзе ўзначальваў ешыбот у Васілішках, але ў 1869 годзе вярнуўся ў Радунь, куды да яго пачалі сцякацца шматлікія вучні, і дзе ў тым жа годзе адчыніўся ешыбот, які вырас у адзін з найбуйнейшых у акрузе і стаў вядомы пад назвай Радунскі, ці ешыбот «Хафец-Хаім». Праз некалькі гадоў пасля жаніцьбы пачаў пісаць свае кнігі, першапачаткова ананімна, і выдаваць навуковыя працы, якія і прынеслі яму славу сярод яўрэйскіх вернікаў. Стаў вядомы ў свеце па назве сваёй самай папулярнай кнігі, прысвечанай законам пра забарону зласлоўя – «Хафец Хаім» (Які прагне жыцця).

Кіраваў ешыботам у Радуні каля 70 гадоў, прычым да Першай сусветнай вайны ўтрымліваў яго з даходаў ад продажу сваіх кніг. Падчас гэтай вайны разам з вучнямі ратаваўся ў Расіі і, з цяжкасцю перажыўшы рэвалюцыю, вярнуўся у Радунь у 1921 годзе.

Большасць кніг Хафец-Хаіма (а іх каля 30) разглядалі пытанні галахі і датычыліся штодзённага жыцця яўрэя-верніка, краналі пытанні адносін чалавека да чалавека, вызначалі нормы паводзін згодна з рэлігійнымі догматамі. Усе кнігі Хафец-Хаіма атрымалі шырокі распаўсюджанне ва ўсіх яўрэйскіх абшчынах. Яны сотні разоў перавыдаваліся ў розным фармаце, былі падзелены на гадавыя цыклы вывучэння па днях тыдня, да іх напісаны новыя каментарыі.

Усё жыццё быў надзвычай сціплым чалавекам, жыў ва ўбогай хатцы, хаваўся ад публічнасці. Праз яго рукі праходзілі дзясяткі тысяч долараў ахвяраванняў на ўтрыманне ешыбота і філантрапічныя мэты, – сам ён ніколі не узяў сабе ні цэнта з тых ахвяраванняў, з-за чаго меў найвялікшую павагу не толькі ў сваіх адзінаверцаў, але нават і ў яўрэйскіх радыкалаў, якія бачылі ў радунскім рабіне апору рэакцыі і клерыкалізму.

Найлепш пра яго могуць расказаць кароткія павучальныя гісторыі з жыцця радунскага рабіна. Радунскі войт расказваў такую гісторыю. Войт ішоў разам з радунскі рабінам адной дарогай. У адным месцы над ровам была пакладзена новая кладка. Войт перайшоў кладкай, а рабін ХафецХаім збочыў з дарогі і перайшоў цераз роў. На пытанне войта, адказаў:«Я не упэўнены ў тым, што дошкі гэтай кладкі не крадзеныя».

Радунскі рабін быў найвялікшым аўтарытэтам яўрэяў усяго свету. Дом Хафец-Хаіма ў Радуні ў 2001-2002 гадах быў разабраны і як святыня вывезены ў ЗША.
У 1930-я пасаду рабіна займаў Арон Рабіновіч (?-1942) – апошні лідскі рабін. Ён загінуў падчас халакосту, знаходзячыся сярод тысяч лідскіх яўрэяў, дзе да апошняй хвіліны маліўся і супакойваў людзей.


[1] Kuryer Litewski. № 291. 23 grudnia (5 stycznia 1907) 1906.

[2] Kuryer Litewski. № 3. 4(17) stycznia 1906.

[3] Конан У. «Лидское слово» // ЭГБ. Т. 4. Мiнск, 1997. C. 367.

[4] Гоман. № 68. 24 жніўня 1917.

[5] Федоров И.О. Город Лида в годы установления советской власти (1919-1920) // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада : матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.). Ліда, 2008. С. 129.

[6] Гоман. № 61. 11 верасня 1916.

[7] Борьба за Советскую власть в Белоруссии 1918 – 1920 гг. Т. 2. Минск, 1971. С. 529.

[8] Там жа. С. 73.

[9] Tygodnik Illustrowany. № 22. 31 maja 1919. S. 340-341.

[10] Wyszczelski Lech. Wojna polsko-rosyjska 1919-1920. T. 1. Warszawa, 2010. S. 89-90.

[11] Kapiszewski Andrzej. Controversial Reports on the Situation of the Jews in Poland in the Aftermath of World War Studia Judaica 7. 2004. №2(14). S. 257-304.

[12] Там жа. С. 248.

[13] Баярунец Гіпаліт. Ліда ва ўспамінах ксяндза Гіпаліта Баярунца // Лідскі Летапісец. № 2(54) – 2011. С. 31.2

[14] Lech Ciehanowicz. Przemysł lidzki w dwudziestoleciu międzywojennym // Zemia Lidzka. № 41. 2000.

[15] Наша Праўда. №34. 30 ліпеня 1927 г.

[16] Słowo. №173(2383). 31 lipca 1930.; Życie Nowogródzkie. №179(863). 5 sierpnia 1930.

[17] Słowo. №17(1628). 21 stycznia 1928.

[18] Сялянская Ніва. № 14(161). 8 лютага 1928.

[19] Сялянская Ніва. № 19(166). 25 лютага 1928.

[20] Kurier Nowogródzki. № 157(242). 5 lipca 1932.

[21] Kurjer Wilenski. № 144(4106). 28 maja 1937.

[22] Kurjer Wilenski. № 233(4196). 25 sierpnia 1937.

[23] Kurjer Wilenski. № 11(4687). 11 stycznia 1939.

[24] Słowo. № 161(1171). 14 lipca 1926.

[25] Дварэцкі Мойша нарадзіўся ў Лідзе 1 снежня 1891 г. Закончыў гімназію і два семестры педагагічнага інстытута і тры семестры медыцынскага факультэта. Выкладаў лацінскую мову.

[26] Dowlaszewicz Irena. Gimnazjum żydowskie // Ziemia Lidzka. № 2(49) – 2002.

[27] Тарбут (яўр. – культура) – яўрэйская свецкая асветніцкая-культурная арганізацыя, пад эгідай якой у перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі была створана сетка свецкіх адукацыйных устаноў на іўрыце.

[28] Я больш за 10 гадоў не мог даведацца, якому будынку належала гэтая сцяна. Пад час аналізу пабудоў старога цэнтра горада пры стварэнні 3D мадэлі, гэтую загадку праясніў мой добры знаёмы Віталь Бурак, за што аўтар выказвае яму шчырую падзяку.

[29] http://www.jewishgen.org/yizkor/lida/lid137.html

[30] Słowo. №139(3277). 23 maja 1933.

[31] Kurjer Wilenski. № 176(4852). 28 czerwca 1939.

[32] http://www.jewishgen.org/yizkor/lida/lid137.html

[33] Kurier Nowogródzki. № 30. 22 października 1931.

[34] Kurier Nowogródzki. № 35. 28 października 1931.

[35] Kurier Nowogródzki. № 79. 19 grudnia 1931.

[36] Słowo. № 181(2988). 29 lipca 1932.

[37] Ciechanowicz Lech. Czasopiśmiennictwo w województwie Nowogródzkim w latach Drugiej Rzeczypospolitej // Ziemia Lidzka. №4(47). 2001.

[38] Kurier Nowogródzki. №146(232). 24 czerwca 1932.

[39] Цехановіч Лех. Незабыўная вуліца Сувальская 30-х гадоў ХХ стагоддзя // Лідскі Летапісец № 4(32). 2005. С. 33.

[40] Альбірт Іосіф Мацвеевіч (нарадзіўся ў 1907 г. у Лідзе) – паэт, пісьменнік, пасля 1950-х гг. быў членам Саюза пісьменнікаў, жыў у Маскве. Аўтар кніг «Зорка майго пакалення», «Іскры», «Сэрца маёй зямлі». З 1970 г. жыў у Ізраілі. Больш падрабязнай інфармацыі пра гэтага цікавага чалавека ў мяне, на жаль, няма.

[41] Ziemia Lidzka. № 6-7. 1937.

[42] Ziemia Lidzka. № 11. 1937.

[43] Ziemia Lidzka. № 12. 1937.

[44] Kurjer Wilenski. № 248(2789). 16 września 1933.

[45] Słowo. № 255(3393). 18 września 1933.

[46] Słowo. № 317(4277). 18 listopada 1937.

[47] Słowo. № 266(2774). 18 listopada 1931.

[48] Kurier Nowogródzki. № 56. 21 listopada 1931.

[49] Kurier Nowogródzki. № 56. 21 listopada 1931.

[50] Kurjer Wilenski. № 248(4211). 9 września 1937.

[51] Kurjer Wilenski. № 325(4285). 26 listopada 1937.

[52] Kurjer Wilenski. № 34(4352). 4 lutego 1938.

[53] Kurjer Wilenski. № 35(4350). 5 lutego 1938.

[54] Kurjer Wilenski. № 32(4350). 2 lutego 1938.

[55] Kurjer Wilenski. № 35(4350). 5 lutego 1938.

[56] Kurjer Wilenski. № 306(4623). 7 listopada 1938.

[57] Kurjer Wilenski. № 329(4647). 30 listopada 1938.

[58] Kurjer Wilenski. № 349(4667). 20 grudnia 1938.

[59] Słowo. № 212(5136). 4 sierpnia 1938.

[60] Kurjer Wilenski. № 201(4519). 24 lipca 1938.

[61] Kurjer Wilenski. № 314(4632). 15 listopada 1938.

[62] Słowo. № 245(5169). 6 września 1938.

[63] Kurjer Wilenski. № 246(4564). 8 września 1938.

[64] Słowo. № 246(5170). 8 września 1938.

[65] Słowo. № 247(5171). 8 września 1938.

[66] Słowo. № 248(5172). 9 września 1938.

[67] Słowo. № 333(5257). 3 grudnia 1938.

[68] Kurjer Wilenski. № 321(4639). 22 listopada 1938.

[69] Kurjer Wilenski. № 13(4689). 13 stycznia 1939.

[70] Яўрэйскія кучкі – у Беларусі і Украіне так называюць перыяд, які пачынаецца за 2-3 дні да наступу Жарснага тыдня і супадае з яўрэйскім Вялікаднем, які пачынаецца на 15-ы дзень месяца нісана. Гэты дзень заўсёды выпадае на першую поўню пасля вясновага раўнадзенства, бо яўрэйскі каляндар вядзецца па месяцавых цыклах.

[71] JurekoTeofani. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe w Lidzie w latach 1925-1939 // Ziemia Lidzka. №12. 1993.

[72] Ярмонт Е. В тени замка Гедемина. Лида. 1995. С. 50.

[73] Kurjer Wilenski. № 19(4695). 19 stycznia 1939.

[74] Kurjer Wilenski. № 20(4696). 20 stycznia 1939.

[75] Kurjer Wilenski. № 28(4704). 28 stycznia 1939.

[76] Kurjer Wilenski. № 42(4718). 11 lutego 1939.

[77] Kurjer Wilenski. № 80(4756). 21 marca 1939.

[78] Ярмонт Е. В тени замка Гедемина. Лида. 1995. С. 50.

***

 Апублiкавана 28.06.2016 13:47

1956 – «год Сокольского»

(Русский текст внизу)

1956 – «год Сакольскага»

                                                               «Самы тупы аловак лепшы за самую вострую памяць».

1956-ы – год антысталінскага даклада на ХХ з’ездзе КПСС. 24 чэрвеня газета «Сталинская молодежь», у якой Аляксей Паўлавіч Сакольскі вёў шахматны аддзел з сакавіка 1953 г. (пачаў адразу па сваім пераездзе ў Мінск са Львова), ціхамірна змяніла назву на «Знамя юности», і свет не перакуліўся. Праўда, помнік Сталіну 1952 г. работы Заіра Азгура, Андрэя Бембеля etc. прастаяў на цэнтральнай плошчы да 1961 г…

Незадоўга да сваёй смерці 14.08.1956 выдатны нямецкі драматург Бертальт Брэхт наведаў Мінск і, кажуць, назваў яго «самым нудным горадам на Зямлі». Аднак бальшыня беларусаў яўна так не лічыла. Жыццё ў той час, адрозна ад 1946 г., ужо віравала, у тым ліку і спартовае.

«Зараз у Мінску працуе Акадэмія навук БССР, 11 вышэйшых навучальных устаноў, 22 сярэднія навучальныя ўстановы, 59 агульнаадукацыйных школ, 4 тэатры, філармонія…» – хваліўся часопіс «Работніца і сялянка» (№ 10, 1956). А праз два нумары ён жа падпускаў шпількі ў іранічным лісце да старшыні гарсавета Шарапава: «Калі ж… перастане быць праблемай у Мінску ўладзіць дзіця ў дзіцячы сад або яслі? Гэта-ж факт, што па колькасці ложкаў у гарадскіх дзіцячых яслях яшчэ не дасягнуты даваенны ўзровень. І ўжо хто-хто, а Вы добра ведаеце, што колькасць насельніцтва горада вырасла амаль удвая супроць даваеннага…»

У цэлым шахматысты БССР, нягледзячы на пярэбары ў Мінск Ісака Баляслаўскага, Барыса Гальдэнава, Кіры Зварыкінай, Аляксея Сакольскага і яго цезкі Суэціна (у пачатку 1950-х), Клары Скегінай (у тым самым 1956-м; у кастрычніку лабарантка завода імя Варашылава стала чэмпіёнкай Беларусі 1956 г., пра што можна пачытаць тут), па-ранейшаму не былі мацнейшымі ў Саюзе. Аднак яны не страцілі амбіцый і верылі ў лепшае.

Яшчэ на рубяжы 1954-1955 г. у Варшаве і Кракаве адбыліся таварыская сустрэча «Польшча – Мінск» на сямі дошках (Баляслаўскі, Сакольскі, Сайгін, Гальдэнаў, Суэцін, Верасаў, Зварыкіна, запасны – Шагаловіч). На канец 1956 года прыпаў матч-рэванш у Мінску – ужо на 10 дошках, і прадстаўнікі Беларусі зноў перамаглі (канчатковы лік 13,5:6,5). Можна казаць пра арганізатарскі поспех Гаўрылы Верасава, якога на пачатку 1956 г. зноўку выбралі старшынёй шахматнай федэрацыі БССР. Быў ён у 1955-59 гг. і дэпутатам Вярхоўнага Савета Беларусі.

Ужо ў 1956 г. – у студзені – завяршыўся чэмпіянат Мінска-1955. Чэмпіёнам не ў першы раз стаў Аба Шагаловіч, будучы майстар спорту СССР і заслужаны трэнер БССР. Яму ніяк не ўдавалася лідэрстваваць у чэмпіянатах Беларусі, затое іменна ў 1956 г. Шагаловіча выбралі намеснікам Верасава ў рэспубліканскай федэрацыі. Пазней, у 1960-х (і 1970-х – да таго, як прыйшоў доктар Місюк) ён будзе нават старшынёй – агулам амаль 10 гадоў… Праўда, у 1956-м чэмпіёнам Мінска ён пабыў няпоўны год; у лістападзе пачаўся новы чэмпіянат, выйграны Абрамам Ройзманам. Добра сябе праявілі і іншыя маладыя ігракі, асабліва першаразраднік Будоль: ён падзяліў 2-3-е месцы з кандыдатам у майстры Шагаловічам (на фота В. Ждановіча ён злева, А. Шагаловіч – справа). Будоль, які прыехаў вучыцца з Бабруйска, на жаль, пазней закінуў шахматы, а вось іншага юнага ўдзельніка гарадскога чэмпіянату, 15-гадовага Уладзіміра Літвінава, знаюць і ў ХХІ ст.

Budol_Shagalovich

Да фіналу чэмпіянату рэспублікі, праведзенага ў сакавіку 1956 г., прайшлі ажно тры паўфіналы. Адным быў ужо згаданы чэмпіянат Мінска (Шагаловіч), два астатніх адбыліся ў Гродна (перамог Кабанаў) і ў Бабруйску (Жыдц). Праўда, вострая барацьба за чэмпіёнскі тытул у БССР вялася толькі паміж майстрамі Верасавым і Гальдэнавым, якія неўзабаве стануць «заклятымі сябрамі». Абодва набралі па 12 з 15, на паўтара ачка адстаў ад іх кмс Шагаловіч. Майстар Сакольскі ўвогуле тым разам не сядаў за дошку ў рэспубліканскім шахматна-шашачным клубе.

Варта прывесці адну з партый таго першынства БССР, якой пакуль няма тут (крыніца – «ФБ», 13.03.1956): Міхлін – Верасаў. 1.е4 с5 2.Кf3 Кс6 3.d4 сd 4.К:d4 Кf6 5.Кс3 g6 6.Се3 Сg7 7.f3 0-0 8.Фd2 d5 9.0-0-0 dе 10.К:с6 Ф:d2+ 11.С:d2 bс 12.К:е4 К:е4 13.fе Сg4 14.Те1 Се6 15.b3 а5 16.а4 Се5 17.с4 Тfd8 18.Крс2 Крg7 19.Те3 Т:d2+ 20.Кр:d2 Сf4 21.Сd3 С:е3+ 22.Кр:е3 Крf6 23.h4 Кре5 24.h5 g5 25.h6 Тd8 26.Тf1 с5 27.g3 Тd4 28.Тf2 f6 29.Сс2 Сd7 30.Крf3 Сс8 31.Тh2 Сb7 32.Крg4 С:е4 33.Те2 f5+ 34.Кр:g5 Тd6 35.С:е4 fе. Белыя здаліся. Бедны Міхлін – ён і праз 10 год трапіць «на зуб» чэмпіёну, тым разам Ройзману (глядзець тут).

* * *

Чаму ж 1956-ы – год Сакольскага, а не Верасава, Гальдэнава або Шагаловіча? Справа ў тым, што Аляксей Паўлавіч: а) паспяхова з’ездзіў на турнір, прысвечаны 750-годдзю Дрэздэна (люты-сакавік); б) у маі выдатна выступіў у моцным па складзе занальным турніры ў Таліне і выйшаў у паўфінал чэмпіянату Саюза; в) у ліпені выйграў у Мінску масавы турнір (адборачны да ўсесаюзнага); г) даваў рады з абавязкамі трэнера «Спартака» (і, верагодна, ужо рыхтаваў кніжку пра шахматыстаў гэтага спартыўнага таварыства – яна выйдзе ў 1958 г.) ды вядзеннем аддзела ў маладзёжнай газеце.

Коратка раскрыем усе пункты:

а) У ГДР А. П. Сакольскі выязджаў у якасці памочніка cавецкіх гросмайстраў Авербаха і Холмава, якія і падзялілі 1-2-е месцы, намнога апярэдзіўшы трэцяга прызёра, румына Чакылця. Мінскі трэнер даў сеанс усходнегерманскім піянерам на 34 дошках (і выйграў толькі 19 партый), агледзеў Дрэздэн і Лейпцыг, а потым напісаў «Пуцявыя заметкі»: «Сляды вайны яшчэ кідаюцца ў вочы, але горад добра аднаўляецца… Лейпцыг – цэнтр шахматнага жыцця ГДР, тут многа моцных шахматыстаў» («Сталинская молодежь», 24.04.1956). Яго рэпартаж з’явіўся і ў часопісе «Шахматы в СССР» (№ 6, 1956).

б) На занальным турніры А. П. падзяліў 4-7-е месцы (11,5 ачкоў з 19), істотна абагнаўшы маладзейшага прадстаўніка Беларусі Б. Гальдэнава, які набраў толькі 8,5. «Асноўная прычына – рэдкі ўдзел [Гальдэнава] у турнірах», як гэта было патлумачана ў маскоўскім часопісе. Сакольскі таксама ў сярэдзіне 50-х даволі рэдка выступаў у турнірах, але ж… Апярэдзіў ён і амаль гатовых майстроў Ройзмана (10,5) ды Шагаловіча (10), якія апынуліся ў сярэдзіне турнірнай табліцы. Ужо даволі вопытны кмс Аляксандр Любошыц (5) тым разам заняў апошняе месца. Вышэй за Сакольскага стаў толькі Аляксей Суэцін (14), які падзяліў першыя два месцы з эстонцам Іва Неям.

Партыю, у якой А. Сакольскі пакараў экс-чэмпіёна Эстоніі за жаданне ўхіліцца ад барацьбы, пракаментаваў гросмайстар Баляслаўскі («ФБ», 29.06.1956; друкуем з захаваннем тагачаснай арфаграфіі):

Рандвійр – Сакольскі

1.е4 с6 2.с4 е5 3.d4 d6 4.dе? У гэтай пазіцыі – неабаснаваны размен, якім белыя ўпускаюць перавагу ў цэнтры. 4…dе 5.Ф:d8+ Кр:d8. Калі параўнаць гэтую пазіцыю з той, дзе белыя разменьваюць ферзей у вядомым варыянце стараіндыйскай абароны, то лёгка заўважыць, што ў чорных зроблены карысны ход с7-с6, а ў белых е2-е4, моцна аслабіўшы поле d4. 6.f4. Працяг няправільнага плана. Белыя дасягаюць далейшых разменаў, але яшчэ больш пагаршаюць сваю пазіцыю. Лепш 6.f3. 6…Кf6 7.Кс3 Сb4 8.Сd3 Кbd7 9.Кf3 Кс5! 10.К:е5 К:d3+ 11.К:d3 С:с3+ 12.bс К:е4. Ігра моцна спрасцілася, але ў чорных яўная перавага. Пешкі белых па лініі «с» здвоены. У той час, як слана с8 лёгка ўвесці ў ігру, белы слон с1 заціснуты пешкамі. 13.0-0 f5 14.Те1 с5 15.Кf2 К:f2 16.Кр:f2 Те8 17.Се3 b6 18.Таd1+ Сd7 19.Сс1 Крс7 20.Тd3 Т:е1 21.Кр:е1 Те8+ 22.Те3 Се6 23.Крf2 Крd7 24.Тg3 Те7 25.Тd3+ Кре8. Чорныя выйгралі пешку с4, а затым і партыю.

в) Масавы турнір ладзіўся па швейцарскай сістэме, тады яшчэ экзатычнай у БССР – здаецца, гэта ўвогуле быў «першы блін». Жанчыны гулялі ў сваёй «швейцарцы» (перамаглі Лычкоўская, Угалева, Піцерскіх), мужчыны ў сваёй. «Фізкультурнік Беларусі», 13.07.1956:

«Паспяхова правёў турнір майстар Сакольскі. Пасля перамог над Гендэльманам, Ліўшыцам, майстрам Гальдэнавым, Высоцкім і Шыфрыным, Сакольскі ў шостым туры зрабіў нічыю з Шагаловічам, і маючы 5,5 ачка з 6 магчымых, узначаліў турнірную табліцу… Апошнія два туры прайшлі ў напружанай барацьбе… У апошнім туры Сакольскі закончыў унічыю сустрэчу з Шумахерам, Гальдэнаў з Шагаловічам і Ройзман з Шыфрыным… Такім чынам перамогу ў турніры атрымаў майстар Сакольскі (Мінск) – 6,5 ачка. У Шагаловіча і Гальдэнава – па 6, у Ройзмана, Камянецкага, Жыткевіча, Ліўшыца, Шыфрына, Шумахера і Гурэвіча – па 5,5 ачка». Праўда, ва Ўсесаюзных масавых спаборніцтвах (Масква, кастрычнік) Сакольскі чамусьці не выступіў – у адрозненне ад Гальдэнава, Ройзмана, Камянецкага, Шыфрына і гросмайстра Баляслаўскага, які не гуляў у беларускім масавым турніры. Магчыма, Сакольскі быў перагружаны трэнерскай працай. З успамінаў сучаснікаў вядома, што ў Мінску яму дапамагала жонка, аднак не заўсёды ж і яна магла справіцца.

г) Аддзел у «Сталинской молодежи»/«Знамени юности» выходзіў даволі часта, прычым майстар Сакольскі вёў яго з фантазіяй. Так, першы выпуск 1956 г. (1 студзеня!) ён прысвяціў гумару ў шахматах, змясціўшы жартоўныя задачы… І пазней не рэдкасцю былі душэўныя рэчы ў газеце. Вядучы любіў прапаноўваць конкурсы рашэння, на яго аддзелы адгукаліся дзясяткі шахматыстаў-пачаткоўцаў. Некаторыя пачыналі самі складаць задачы. Вось, напрыклад, мініяцюра забытага цяпер Р. Лейча (01.07.1956):

Б. Кра1, Фh4, Се2, па3 (4)

Ч. Крс1, пп: с2, d2 (3)

Мат за 5 хадоў. Рашэнне: 1.а4! d1Ф 2. Фg5+ 3.Фg1+ 4.Фе3+ і 5.Фа3Х.

Яшчэ адно, апошняе па ліку, але не па важнасці. Калі верыць аднаму з вучняў Cакольскага Альберту Капенгуту (у дадзеным выпадку няма падстаў не верыць А. К.), менавіта ў 1956 г. з федэрацыі шахмат СССР старшыні Спорткамітэта БССР прыйшоў ліст: «У сувязі з заснаваннем Спорткамітэтам СССР звання «Заслужаны трэнер СССР» просім прадставіць хадайніцтва аб прысваенні гэтага тытула Баляслаўскаму і Сакольскаму». І няхай тады «не склалася» (званне Сакольскі атрымаў толькі ў 1965 г., пасля «бронзы» беларускай каманды, старшым трэнерам якой ён быў, на Спартакіядзе 1963 г.), паказальны сам факт павагі да майстра як педагога…

Аўтар belisrael.info, сведка падзей 1950-х гадоў Дзмітрый Ной так адгукаецца пра майстра Сакольскага: «З ім у мяне былі цёплыя адносіны… Ён паходзіў з сапраўднай рускай інтэлігенцыі, як і яго жонка Алена Паўлаўна Баброўская. Неяк мы ішлі з шахматнага клуба па вул. Змітрака Бядулі к плошчы Перамогі. Аляксей Паўлавіч разгаварыўся: “Я па прафесіі настаўнік фізікі, але заняўся трэнерскай работай па шахматах і зусім пра гэта не шкадую”. Да ўсіх ён звяртаўся на “Вы”. Я любіў наведваць яго лекцыі-заняткі ў парку Горкага. Праўдзівы педагог… Ён пакінуў шахматнаму свету многа кніг, дэбютных варыянтаў і пачатак, які цяпер называецца так: Дэбют 1.b2-b4 (дэбют Сакольскага)».

Нягледзячы на ўсё сказанае, я б не стаў ідэалізаваць мэтра. Ён заставаўся сынам свайго часу, і ў кнізе «Шахматный дебют» (Мінск, 1955) не прамінуў заўважыць пра адзін з самых папулярных пачаткаў: «Дэбют, які неабгрунтавана называецца стараіндыйскай абаронай (правільна руская абарона), уведзены ў практыку Чыгорыным і цалкам распрацаваны савецкімі шахматыстамі Баляслаўскім, Бранштэйнам…» Дзеля справядлівасці, пры перавыданні (1960) А. П. змякчыў гэтую абсурдную рэпліку ў духу «барацьбы з нізкапаклонствам перад Захадам».

1954

На фота: удзельнікі ХХІ чэмпіянату СССР (1954). Майстры з Беларусі – крайнія злева: у верхнім радзе – Аляксей Суэцін, у сярэднім – Аляксей Сакольскі. Побач з Сакольскім – былы прадстаўнік БССР (1946-1948) Ратмір Холмаў.

* * *

У асноўным мы гаварылі пра Мінск, але, вядома, не бракавала шахматных падзей і па-за межамі сталіцы Беларусі. Так, 01.06.1956 аўтар «СМ» пісаў: «Нядаўна ў Рагачове закончыўся раённы шахматны турнір. У ім узялі ўдзел 14 мацнейшых шахматыстаў. 1-3-е месцы падзялілі вучні рускай сярэдняй школы № 2 Васіль Тараканаў, Леанід Вярхоўскі і Фелікс Мадорскі. Яны набралі па 10,5 ачка». У 1965 г. В. Тараканаў падзеліць 2-3-е месца ў I чэмпіянаце Беларусі па перапісцы, а ў VI чэмпіянаце (1973-74) зойме чыстае першае… Ці во заметка Уладзіміра Альтшулера з «ФБ» 03.01.1956 пра першынство Віцебскай вобласці: «Упершыню пасля вайны ў чэмпіянаце ўдзельнічалі выключна шахматысты першага разраду. Званне чэмпіёна вобласці заваяваў інжынер Віцебскага млынкамбіната Аляксей Гутараў, які набраў 9 ачкоў з 11 магчымых. На другім месцы – студэнт Новікаў, на трэцім – урач санаторыя “Сасноўка” Беленькі. Паспяхова выступіў прадстаўнік ДСТ “Калгаснік” старшы ветурач Арловіцкай МТС І. Церашкоў, які пацвердзіў першы разрад». А. Гутараў згуляў і ў чэмпіянаце БССР 1960 г., які ладзіўся ў Віцебску.

Згадка пра чэмпіянат Маладзечанскай вобласці (такая існавала ў 1944-1960 гг.) увогуле трапіла на старонку ўсесаюзных «Шахматы в СССР» (№ 8, 1956): «На працягу двух тыдняў праходзіў чэмпіянат Маладзечанскай вобласці. Першае месца заняў урач Шулькін, другое – інжынер Пратасеня, на трэцім – старшыня калгаса Вілейскага раёна першаразраднік Рагавой».

Hutarau1956

Фота П. Азарчанкі: сустрэча Гутараў – Церашкоў.

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык, г. Мінск

wrubinchyk@gmail.com

Апублiкавана 26 чэрвеня 2016 23:21

________________________________________________________________

                                                       «Самый тупой карандаш лучше самой острой памяти»

1956 й – год антисталинского доклада на ХХ съезде КПСС. 24 июня газета «Сталинская молодежь», в которой Алексей Павлович Сокольский вел шахматный отдел с марта 1953 г. (сразу после своего переезда в Минск из Львова), безмятежно сменила название на «Знамя юности», и мир не перевернулся. Правда, памятник Сталину 1952 года работы Заира Азгура, Андрея Бембеля и др. простоял на центральной площади до 1961 г…

Незадолго до своей смерти 14.08.1956 замечательный немецкий драматург Бертольт Брехт посетил Минск и, говорят, назвал его «самым скучным городом на Земле». Однако большинство белорусов явно так не считали. Жизнь в то время, в отличие от 1946 года, уже кипела, в том числе и спортивная.

«Сейчас в Минске работает Академия наук БССР, 11 высших учебных заведений, 22 средних учебных заведения, 59 общеобразовательных школ, 4 театра, филармония…» – хвалился журнал «Работніца і сялянка» (№ 10, 1956). А через два номера он же вставлял шпильки в ироническом письме к председателю горсовета Шарапову: «Когда же… перестанет быть проблемой в Минске устроить ребенка в детский сад или ясли? Это же факт, что по количеству коек в городских детских яслях еще не достигнут довоенный уровень. И уж кто-кто, а Вы хорошо знаете, что численность населения города выросла почти вдвое против довоенного…»

В целом шахматисты БССР, несмотря на переезд в Минск Исаака Болеславского, Бориса Гольденова, Киры Зворыкиной, Алексея Сокольского и его тезки Суэтина (в начале 1950-х), Клары Скегиной (в том самом 1956 м; в октябре лаборантка завода имени Ворошилова стала чемпионкой Беларуси 1956 года, о чем можно почитать здесь), по-прежнему не были сильнейшими в Союзе. Однако они не утратили амбиций и верили в лучшее.

Еще на рубеже 1954-1955 г. в Варшаве и Кракове состоялась товарищеская встреча «Польша – Минск» на семи досках (Болеславский, Сокольский, Сайгин, Гольденов, Суэтин, Вересов, Зворыкина, запасной – Шагалович). На конец 1956 года пришелся матч-реванш в Минске – уже на 10 досках, и представители Беларуси вновь победили (окончательный счет 13,5:6,5). Можно говорить об организаторском успехе Гавриила Вересова, которого в начале 1956 г. в очередной раз выбрали председателем шахматной федерации БССР. Был он в 1955-59 гг. и депутатом Верховного Совета Беларуси.

Уже в 1956 г. – в январе – завершился чемпионат Минска-1955. Чемпионом не в первый раз стал Аба Шагалович, будущий мастер спорта СССР и заслуженный тренер БССР. Ему никак не удавалось лидерствовать в чемпионатах Беларуси, зато именно в 1956 г. Шагаловича выбрали заместителем Вересова в республиканской федерации. Позже, в 1960-х (и 1970-х – до того, как пришел доктор Мисюк) он будет даже председателем – всего почти 10 лет… Правда, в 1956-м чемпионом Минска он пробыл неполный год; в ноябре начался новый чемпионат, выигранный Абрамом Ройзманом. Хорошо себя проявили и другие молодые игроки, особенно перворазрядник Будоль: он разделил 2-3-е места с кандидатом в мастера Шагаловичем (на фото В. Ждановича он слева, А. Шагалович – справа). Будоль, который приехал учиться из Бобруйска, к сожалению, позже забросил шахматы, а вот другого юного участника городского чемпионата, 15-летнего Владимира Литвинова, знают и в XXI в.

Budol_Shagalovich

До финала чемпионата республики, проведенного в марте 1956 года, прошли целых три полуфинала. Одним был уже упомянутый чемпионат Минска (Шагалович), два остальных прошли в Гродно (победил Кабанов) и в Бобруйске (Жидц). Правда, острая борьба за чемпионский титул в БССР велась только между мастерами Вересовым и Гольденовым, которые вскоре станут «заклятыми друзьями». Оба набрали по 12 из 15, на полтора очка отстал от них кмс Шагалович. Мастер Сокольский вообще в тот раз не садился за доску в республиканском шахматно-шашечном клубе.

Стоит привести одну из партий того первенства БССР, которой пока нет здесь (источник – «ФБ», 13.03.1956): Михлин – Вересов.

1.е4 с5 2.Кf3 Кс6 3.d4 сd 4.К:d4 Кf6 5.Кс3 g6 6.Се3 Сg7 7.f3 0-0 8.Фd2 d5 9.0-0-0 dе 10.К:с6 Ф:d2+ 11.С:d2 bс 12.К:е4 К:е4 13.fе Сg4 14.Ле1 Се6 15.b3 а5 16.а4 Се5 17.с4 Лfd8 18.Крс2 Крg7 19.Ле3 Л:d2+ 20.Кр:d2 Сf4 21.Сd3 С:е3+ 22.Кр:е3 Крf6 23.h4 Кре5 24.h5 g5 25.h6 Лd8 26.Лf1 с5 27.g3 Лd4 28.Лf2 f6 29.Сс2 Сd7 30.Крf3 Сс8 31.Лh2 Сb7 32.Крg4 С:е4 33.Ле2 f5+ 34.Кр:g5 Лd6 35.С:е4 fе.

Белые сдались. Бедный Михлин – он и через 10 лет попадет «на зуб» чемпиону, в тот раз Ройзману (смотреть здесь).

* * *

Почему же 1956-й – год Сокольского, а не Вересова, Гольденова или Шагаловича? Дело в том, что Алексей Павлович: а) успешно съездил на турнир, посвященный 750-летию Дрездена (февраль-март); б) в мае отлично выступил в сильном по составу зональном турнире в Таллинне и вышел в полуфинал чемпионата Союза; в) в июле выиграл в Минске массовый турнир (отборочный к всесоюзному); г) справлялся с обязанностями тренера «Спартака» (и, вероятно, уже готовил книгу о шахматистах этого спортивного общества – она выйдет в 1958 г.) и ведением отдела в молодежной газете.

Кратко раскроем все пункты:

а) В ГДР А. П. Сокольский выезжал в качестве помощника советских гроссмейстеров Авербаха и Холмова, которые и разделили 1-2-е места, намного опередив третьего призера, румына Чокылтя. Минский тренер дал сеанс восточногерманским пионерам на 34 досках (и выиграл только 19 партий), осмотрел Дрезден и Лейпциг, а потом написал «Путевые заметки»: «Следы войны еще бросаются в глаза, но город хорошо восстанавливается … Лейпциг центр шахматной жизни ГДР, здесь много сильных шахматистов» (« Сталинская молодежь», 24.04.1956). Его репортаж появился и в журнале «Шахматы в СССР» (№ 6, 1956).

б) На зональном турнире А. П. разделил 4-7-е места (11,5 очков из 19), существенно обогнав более молодого представителя Беларуси Б. Гольденова, набравшего лишь 8,5. «Основная причина редкое участие [Гольденова] в турнирах», как это было объяснено в московском журнале. Сокольский тоже в середине 50-х довольно редко выступал в турнирах, однако… опередил он и без пяти минут мастеров Ройзмана (10,5) и Шагаловича (10), которые оказались в середине турнирной таблицы. Уже довольно опытный кмс Александр Любошиц (5) в тот раз занял последнее место. Выше Сокольского стал только Алексей Суэтин (14), который разделил первые два места с эстонцем Иво Неем.

Партию, в которой А. Сокольский наказал экс-чемпиона Эстонии за желание уклониться от борьбы, прокомментировал гроссмейстер Болеславский («ФБ», 29.06.1956; обратный перевод с белорусского):

Рандвийр – Сокольский

1.е4 с6 2.с4 е5 3.d4 d6 4.dе? В данной позиции – необоснованный размен, которым белые выпускают преимущество в центре. 4… de 5.Ф:d8+ Кр:d8. Если сравнить эту позицию с той, где белые разменивают ферзей в известном варианте староиндийской защиты, то легко заметить, что у черных сделан полезный ход с7-с6, а у белых е2-е4, сильно ослабивший поле d4. 6.f4. Продолжение неправильного плана. Белые достигают дальнейших разменов, но еще больше ухудшают свою позицию. Лучше 6.f3. 6…Кf6 7.Кс3 Сb4 8.Сd3 Кbd7 9.Кf3 Кс5! 10.К: е5 К:d3+ 11.К:d3 С:с3+ 12.bс К:е4. Игра сильно упростилась, но у черных явное преимущество. Пешки белых по линии «с» сдвоены. В то время как слона с8 легко ввести в игру, белый слон с1 зажат пешками. 13.0-0 f5 14.Ле1 с5 15.Кf2 К:f2 16.Кр:f2 Ле8 17.Се3 b6 18.Лаd1+ Сd7 19.Сс1 Крс7 20.Лd3 Л:е1 21.Кр:е1 Ле8+ 22.Ле3 Се6 23. Крf2 Крd7 24.Лg3 Ле7 25.Лd3+ Кре8. Черные выиграли пешку с4, а затем и партию.

в) Массовый турнир проводился по швейцарской системе, тогда еще экзотической в БССР – кажется, это вообще был «первый блин». Женщины играли в своей «швейцарке» (победили Лычковская, Уголева, Питерских), мужчины в своей. «Физкультурник Беларуси», 13.07.1956:

«Успешно провел турнир мастер Сокольский. После побед над Гендельманом, Лившицем, мастером Гольденовым, Высоцким и Шифриным, Сокольский в шестом туре сделал ничью с Шагаловичем, и, имея 5,5 очка из 6 возможных, возглавил турнирную таблицу… Последние два тура прошли в напряженной борьбе… В последнем туре Сокольский закончил вничью встречу с Шумахером, Гольденов с Шагаловичем и Ройзман с Шифриным … Итак, победу в турнире одержал мастер Сокольский (Минск) – 6,5 очка. У Шагаловича и Гольденова – по 6, у Ройзмана, Каменецкого, Житкевича, Лившица, Шифрина, Шумахера и Гуревича –  по 5,5 очка». Правда, во Всесоюзных массовых соревнованиях (Москва, октябрь) Сокольский почему-то не выступил – в отличие от Гольденова, Ройзмана, Каменецкого, Шифрина и гроссмейстера Болеславского, который не играл в белорусском массовом турнире. Возможно, Сокольский был перегружен тренерской работой. Из воспоминаний современников известно, что в Минске ему помогала жена, однако не всегда ведь и она могла справиться.

г) Отдел в «Сталинской молодежи» / «Знамени юности» выходил довольно часто, причем мастер Сокольский вел его с фантазией. Так, первый выпуск 1956 г. (1 января!) он посвятил юмору в шахматах, поместив шуточные задачи… И позже не редкостью были душевные вещи в газете. Ведущий любил предлагать конкурсы решения, на его отделы отзывались десятки шахматистов-новичков. Некоторые начинали сами составлять задачи. Вот, например, миниатюра забытого ныне Р. Лейча (01.07.1956):

Б. Кра1, Фh4, Се2, па3 (4)

Ч. Крс1, пп: с2, d2 (3)

Мат в 5 ходов. Решение: 1.а4! d1Ф 2. Фg5+ 3.Фg1+ 4.Фе3+ и 5.Фа3Х.

Еще одно, последнее по счету, но не по важности. Если верить одному из учеников Cокольского Альберту Капенгуту (в данном случае нет оснований не верить А. К.), именно в 1956 г. из федерации шахмат СССР председателю Спорткомитета БССР пришло письмо: «В связи с учреждением Спорткомитетом СССР звания «Заслуженный тренер СССР» просим представить ходатайство о присвоении этого титула Болеславскому и Сокольскому». И пусть тогда «не сложилось» (звание Сокольский получил только в 1965 г., после «бронзы» белорусской команды, старшим тренером которой он был, на Спартакиаде 1963 г.), показателен сам факт уважения к мастеру как педагогу…

Автор belisrael.info, свидетель событий 1950-х годов Дмитрий Ной так отзывается о мастере Сокольском: «С ним у меня были теплые отношения… Он был человеком из породы настоящей русской интеллигенции, как и его жена, помощница Елена Павловна Бобровская. Как-то мы шли из шахматного клуба по ул. Змитрока Бядули к площади Победы. Алексей Павлович был разговорчив: “Я сам по профессии учитель физики, но занялся тренерской работой по шахматам и нисколько об этом не жалею”. Ко всем он обращался на “Вы”. Я любил посещать его лекции-занятия в парке Горького. Настоящий педагог… Он оставил шахматному миру много книг, дебютных вариантов и начало, которое сейчас именуется так: Дебют 1.b2-b4 (дебют Сокольского)».

Несмотря на всё сказанное, я бы не стал идеализировать мэтра. Он оставался сыном своего времени, и в книге «Шахматный дебют» (Минск, 1955) не преминул заметить об одном из самых популярных начал: «Дебют, необоснованно именуемый староиндийской защитой (правильно русская защита), введен в практику Чигориным и целиком разработан советскими шахматистами Болеславским, Бронштейном...» Справедливости ради, при переиздании (1960) А. П. смягчил эту абсурдную реплику в духе «борьбы с низкопоклонством перед Западом».

1954

На фото: участники ХХI чемпионата СССР (1954). Мастера из Беларуси – крайние слева: в верхнем ряду – Алексей Суэтин, в среднем – Алексей Сокольский. Рядом с Сокольским – бывший представитель БССР (1946–1948) Ратмир Холмов.

* * *

В основном мы говорили о Минске, но, конечно, хватало шахматных событий и за пределами столицы Беларуси. Так, 01.06.1956 автор «СМ» писал: «Недавно в Рогачеве закончился районный шахматный турнир. В нем приняли участие 14 сильнейших шахматистов. 1-3-е места поделили ученики русской средней школы № 2 Василий Тараканов, Леонид Верховский и Феликс Мадорский. Они набрали по 10,5 очка». В 1965 г. В. Тараканов разделит 2-3-е места в I чемпионате Беларуси по переписке, а в VI чемпионате (1973-74) займет чистое первое… Или вот заметка Владимира Альтшуллера из «ФБ» 03.01.1956 о первенстве Витебской области: «Впервые после войны в чемпионате участвовали исключительно шахматисты первого разряда. Звание чемпиона области завоевал инженер Витебского мелькомбината Алексей Гутаров, набравший 9 очков из 11 возможных. На втором месте студент Новиков, на третьем врач санатория “Сосновка” Беленький. Успешно выступил представитель ДСО “Колхозник” старший ветврач Орловицкой МТС И. Терешков, который подтвердил первый разряд». А. Гутаров играл и в чемпионате БССР 1960 г., устроенном в Витебске.

Упоминание о чемпионате Молодечненской области (таковая существовала в 1944-1960 гг.) вообще попало на страницу всесоюзного журнала «Шахматы в СССР» (№ 8, 1956): «В течение двух недель проходил чемпионат Молодечненской области. Первое место занял врач Шулькин, второе инженер Протасеня, на третьем председатель колхоза Вилейского района перворазрядник Роговой».

Hutarau1956

Встреча Гутаров – Терешков. Фото П. Азарченко.

 

Подготовил Вольф Рубинчик, г. Минск

wrubinchyk@gmail.com

Опубликовано 26 июня 2016    23:21

 

 

В. Рубінчык. КАТЛЕТЫ & МУХІ (16)

Спякотны чэрвень… Юбілейная, пятая тусоўка «чэсных» дэлегатаў у Мінску. Учора ў метро гэтак навязліва гукалі праз рэпрадуктар: «Сёння адбываецца адзін з найважнейшых форумаў у жыцці нашай краіны…» Ніякі ён не найважнейшы, зразумела: арганізатары ўсё пастанавілі заранёў. Да жыхароў Беларусі ў чарговы раз залезлі ў кішэню; ну, кладучы руку на сэрца, выдаткі адносна невялікія (усё ж не зацягнулася імпрэза, і дарылі дэлегатам не «Мерседэсы», не трактары, а «ўсяго толькі» самсунгаўскія планшэты). У параўнанні з грашыма, выкінутымі на геапалітычныя праекты – дружбу з Венесуэлай, будоўлю АЭС – капейкі, можна сказаць.

Галоўны аратар па-фрэйдаўску прагаварыўся, якое месца адводзіць народу: «І запомніце простую народную ісціну: “Не сена ідзе да каровы, а карова да сена”. І трэба навучыць наш народ рухацца туды, дзе ёсць працоўнае месца». Зрэшты, амаль гэтак сама бачыць сваіх любімых бедненькіх беларусікаў Святлана Алексіевіч: па Мінску, аказваецца, ходзіць нейкае безаблічнае «агульнае народнае цела». Магчыма, у наступны раз адзін проста будзе казаць пра «быдла» («У Заходняй Беларусі пад Польшчай нацыянальна-моўныя правы беларусаў тапталіся, іх таксама абзывалі і выстаўлялі быдлам і хамамі», адзначаў лінгвіст Віталь Станішэўскі), а другая пра «біямасу»: кепскія прыклады заразлівыя.

Ах, у Беларусі невысокая аддача ад працы і не расце ўжо тры гады, таму ўсім трэба «распрануцца і працаваць»!.. Кінарэжысёр Юрый Хашчавацкі – не дужа мне сімпатычны, бо сам у многім адстаў ад жыцця – трапна заўважыў пра Лукашэнку: «спыніўся, захрас у той матрыцы, якую стварыў для сябе». Дзіва што: чалавек 22 гады кіруе, даўно пераседзеў на пасадзе кіраўніка дзяржавы Брэжнева (той толькі 18 год пратрымаўся), а многія памятаюць, ува што ператварыўся Леанід Ільіч пад канец 1970-х – пачатак 1980-х гг…

Я б мо і не стаў згадваць шоў у цэнтры Мінска, калі б не «ізраільскі аспект». Прыехала Софа Ландвер, якая ўсё ж не ком з гары, а міністарка абсорбцыі Ізраіля (у каторы раз?), старшынька ізраільска-беларускага камітэта па эканамічнай супрацы і г. д. І пачалося! «Усебеларускі народны сход – гэта вельмі значнае мерапрыемства для краіны, дзе абмяркоўваюцца планы на бліжэйшую пяцігодку і падводзяцца вынікі папярэдніх гадоў. Прыкметны той факт, што сход склікаецца раз на пяць гадоў і будучыня краіны вызначаецца сапраўды ўсенародна». Адразу відаць, што 30 год, пражытых у СССР (1949-1979), наклалі на Софіну свядомасць невыдаляльны адбітак: мабыць, дагэтуль тужыць па пяцігодках і камунізме, што меўся быць пабудаваны праз год пасля яе ад’езду… І ясная рэч, візіцёрка лепей за мільёны грамадзян Беларусі, недатычных да сходу, ведае, што такое «ўсенароднасць»…

У справаздачы 24.06.2016 для ізраільскіх чытачоў С. Л. як бы намякае, што не зусім верыць у сваю прапаганду (ціпа займалася дыпламатыяй і паскарала алію беларускіх яўрэяў :)). На трыбуну сходу яе не пусцілі, але «ў час сустрэчы з міністрам сацабароны і працы Марыянай Шчоткінай я ўзняла, натуральна, пытанне аб вяртанні пенсій ізраільцянам, былым грамадзянам Беларусі. На жаль, пытанне гэтае вырашаецца значна больш марудна, чым нам бы хацелася. Галоўнай прычынай з’яўляецца эканамічны спад у краіне, Беларусь знаходзіцца ў няпростай сітуацыі. Але разуменне і жаданне беларускага боку вырашыць гэтую праблему існуе».

Каб даведацца, колькі ў беларускага боку «разумення і жадання», успомнім: у чэрвені дакрызіснага 2007 г. у Беларусь прыязджала дэлегацыя Кнэсэта на чале з Марынай Салодкінай (1952-2013). Марына паведамляла: «асноўная мэта вiзiту iзраiльскай дэлегацыi вяртанне пенсiй выхадцам з Беларусiгэта для Iзраiля не фiнансавае пытанне, а пытанне гонару: людзям павiнны быць вернуты грошы, якiя яны зарабiлi. Добры прыклад у гэтым плане падае Расiя. Яна без усялякiх перагавораў вяртае пенсii ўсiм тым, хто пакiнуў яе тэрыторыю пасля 1992 года». Тая ж Ландвер сустракалася з той жа Шчоткінай у лютым 2012 г.: «Паводле ізраільскага боку, афіцыйны Мінск выказаў прынцыповую згоду выплачваць пенсіі выхадцам з Беларусі. Як і ў выпадку з Расіяй, ад ізраільцян патрабуецца прадаставіць цэлы шэраг звестак… Ландвер заявіла Шчоткінай, што праца над падрыхтоўкай адпаведных дакументаў будзе пачата адразу ж па яе вяртанні ў Ізраіль». Прынцыповая згода, такая прынцыповая…

Не маю сумневаў: Ландвер даўно зразумела, што яе (і папярэднікаў – ізраільцяне прасілі ўлады РБ выплачваць пенсіі задоўга да Салодкінай) водзяць за нос, але працэс для яе важнейшы за вынік, які нібыта «будзе дасягнуты ў бліжэйшай перспектыве». Ну і перападаюць, пэўна, нейкія крыхі з панскага стала: іначай трудна вытлумачыць хадульны аптымізм і паўтарэнне мантры «Калі ў суседніх краінах крызіс, то яго наступствы закрануць і Беларусь». Паказальна, што нават пасольства Ізраіля пасаромелася ў сябе (сайт, фэйсбук) асвятліць «лёсаносны» візіт міністаркі.

Што да вышэйшых чыноўнікаў РБ – яны з 1990-х гадоў прызвычаіліся ўдаваць з сябе дурнаватых. Магчыма, так ім лягчэй існаваць у гэтым складаным свеце; улічваючы тое, што сеанс «калектыўнай тупаватасці» доўжыцца трэці дзясятак гадоў, не такая дурная тая верхавіна, як часам хоча падавацца. Між тым вышэйзгаданая лаўрэатка ўключылася ў піяр-кампанію гаспадароў «Чырвонага дома»: «Калі б Лукашэнка ведаў, што такое Нобелеўская прэмія, я была б шчаслівая». Гы-гы, які ёлупень! Падвяла і «гістарычны» грунт: маўляў, Гітлер знішчыў яўрэяў, і цяпер беларусы – сялянскае насельніцтва, дзе ёсць толькі сялянскія веды… Глупства, канешне, але не адна яна так разважае. Небезвядомы «гаон» Андрэй Шуман пісаў улетку 2011 г.: «Парадак у Беларусі будзе магчымы толькі ў тым выпадку, калі ў нас адбудзецца змена палітычнага класа, калі нашай элітай зноў стануць яўрэі-гараджане, а не напорыстыя вясковыя хлопцы». У яго спыталіся – дзе ўзяць яўрэяў? «Запрасіць іх сюды з Манхэтэна і Брукліна назад»… Потым, праўда, патлумачыў: «“яўрэй” – метафара страчанага інтэлігента… Арыйскасць або яўрэйскасць не мае ніякага значэння. Увогуле этнічнае паходжанне вельмі ўскосна звязана з інтэлігентнасцю». Ну, дзякуй і за тое: па-мойму, ясна, што нешматлікім ужо яўрэям Беларусі не патрэбна ні юдафобія (якую, безумоўна, правакуюць развагі пра «элітнасць»), ні бязглуздая юдафілія, абапертая на міф пра нейкую нашу асаблівую інтэлігентнасць. Дайце жыць спакойна…

У бліжэйшы час, падобна, спакою не будзе нікому, ці амаль нікому – праз няздатнасць большай часткі кіраўнікоў (у тым ліку і яўрэйскага паходжання) да рацыянальных крокаў, не кажучы пра маральныя. Даволі павучальная гісторыя пра тое, як наіўны і шчыры (?) бізнэсмен-яўрэй, зарабіўшы мільёны долараў у Мінску, паверыў закліку і ў сярэдзіне 2000-х уклаў іх ва «ўздым сельскай гаспадаркі» пад кіраўніцтвам тав. Шапіры. «З 2012 года Шурым спрабуе вярнуць свае каровы», – бядуе фельетаніст і дадае: «Міхаіл Шурым – унікальны. Яго мама выкладала беларускую мову і ідыш у школе. І выхавала яго патрыётам Беларусі. Больш патрыятычнага для Беларусі чалавека я не сустракаў нават сярод членаў БНФ».

Ці значыць гэта, што патрыётам – або проста сумленным асобам – няможна выяўляць у краіне ніякай актыўнасці? Не, не значыць, але ж асцярогі неабходныя… Аркадзь Ізраілевіч з групы будаўнічых кампаній канстатаваў у часопісе «Бизнес-ревю» (сакавік 2016): «прынцыпы і стыль беларускай норматворчасці ў лепшы бок не мяняюцца». Прыблізна пра тое самае гаварылася ў папярэдняй серыі «Катлет & мух». На яе, між іншага, адгукнуўся не адзін мастак Андрэй Дубінін. Гісторык Анатоль Сідарэвіч піша: «Цікавы артыкул! Прытча пра цыбулю наводзіць на роздум, а падказка пра тое, як стаць мільянерам, выклікае смех, але не вясёлы. Пра ідыш проста выдатна». Праўда, знайшліся і чытачы, якім не да душы быў мой скепсіс у дачыненні да сучаснага БДУ. Мне нагадалі пра канферэнцыю «Беларуска-яўрэйскі дыялог у кантэксце сусветнай культуры», адбытую ў 2008 г. Аднак, па-мойму, факт яе правядзення не супярэчыць таму, што я спрабаваў давесці. Канферэнцыя не стала нечым звышістотным для навуковага свету і фактычна прайшла незаўважанай нават у Мінску. Характэрна і тое, што зборнік яе матэрыялаў выйшаў праз тры гады (у Магілёве-2014 паспелі надрукаваць у першы дзень). Усё ж ён варты прачытання і кароткага аналізу.

Многія выступоўцы не сказалі нічога новага ні пра беларусаў, ні пра яўрэяў, ні пра дыялог: той жа змагар з «амерыканізаваным глабалізмам» акадэмік Яўген Бабосаў, чый пленарны даклад ішоў, аднак, першым нумарам… Больш парадавала прафесарка Марына Мажэйка з паведамленнем пра філасофію Маймона (Хеймана; жыў у другой палове XVIII cт.) і прапановай: у «г. [п.] Мір можа быць адкрыта мемарыяльная дошка, прысвечаная нашаму земляку, знанаму прадстаўніку кантыянства – Саламону Маймону». Дошкі, здаецца, дагэтуль няма, але гэта ўжо не праблема навукоўцаў…

Няблага паказаў сябе і Віктар Пічукоў з Гомеля: яго тэкст «Сацыяльны вобраз яўрэя ў асяроддзі сельскіх немцаў БССР міжваеннага перыяду» быў заснаваны на архіўных дакументах і ўтрымліваў масу нечаканых паваротаў. Цікавыя падрабязнасці ёсць у артыкуле Станіслава Рудовіча «Стаўленне яўрэйскай грамадскасці Беларусі да абвяшчэння БНР (1918 г.)». Заслугоўвае ўвагі агляд Анатоля Кержнера з украінскай Вінніцы «Адраджэнне яўрэйскага жыцця ў краінах СНД: дасягненні і праблемы»: у ім, між іншага, паказана, з якімі цяжкасцямі сутыкнуліся вытворцы кашэрнага хлеба «Блюмінскі» ў беларускім Магілёве 10 год таму. А вось «Беларуска-яўрэйскі дыялог у позняй прозе Змітрака Бядулі» Паліны Лявонавай выглядае досыць павярхоўным – мо таму, што аўтарка, засяродзіўшыся на такіх творах Бядулі, як «Салавей», «Язэп Крушынскі», «У дрымучых лясах», забылася на аповесць «Набліжэнне» (і апавяданні кшталту «Свінарка Фрэйда»), а мо праз тое, што замнога было ў артыкуле банальнасцей.

Напэўна, час ад часу варта праводзіць такія канферэнцыі. І помнік Эфраіму Севеле ў Бабруйску (урачыстае адкрыццё плануецца правесці 1 ліпеня) патрэбен. Але заўсёды хочацца большага. Найлепшым помнікам для Севелы, мяркую, было б адраджэнне ў Беларусі мовы яго герояў з Інваліднай вуліцы, а менавіта ідыша. Прынамсі частковае.

І раз ужо ў пачатку загаварылася пра чыноўнікаў. Дзейнасць прэм’ер-міністра Уладзіміра Гройсмана ва Украіне мне цяжка ацэньваць, да таго ж не мінула яшчэ 100 дзён з яго прызначэння. Аднак адзін «мінус» ён ужо зарабіў: не выціснуў з ураду чалавека, які гэты ўрад яўна дыскрэдытуе. Маю на ўвазе «адказнага» за ўнутраныя справы… Вядома, што год таму Арсен Авакаў бадзёра адрапартаваў у фэйсбуку: «Забойства А. Бузіны раскрыта. Сёння раніцай [18 чэрвеня 2015 г.] злачынцы былі затрыманы». Насамрэч за злачынства – здзейсненае, нагадаю, у Кіеве ўдзень 16 красавіка 2015 г. – ніхто дагэтуль не асуджаны. Суд у 2016 г. не прадоўжыў арышт падазраваных, якіх «цэлы міністр» у парушэнне прэзумпцыі невінаватасці летась назваў злачынцамі. Недалёка заедзе ненька-Украіна з такімі службоўцамі…

Вольф Рубінчык, г. Мінск

24.06.2016

wrubinchyk@gmail.com

Апублiкавана 25.06.2016    8:32

Беседа с писателем Давидом Шульманом – ч. 2-я (на белорусском)

ГУТАРКА З ДАВІДАМ ШУЛЬМАНАМ

(заканчэнне, пачатак тут).

  1. Барысаў, ідыш, продкі, кампартыя…

У Вас многія творы пра Барысаў, Ваша юнацтва…

– Натуральна – кожны літаратар піша пра сябе і тое, што перажыў.

Калі прыязджаеце ў Беларусь, то Барысаў штораз наведваеце?

– Вядома, там жа пахаваны бацька, дзед з бабуляй, цётка… Учора я там быў, прывёў магілы ў парадак. Гэта галоўнае, дзеля чаго я прыязджаю сюды: наведаць бацьку, «адчытацца» перад ім. Маці ж пахавана ў Эйлаце. Сем гадоў таму…

У Барысаве засталіся яшчэ родзічы?

– Нікога. Некалькі чалавек ёсць знаёмых… Летась была прэзентацыя ў барысаўскім доме-музеі Каладзеева маёй кніжкі «З вялікай літары Б.», дарэчы, там пра маю былую суседку. Вялікая літара «Б» – гэта Беларусь, Барысаў, Берагавая… і Бенянсон Блюма Беркаўна.

Дзе зараз сябе лепей адчуваеце – у Барысаве ці ў Эйлаце?

– У Эйлаце. Мне і Мінск цяпер бліжэй, чым Барысаў. А Барысава мне малавата: пасля Эйлата – такая правінцыя з нізкім небам… Хаця горад і вялікі, ехалі ўчора доўга на машыне па вуліцы Гагарына, мясціны знаёмыя. Але гэта ўжо не маё. Маё – мінулае, а пра сённяшні Барысаў я не змог бы напісаць. Штораз, калі наведваю яго, дзіўлюся, як я тут жыў… Гэта ўжо не той горад.

За беларускімі навінамі сочыце?

– Кожны раз, як вяртаюся з работы, гляджу ў аўтобусе. Маю доступ у інтэрнэт праз тэлефон. Праглядаю некалькі недзяржаўных сайтаў, яны больш цікавыя, разняволеныя… Мяне не цікавіць афіцыёз – ні беларускі, ні расейскі. Я не гляджу расейскае тэлебачанне, усе гэтыя шоў пра лідэраў, байкі пра палітыку… Мне цікавейшае жыццё звычайнага чалавека.

– Ізраільскай палітыкай, пэўна, таксама ніколі не цікавіліся?

– Чаму, нейкі час нават сам займаўся палітыкай у Ізраілі. Гэта было ў першыя гады, калі мы прыехалі: стваралася партыя на чале са Шчаранскім («Ісраэль ба-алія»), дык я быў у горадзе лідэрам… Гады два. Мяне ў той час віншавалі з днём народзінаў вядомыя палітыкі, зараз адзін з іх – старшыня Кнэсету (Юлій Эдэльштэйн). Маю шмат фотак, дзе зняты з ім, са Шчаранскім, з іншымі… Я ўдзельнічаў у з’ездах, ездзіў на іх з Эйлата. Але зразумеў: палітыкай павінны займацца людзі, для якіх гэта сэнс жыцця. У мяне ж было проста жаданне дапамагчы расейскамоўнай абшчыне ўзняцца, пісаў у мясцовыя выданні пра гэта. А потым шкада стала часу… Мне лягчэй сесці, напісаць кнігу.

– Вы ж былі і старшынёй аб’яднання выхадцаў з Беларусі ў Эйлаце?

– Быў гадоў 8-10, а цяпер суполка распалася… Прымаў дэлегацыі з Беларусі. З Мінска прыязджалі – два чалавекі, чатыры, шэсць… Я іх сустракаў, паказваў горад. Звычайна гэта былі чыноўнікі, якія займалі добрыя пасады. Дарэчы, мы пасябравалі, сябруем дагэтуль з некаторымі. Мяне і сям’ю сястры не цікавяць пасады – яны былі ў нас, прыязджалі як чыноўнікі, але сустракаліся як звычайныя людзі. Мяне цікавіць, які ён побач са мной, а не на працы.

У суполку ўваходзіла чалавек 80. Мы ўздымалі чарку… Адзначалі яўрэйскія святы з беларускім прысмакам… Размаўлялі пра Беларусь, хто адкуль, хто чым займаецца. Збіраліся звычайна ў якой-небудзь рэстарацыі… Мелі патрэбу ў «абшчэнні».

– Як жа суполка распалася?

– Сама сабой. Людзі сталі жыць лепей, але шмат часу працаваць, іх ужо цягнула дахаты, больш часу пабыць са сваёй сям’ёй…

– Калі цяпер захоча прыехаць госць з Беларусі, які пра Вас не ведае, як яму знайсці «ізраільскіх беларусаў» у Эйлаце?

– Трэба зайсці ў сеціва, там ёсць адрасы кіраўніцтва… Калі трэба, мы прымем. Займаюся гэтым ужо не як лідэр, а як ватык, чалавек, які даўно жыве ў Ізраілі. 25 год прамільгнулі хутка, як, зрэшты, хутка праходзіць усё жыццё.

– Вы адчуваеце сябе часткай Ізраіля?

– Канешне.

– І прэзентацыі Вашых кніг у Ізраілі адбываліся?

– Былі. Але не на Іерусалімскім кніжным кірмашы – гэта далёка. Эйлат ад Іерусаліма – мінімум 4 гадзіны язды. У мясцовых установах, у кнігарні былі сустрэчы…

– Каго чытаеце з ізраільскіх пісьменнікаў?

– Меіра Шалева – у цудоўных перакладах.

– У перакладах нешта губляецца… Вы маглі б і на іўрыце?

– Можа, і губляецца, але Шалева перакладаюць шмат гадоў, вядомыя перакладчыкі… У арыгінале я магу не зразумець усіх нюансаў. Цяжкавата ўсё ж – на іўрыце я магу невялікае апавяданне прачытаць, ну а раманы… Не ў мае гады!

– А што б вы параілі ў Шалева?

– Усё, што тут даступна.

– Падазраю, што Этгара Керэта на беларускую больш перакладалі…

– Так, бо ў яго пераважна кароткія апавяданні. Ён – іншы пісьменнік, не зусім мой, а вось Шалеў – мой пісьменнік. І ў яго шмат раманаў, амаль усе звязаны з Расіяй, Беларуссю, Украінай…

– Апошнім часам культурныя сувязі, выглядае, мацнеюць: прыязджалі Ёнатан Барг, той жа Керэт… Відавочна, з дапамогай пасольства Ізраіля. Вас запрашалі?

– Не.

– А хацелі б, каб Вас пасольства запрасіла?

– Звычайна на маіх прэзентацыях прысутнічаюць людзі з пасольства. Мінулым разам, дый раней, былі адказныя за культуру, я дарыў ім кніжкі свае… Але пакуль, напэўна, я не такі вядомы. Можа, справа і ў тым, што яны зацікаўлены прадстаўляць тут карэнных ізраільцян.

Дык і Вы ўжо, бадай, «карэнны» – 25 год у Ізраілі. Што прапанавалі б для публікацыі ў інтэрнэце з новай кнігі «Особое женское состояние»? Можа, кароткія дыялогі?

– Там ёсць і эратычныя…

259 260

– Мы ж не цэнзурны орган! А ці прадаюцца зараз вашы кнігі ў Беларусі?

– Патрошкі, «а бісэлэ».

– Мая настаўніца Пніна Мелер любіць паўтараць: «а бісэлэ, а бісэлэ – вэрт а фулэ шысэлэ!» У кнігах Вашых многа слоў і выразаў на ідышы – як з гэтай мовай у аўтара?

– Разумею амаль усё. Ужываю мову на працы – ёсць там некалькі чалавек, з якімі я размаўляю на ідышы. Гэта не выхадцы з нашых краёў – з Румыніі…

– То бок ідыш яшчэ даволі папулярны ў Ізраілі… Ці не «яшчэ», а «ўжо»?

– Так, «ужо»… З кожным годам становіцца больш папулярным. Пасля шматгадовага занядбання многія зноў пачалі размаўляць на ім, ладзяцца курсы…

– А ў Вас ідыш ад маці? «Мамэ-лошн»?

– Ад бацькоў. У нас гаварылі дома, так што і я, і сястра вывучылі мову. Размаўляем мы зараз няшмат, але калі трэба, каб ніхто не «паняў», то мы з сястрой гутарым на ідышы! Ні дзеці, ні яе муж нічога не разумеюць… Або калі па тэлефоне трэба нешта сказаць, каб не падслухалі…

– У Барысаве Вашага юнацтва былі месцы, дзе размаўлялі на ідышы?

– Паўсюдна! Усе размаўлялі, не баяліся. На вуліцах ішлі, у парках сядзелі, размаўлялі. Праўда, у аўтобусах – не. Тыя, з кім я жыў побач, прыходзілі да нас, да бацькоў, размаўлялі… Гэта былі людзі, якія нарадзіліся яшчэ ў 20-я, 30-я гады, у якіх ідыш быў карэнны, мова, з якой яны нарадзіліся. А вось большая частка пасляваеннага пакалення – ужо не гаварыла.

– У Вас ідыш такі застаўся…

– Правільна, таму што побач былі дзед з бабуляй, суседзі… Мы круціліся ў гэтай атмасферы ідышскай. Бацькі выпісвалі часопіс «Савеціш Геймланд», чыталі. Я нават прывёз тры нумары ў Ізраіль, яны ляжаць у маёй кладоўцы.

– Дзед з бабуляй – яны з Барысава?

– Не, дзядуля са Свіслачы, гэта Магілёўская вобласць, Асіповіцкі раён, пад Бабруйскам. Бабуля – з Лапіч.

Якое жыццё яны пражылі?

– Вельмі кахалі адно аднаго. Дзядуля быў сплаўшчыкам – такая габрэйская спецыяльнасць. А бабуля дома, займалася дзецьмі. Раней-та жанчыны не працавалі.

А бацька мой – з Бабра, маці – са Свіслачы. Бацька ваяваў у фінскую, вызваляў Заходнюю Беларусь у 39-м годзе. Усё на зборы яго цягалі. Казаў: «Толькі валасы адрастуць – зноў на зборы!» Так ён папаў на фінскую, а потым – на Вялікую айчынную. Медалі яго ў мяне, я цішком вывез, тады цяжка было вывозіць узнагароды…

Сам я не служыў у арміі, але быў на зборах – 4 месяцы. Але я іх добра адбыў – сакратаром партыйнай арганізацыі гэтай часці. Партыйны чалавек… Уступіў у КПСС у 1970 г. – да 100-годдзя нараджэння Леніна.

– Верылі ў ідэі ці кар’еру хацелі зрабіць?

– Не тое што кар’еру, а быў заідэалагізаваны, як усё грамадства.

– То бок усё-такі верылі?

– Мне здавалася, што з партыяй можна лепей зрабіць… Вядома, расчараваўся. Хутка? Не, не вельмі. Жыў звычайным жыццём… Калі ад’язджалі мы, выходзіў з партыі, дык парторг сказаў: «ты не хадзі на сход, каб табе не было непрыемна, давай сюды білет».

– У 1991-м было яшчэ так строга? Ужо ж нібы развальвалася ўсё…

– Я ж выязджаў з Савецкага Саюза. Развальвалася, але была партыйная арганізацыя, яшчэ людзі карміліся з КПСС. Здаў я білет, інакш мяне не выпусцілі б…

– Вы ж і бізнэсам у СССР займаліся?

– Так, меў кааператыў, ён называўся «Время», гэта быў шоў-бізнэс у Барысаве… Тое, што апісаў у кнігах, – усё праўда.

Ад’ехаў – усё скончылася. Нейкі час я хацеў у Ізраілі бізнэс прадоўжыць, але потым падумаў, што мне будзе цяжка, іўрыта яшчэ не было…

– Што б Вы пажадалі нашым чытачам?

– Каб прыйшлі на прэзентацыю 27 чэрвеня ў Мінску!

– Добра, а як наконт больш глабальных зычэнняў?

– Я чалавек не глабальны, хутчэй «лакальны». Што называецца, «не чапайце мяне – і я вас чапаць не буду».

– Усё ж нямала ведаеце, бачыліШто можна зрабіць, каб наш свет стаў лепшым?

– Кожны хай займаецца сваёй справай, добра робіць гэтую справу, думае пра сваіх, дбае ў першую чаргу пра сваю сям’ю. Больш увагі сваім родным, таму што ўсё мінае, яны зыходзяць, і тады адчуваеш сябе вельмі кепска.

– А менавіта ў Беларусі – што можна змяніць?

– Я зацікаўлены, каб людзі жылі добра, каб у іх усё было…

– І «мірнага неба над галавой»?

– Якраз мне здаецца, што не трэба грамадзян палохаць канфліктамі, што вакол ворагі: маўляў, яны вінаваты, што чагосьці не хапае… Ворагі наўкол толькі ў Ізраілі, і гэта дужа непрыемна, але тым не менш мы жывем, працуем…

– Вы прыязджаеце ў Беларусь з 1994 г. – нешта змянілася да лепшага?

– Ну, вядома, новыя будынкі з’явіліся прыгожыя. Потым, мне здаецца, людзі сталі больш упэўненыя ў сабе.

– Але вы не хацелі б тут жыць…

– Не, я ўжо проста не змагу. Я чалавек вольны, незалежны.

– У Беларусі не зусім вольна?

– Не хацеў бы ўлазіць у гэтыя праблемы. Але Алексіевіч мудра выказалася наконт дыктатуры… У яе быў добры настаўнік – Алесь Адамовіч. Не заўсёды я з ёй згодзен, але кожны мае права на памылкі, на іншы пункт гледжання.

– Пасля таго, як Святлане Аляксандраўне прысудзілі Нобеля, у Ізраілі сталі лепей ведаць пра Беларусь?

– Так, лепей. Я прыйшоў на работу, а мне кажуць: «Твая ўзяла прэмію». Да таго ж яна прыязджала ў Ізраіль пасля гэтага, я чытаў інтэрв’ю з Алексіевіч у нашай газеце.

* * *

У Лявона Баршчэўскага, які год таму ўзяў слова падчас прэзентацыі кнігі Давіда Шульмана, творчасць Давіда выклікала асацыяцыі са Змітраком Бядулем ды Ісакам Бабелем. На мой густ, Д. Шульман усё ж бліжэй да Бядулі: сентыментальнасцю, самавызначэннем «габрэйскі беларус», практычнасцю ў асабістых справах ды некаторай наіўнасцю ў грамадскіх… У нечым яго няхітрыя гісторыі нагадваюць творы Эфраіма Севелы. Шкада, што ў літаратуры Ізраіля мой суразмоўца, носьбіт беларускай мовы і культуры, застаецца адзінцом. Пакуль?

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык для belisrael.info

Мінск, 22.06.2016.

Апублiкавана 23 чэрвеня 2016  11:17

Водгук ад нашага пастаяннага мінскага чытача Алеся Рэзнікава (24.06.2016):

Упершыню пазнаёміўся з Давідам Шульманам на прэзeнтацыі 11 чэрвеня 2013 г. у Кнігарні логвінаЎ. Ён прэзентаваў кнігі прозы “Баскетболистка з улицы Жданова” і “Дзе ўзяць крыху шчасця”. Прыйшоў крыху раней, нават трошку паразмаўлялі, як быццам бы даўно былі знаёмыя. На прэзентацыі былі пісьменнікі Уладзімір Арлоў і Уладзімір Някляеў. Атмасфера была вельмі цёплая і хатняя. Кніжкі я набыў і даваў пачытаць розным людзям. Расказы філасофска-іранічныя з элементамі лёгкага эратызму. Разам з тым ёсць грамадзянская пазіцыя і любоў як да Беларусі, Барысава, так і да Ізраіля і Эйлата… Другі раз быў на прэзентацыі 17 чэрвеня 2015 г., Давід Шульман мяне адразу пазнаў. Я падзяліўся уражаннямі з маёй паездкі ў Ізраіль (быў у каталіцкай пілігрымцы ў верасні 2013 г., нават 2 дні былі ў Эйлаце – праўда, не ведаў, што пісьменнік таксама там жыве). Набыў кніжку “З вялікай літары Б”, прачытаў, потым падарыў Адзе Эльеўне Райчонак. Дзякуй за ўвагу. Алесь.

Беседа с писателем Давидом Шульманом – ч. 1-я (на белорусском)

ГУТАРКА З ДАВІДАМ ШУЛЬМАНАМ

  1. «Не люблю пахмурнай літаратуры»

З літаратарам Давідам Шульманам, калі ён раней прыязджаў у Мінск, бачыўся я разоў трох. Нямала гаварыў з ім па тэлефоне – на пачатку 2010-х ён званіў з Ізраіля даволі часта, потым неяк «прапаў». Друкавалі яго нататкі ў бюлетэні «Мы яшчэ тут!», маю рад яго кніг… І ўсё ж, ідучы на чарговую сустрэчу ля чыгуначнай станцыі «Масюкоўшчына», не мог пахваліцца, што добра ведаю гэтага чалавека. Пастанавіў даведацца пра свайго старэйшага таварыша па Саюзе беларускіх пісьменнікаў больш, узяўшы ў яго інтэрв’ю. Нагодай стаўся выхад новай кнігі Д. Шульмана «Особое женское состояние» (Смаленск: Край, 2016, 292 с., 150 экз.).

У яго шыкоўная візітная картка – «Пагоня» на адным баку, герб Ізраіля на другім. Чаму «Пагоня»? «Не люблю афіцыёзу», – тлумачыць Давід і пасміхаецца. А яшчэ ён не любіць кінабаевікі і занадта сур’ёзныя літаратурныя творы: «Дастаеўскага цярпець не магу, “Час сэканд-хэнд” Святланы Алексіевіч – таксама не маё». Тым не менш Алексіевіч ён паважае за… Але пра ўсё па парадку. Гутарка наша адбылася 20 чэрвеня ў звычайным мінскім дворыку, пад раскрытымі парасонамі, у суправаджэнні дажджу і птушыных спеваў. Вялася яна на мове, якой старажыл Ізраіля Шульман валодае выдатна (хіба што зрэдчас я падказваў яму cякое-такое беларускае слоўца). Гадзінку парэйдалі…

Vizitka1 Vizitka2

Д. Шульману – 68 гадоў, у Ізраілі ён чвэрць стагоддзя (з 1 траўня 1991 г.). Адразу пасяліўся ў Эйлаце, вядомым курорце на самым поўдні, дзе ёсць, аднак, і «спальны» раён, і невялікая прамзона. Чаму ў Эйлаце? Скора даведаемся.

– Для пачатку не пра галоўнае. Вы часта наведваеце Беларусь і амаль кожны раз спыняецеся ў ждановіцкім санаторыі «Крыніца»… Няўжо там настолькі добрыя ўмовы?

– Умовы мінулага стагоддзя… Але мне там зручна – Мінск побач. Гэтым разам прыехаў на 26 дзён. А звычайна на тры тыдні прыязджаю. У мяне водпуск – два-два з паловай тыдні, і некалькі дзён бяру за свой кошт.

Апошнія восем год працую на адным месцы, у кібуцы пад Эйлатам ёсць заводзік невялікі, робім сардэчнікі для трансфарматараў. Усё гэта ідзе на экспарт, вядомыя фірмы купляюць… Сяджу на канвееры, дэталькі збіраю…

Не зусім творчая праца?

– Ясная рэч. Я ж ужо і пенсіянер, па ізраільскіх мерках таксама…

Цяжка Вам на заводзе?

– Не, няцяжка. Я хлопец звыклы, з задавальненнем працую.

Выходзіць, літаратура для вас – усё-ткі пабочны занятак?

– Апошнія гады – не пабочны; я жыву гэтым. Ну, калі пішацца – я пішу, калі не пішацца – не пішу. Не зарабляю літаратурай, яна для мяне – покліч душы і гэтак далей. Магчымасць выказацца і расказаць усё, што хочацца расказаць – пра маю сям’ю, пра іншае…

Аднак тыражы Вашых кніжак невялікія?

– Невялікія. Своеасаблівая літаратура ў мяне, не карыстаецца дужа вялікім попытам. Я лічу, што раблю класічную літаратурную працу – без заклікаў, ціхую… Але мне здаецца, што нешта мне ўдаецца, атрымлваецца цікава… Калі я размаўляю з чытачамі, то некаторыя нават у захапленні: «Як вы тонка ўсё падмецілі!»

Вы ж пачалі пісаць яшчэ ў Саюзе?

– Так, у 14 год. І першае маё апавяданне было на беларускай мове. Я жыў у Маладзечне, займаўся ў палітэхнічным тэхнікуме, нам задалі сачыненне на звычайную тэму: «Як я правёў лета». Я напісаў, і калі выкладчыца атрымала яго, яна спыталася: «Адкуль спісаў?». Кажу: «Сам напісаў, вось ёсць сведкі». Яна: «Зараз на маіх занятках можаш сядзець ціха і рабіць усё, што хочаш»… Праз 40 з нечым гадоў мы наладзілі сувязь. Зараз яна жыве ў Лебедзеве Маладзечанскага раёна, тэлефаную ёй. Зваць яе Марыя Рыгораўна. Апавяданне ж называлася «Чардаш Монці». Гэта была выдумка мая – пра партызанскі атрад, пра скрыпача… Калі два гады таму была сустрэча ў Мінску, мой аднакашнік і сябар Валодзя Стульскі прачытаў на памяць урыўкі з апавядання. Я ўжо забыўся быў нават назву (сябар з Аўстраліі, Лёва Глікман, мне нагадаў), а ён помніў… Стульскі памёр ужо, на жаль. Ён быў дацэнтам у Магілёве, кандыдатам філасофскіх навук.

Потым я скончыў мінскі палітэхнічны інстытут, працаваў на вытворчасці, апошнім часам быў намеснікам галоўнага энергетыка на хрустальным заводзе ў Барысаве. Паралельна супрацоўнічаў з мясцовай газетай. Зараз яна «Адзінства» называецца, раней – «За камунізм»… Потым друкаваў я нарысы ў «Маладосці», у «Полымі»…

Пра што? Ці – пра каго?

– У падшэфнай школе нашага прадпрыемства ў 1980-х гадах быў настаўнік, ён праводзіў урокі працы па-свойму, дзеці пачалі ў сёмых-восьмых класах зарабляць грошы, выконваць замовы хрустальнага завода… Такарныя працы, металаапрацоўка… Яны былі вельмі задаволены, і бацькі цешыліся, што дзеці не бегаюць па вуліцах. І вось я пра гэта напісаў нарыс. Браў інтэрв’ю, з дзецьмі гутарыў, з бацькамі… Гэта было ў «Маладосці», а ў «Полымі» я напісаў пра Ізраіль.

Калі асталяваліся там… А чаму ўсё ж Вы, чалавек вытворчасці, выбралі курортны Эйлат?

– У нас быў сябар. Ён к таму часу ўжо год жыў у Эйлаце і казаў, што трэба ехаць толькі ў гэты горад. «Чаму?» – пыталіся мы. «Бамбіць не будуць Эйлат. Побач Іярданія, Егіпет, Саўдаўская Аравія. Могуць прамазаць, трапіць у іншую краіну». Ну, жартавалі так… Але ён там жыў, працаваў і мы ведалі, калі з’язджалі, дзе мы будзем працаваць, з кім… Вядома, ужо не галавой, не інжынерамі, а «ручкамі», як кажуць. Ну і нічога страшнага.

З’ехалі праз эканамічны крызіс ці па іншых матывах?

– Не, з’ехалі таму, што аднойчы маці пайшла на рынак, а потым кажа: «Няма ўжо з кім пагаварыць!» Звычайна ж у нядзелю збіраліся габрэі на рынку, размаўлялі… Гэта не галоўнае, але ў сястры – дзеці, і мы хацелі, каб яны раслі і жылі там. Мы выехалі разам, купілі кватэры побач, у мяне № 4, у яе № 6… У цэнтры Эйлата пераважна старое жыллё, а мы хацелі новае… Побач з морам – шмат гатэляў, вышэй – «спальныя раёны», вось там і купілі.

Не шкадуеце?

– Пакуль не. Спадзяюся, і далей не буду. Вольна сябе адчуваю, я гаспадар свайго часу, сваёй справы…

– Вольнага часу многа застаецца?

– Даволі многа. Працую да чатырох, у пяць ужо дома. Але пішацца не заўсёды, таму што спёка… Зараз у нас 44-45 градусаў. У хаце, вядома, ёсць кандыцыянеры (жыллё будуецца адразу з імі), але мазгі адчуваюць тэмпературу, нават калі ў хаце холадна…

Вы адразу вярнуліся да творчасці, калі пераехалі?

– Спачатку не да таго было. Я працаваў па 20 гадзін у суткі: спачатку на адной працы, потым вяртаўся да хаты і ішоў на другую (у рэстарацыю, мыць посуд). Праз год набылі мы сваю кватэру: бралі крэдыты, вядома. Цяпер гэта ўжо наша кватэра, выплацілі ўсё… Магу забіць цвік, куды захачу.

Прайшло гадоў 8, і я вярнуўся да сваёй справы… Паціху друкаваўся ў мясцовых газетах («Время», «Новости недели»). Гэта былі апавяданні, якія ўвайшлі ў першую кніжку (2004). А цяпер – ужо шостая. Будзе прэзентацыя – 27 чэрвеня а 19.00 у кнігарні «Ў».

Kniga6-1 Kniga6-2

– Чым адметная Ваша новая кніжка?

– Па-мойму, яна прыгожа напісана. У ёй шмат эротыкі.

– Эротыкі хапала і ў ранейшых…

– Так, таму што жыццё без эротыкі немагчыма сабе ўявіць. Прывяду фразу, якую падрыхтаваў для прэзентацыі: «В этой книге я cнял застенчивые занавески с социалистического реализма».

Калі ўжо пра «ізмы» казаць, то да якога «ізму» Вы б сябе аднеслі?

– Нават не ведаю. Я неяк без «ізмаў» абыходжуся…

– Ну, а хто вам у літаратуры бліжэй?

– У беларускай літаратуры – Уладзімір Арлоў, а так – Віктар Канецкі, Юрый Казакоў… Іван Бунін, Аляксандр Купрын.

Яшчэ во занатаваў для прэзентацыі: «Предназначение художника, как и женщины, вовсе не в том, чтобы блюсти невинность». Не люблю пахмурнай літаратуры…

– Няблага сказана! Хто яшчэ з беларускіх аўтараў блізкі, апрача Арлова?

– Рыгор Барадулін. Гэта такі пісьменнік, такі мудрэц… Ведаю ў гэтую эпоху толькі двух мудрацоў: Барадулін і Жванецкі. Трэба ўслухоўвацца ў іх.

– З Барадуліным мо і асабіста былі знаёмы?

– Быў. У мяне ёсць шмат кніг, шмат аўтографаў яго… Ну як знаёмы – хто я і хто Барадулін?! Бачыліся… А творчасцю яго захапіўся ў савецкі час. Рыхтую зараз тэкст, як я пазнаёміўся, як у нас з ім былі аднолькавыя пулаверы (мне цётка па блату дастала і падаравала). Гэта я ўбачыў пулавер на Барадуліну – ён яшчэ малады быў, цікавы… Вырашыў, што і мне такі патрэбен. І вось з таго часу – магчыма, гадоў 40 ці больш – я ім захапляюся. Вялікі мудрэц, зараз такіх няма.

Апрача іншага, напісаў «Як беларусы сэксам займаюцца»!

– Усё цікава ў яго творчасці – прыемна, інтымна… Гэта маё. Яшчэ ў мяне ёсць шмат кніг Някляева, у тым ліку яго раман «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без». На жаль, не вельмі добра ведаю сучасную беларускую літаратуру, хаця калі-некалі чытаю часопіс «Дзеяслоў» (мне перасылаюць). Ведаю, якія ёсць пісьменнікі, якія на слыху, у інтэрнэце, але падрабязна гаварыць пра іх творчасць не магу. Адно-два апавяданні ці тры-чатыры вершы – гэтага яшчэ не дастаткова, каб склалася ўражанне…

Можа, і Паўла Касцюкевіча чыталі? Як перакладчык, літаратар, ён сфармаваўся ў Ізраілі, дабіўся поспеху тут…

Так, чытаў. Успамінаецца анекдот. Да адной жанчыны падышла другая, паглядзела і кажа: «Нешта ў вас ёсць габрэйскае!» Тая адказвае: «Так, яно было гэтай ноччу». У Паўла «ёсць нешта габрэйскае». Мы не тое што сябруем, але часам тэлефаную яму, кантактуем… На сустрэчах ён мяне прадстаўляе спачатку на іўрыце (публіка шырока раскрывае вочы), а потым тлумачыць усё па-беларуску.

Рэкамендацыі ў Саюз пісьменнікаў мне далі Уладзімір Арлоў, Юрый Станкевіч і мой першы выдавец у Беларусі, Уладзімір Сіўчыкаў. А Валянцін Тарас напісаў добрую прадмову да кнігі «Дзе ўзяць крыху шчасця» (2005).

Між іншага, у «Полымі» я надрукаваўся дзякуючы Васілю Гігевічу, ён працаваў у гэтым часопісе. Мы з ім сустрэліся ў адзін з маіх наездаў, паразмаўлялі за кілішкам… Ён кажа: «Дык ты напішы, як табе жывецца». Яшчэ ў Беларусі я напісаў, аддаў яму і потым тэлефаную: «Пойдзе, не пойдзе?» «Ужо ў наборы». І мы ж працавалі з Гігевічам побач на адным прадпрыемстве, я бачыў яго станаўленне як пісьменніка, гэта праходзіла і праз мой кабінет… Ён званіў у Мінск, тады яшчэ не ва ўсіх быў тэлефон-аўтамат, а ў нашым кабінеце, у энергетыкаў, быў. Дзякуючы Гігевічу я пачаў больш актыўна пісаць на беларускай, і з літаратурным жыццём пазнаёміўся, выпадкова слухаючы, як ён размаўляў. Я Васілю вельмі ўдзячны…

Падрыхтаваў Вольф Рубінчык для belisrael.info

Мінск, 21.06.2016.

(заканчэнне будзе)

Апублiкавана 21 чэрвеня 2016  21:50

Водгук:

Уладзь Рымша, Мiнск 22.06 22:53: Надзвычай глыбокая і сьціплая асоба – пан Давід Шульман. З захапленьнем прачытаў тое інтэрвію. Сьціплае, але досыць ёмкае – стварае багата прасторы для думак. Супэрова. Дзякуй

“Те, кто мало спит” и др.

                                                                   ***

                                                                           ***

Про то, как “Батька” обеспечил белорусским детям счастливое детство с конфетами.

Записки психопата.
solnzepodobny

Продолжу свой вчерашний рассказ о пятничном визите в Гомель.
Как вы уже знаете, в Гомеле я побывал на кондитерской фабрике “Спартак”. В своё время эта фабрика была приватизирована одним делягой. Зовут его, дай Бог памяти…э-э-э-э…Марат Новиков ! Хотя из него такой же Новиков, как из меня – Кацеленбоген.
Так вот этот Новиков много лет назад приватизировал не только гомельский “Спартак”, но и минскую “Коммунарку”. Заделался шоколадным королём не хуже Порошенко. Разве что в политику не лез. У меня с этим строго : если ты бизнесмен, то в политике тебе нечего делать, иначе бизнес твой за три дня отожмём.
Марат Новиков в политике никак не засветился, но бизнес таки потерял… Уж больно прибыльное дело – производство шоколада ! Я на “Спартак” и “Коммунарку” давно облизывался, как и на всякое частное прибыльное паредприятие.
Ладно, если такое предприятие не уходит своими корнями в советское прошлое, ну, навроде тех пацанов, которые выпускают компьютерные игры…”Мир танков” – так , кажется, игра называется ? У меня младший сын Николай играет в неё по несколько часов в сутки..Наши белорусские ребята придумали и создали игру. Честь им и хвала…И много денег…Главное, чтобы налоги платили…И мы их не тронем. Чтобы никаких серых схем..Чтобы всё прозрачно. Заплати налоги и живим себе спокойно на свободе.
Так вот подобных частников, которые своё дело создавали на пустом месте, как правило, мы не “прессуем” особо. Наоброт – можем дать солидную “крышу”. У нас этим Комитет Государственной Безопасности занимается.
А вот “Коммунарка” и “Спартак” – совсем другое дело..Эти фабрики создал советский народ. Я сам в детстве с удовольствием ел наши белорусские конфеты..А из некоторых даже пил ликёр, да.
И вот какой-то барыга скупил акций у простых акционеров, и стал чуть ли не хозяином этих фабрик..Капиталистом заделался..Морду себе раскормил на шоколаде. Стал грести миллионы долларов лопатой, как у нас в народе говорят.
Я внимательно следил за деятельностью Марата Новикова. Мужик оказался очень шустрым.  Расширил рынки сбыта, модернизировал производство, повысил работникам зарплаты…И в погоне за сверхприбылью утратил бдительность…
Тут мы его на пике финансового благополучия предприятий и лишили. По-ленински это называется “экспроприация экспроприаторов”..А на простом народном языке – “гоп-стоп”…
В общем, мы подошли к Новикову из-за угла…На его счастье он в тот момент за границей пребывал. Иначе тянуть ему долгий срок на нарах.
Да, Новиков остался в своей Америке, а “Спартак” и “Коммунарка” дома, в Беларуси.  Наши славные кондитерские фабрики из алчных частных рук перешли в заботливые государственные…Я словно бы землю у помешчыка отнял и крестьянам раздал.
И вот стоят эти крестьяне (а скорее даже – крестьянки) все в белых халатах и задают мне заученные накануне вопросы.. А я на них отвечаю.

И про футбол меня спрашивали, и про то, и про сё…Не спросили только, отчего жизнь с каждым годом всё тяжелее и тяжелее.
Вам на фото издалека не видно, а я, стоя напротив фабричных девушек и жэншчын, заметил, что многие из них смотрят на меня с немым укором.
Мне понятна природа этого укора : с тех пор, как “Спартак” и “Коммунарка” от Новика перешли обратно к Государству, прибыль на предприятиях сократилась в несколько раз. Произошло также и сокращение штата работников. Зарплаты у тех, кто остался, тоже уменьшились.
Другой бы кто на моём месте просто проигнорировал нескрываемое  недовольство работниц “Спартака”. Но я не привык прятаться от трудностей. Угадав настроение жэншчын, я объяснил им причину произошедшей несколько лет назад национализации предприятия.
Причина эта – мой козырный туз. Моя непробиваемая карта. Причина эта – детишки.
Если вы читали “Братьев Карамазовых” Достоевского, то должны помнить хотя бы приблизительно цитату про “слезинку ребёнка”.
Достоевский устами Ивана Карамазова внушает нам, что “мир познания добра и зла” и “высшая гармония” “не стоят слезинки ребёнка”.
Что тогда говорить об уровне прибыли кондитерской фабрики, если на кону слезинка не одного ребёнка, а горькие слёзы  десятков, сотен тысяч белорусских детей, которые едва не остались без конфет ?
Как частное лицо Марат Новиков вполне мог перепрофилировать свои предприятия с кондитерских на производящих, допустим, резиновые изделия. Ведь хозяин – барин.. Случись такое – белорусские дети остались бы без конфет на годы…Детство без конфет – что может быть хуже ? Только детство в концлагере.
К счастью, я вовремя подсуетился и гарантировал нашим детям счастливое детство с конфетами. А это дорогого стоит. Дороже любой прибыли..Дороже любых убытков.

ЛУКАШЕНКО :Меня всегда, вы знаете мое отношение к детям, меня всегда возмущало то, что государство упускает из рук вот этот продукт, который даже не для взрослых, а для детишек. Я понял: если мы отдадим наши основные предприятия («Коммунарку», с нее начинался и «Спартак»), значит наши дети могут лишиться нормального шоколада, нормальных конфет, не только шоколадных. Я из чисто человеческих побуждений начал изучать эти процессы. Сегодня абсолютно не жалею о тех решениях, которые я когда-то принял, и вернул в руки государства (в основном вернул, они полностью сегодня под контролем государства) эти предприятия.

Если доведётся мне на старости лет таки оказаться на скамье подсудимых, я уже сейчас знаю, что сказать в своё оправдание. Причём, по любому поводу. Потому как всё, что бы ни делал Лукашенко – он делал для счастья и будущего белорусских детей..Детская тема красной нитью проходит через все годы моего президентства.
И пусть эта фраза не мною придумана, а неким Кислярским из “Союза Меча и Орала”, считаю её своей путеводной звездой. Вот она, как моё главное алиби :
“В случае удачи — почет! Не вышло — мое дело шестнадцатое. Помогал детям, и дело с концом.”
Помогать детям – это святое. Помогать детям -это вам не “Русский Мир” строить. Потом в суде никто разбираться не станет : “Русский мир” – это хорошо или плохо ? Так уже было в истории с “Третьим Рейхом”.
А вот дети – это тема, близкая всем..Потому как дети – наше всё, китаец ты или кубинец, чеченец или эскимос.
В частных беседах с Владимиром Путиным я без обиняков говорил ему, предупреждая от последствий, как дипломированный историк  : “Зря ты эту кашу с “Русским Миром” заварил, Володя…Это такая каша, которая, если выйдет из под контроля, её уже не остановить. Ты “Мишкину кашу” Носова читал ?”
Путин Носова не читал. Я подозреваю, что он не читал даже переписку Энгельса с Каутским…
Я давай ему объяснять, что очень рискованно на одних только понтах, на чистом блефе, пугать Запад мощью российской армии и захватывать территории соседей..Можно нарваться на полное фиаско. Если на Западе тамошняя братва раскусит, что ты не серьёзный вор, а так себе – шестёрка по сути, тогда дело твоё – труба.
Путин меня слушал в полуха, парировал, что все “западники” – тупые “лохи”, к тому же трусливые и продажные, и у Путина все шансы заставить их бегать перед собой “на цырлах”…
Видит Бог – я отговаривал Владимира Владимировича от этой опасной игры.
Работая два года в Шкловской ИТК, ежедневно наблюдая мир “зоны”, мне доводилось быть свидетелем разоблачений, которые заканчивались тем, что “понтящегося” шныря “опускали”, “законтачив”, а то и на пики подняв.
“Дело твоё – говорил я Путину. – “Русский Мир” – так “Русский Мир”. Но можно с этим “Русским Миром” так нарваться, что тебя сами русские потом вверх ногами повесят, как того Муссолини итальянцы. Бери пример  с меня. Никакой геополитической патетики. Никакой конфронтации с Западом и всяких там “догоним и перегоним Португалию”. Вся деятельность Лукашенко в конечном счёте сводится к одному – к заботе о детях – своих и чужих..Тем более, что для Президента Беларуси все белорусские детки как свои..Особенно, кто в семьях третий и четвёртый по счёту. Не хочешь ли и ты, Владимир Владимирович, использовать тему детей для продления своих властных полномочий ? Эта самая верная тема, поверь. Ты всегда был прилежным учеником. Так не пори горячки. И без того горячо.”
Так говорил я Путину два года назад, когда он носился с идеей “Новороссии”, как дурак с писаной торбой….Путин обешчал подумать.
Теперь я знаю – моя идея не пролетела мимо путинских ушей. Он пытался таки использовать “детскую тему”, но как-то уж очень своеобразно и эпизодично… То придумают “распятого мальчика” в украинском Славинске, то “изнасилованную девочку”  в немецком Кёльне…  Больше-то и вспомнить нечего…В общем, Путин так и не свернул с губительной дороги в “Русский Мир” на светлый “шлях” к счастливому детству мальчишек и девчонок…
И что в итоге ? А в итоге он теперь валяется в ногах у Обамы и просит того не”опускать” его прилюдно, а оставить хоть немного сферы влияния в Восточной Европе…
Вы в курсе, что вчера произошло в Петербурге на Международном Экономическом Форуме ?
Путин сложил с себя полномочия планетрного альфа-самца, заочно попросив у Обамы оставить ему роль альфа-самца регионального…
А как он Порошенко назвал Петром Алексеевичем ? После всего, что рассказывал два года о Порошенко тот напомаженный пидор из “Вестей недели”…Не удивлюсь, если на того путинского глашатая, который грозился Америку покрыть радиоактивным пеплом, повесят всех собак, сделают крайним..
Считаю такое поведение Путина несолидным.


Я специально позвонил сегодня утром Порошенко и спросил его : “Пётр Алексеевич, а с чего это Путин тебя по имени-отчеству назвал вчера ?  Ты что, его тоже Владимиром Владимировичем величаешь ?”
Порошенко даже обиделся, как мне показалось : “Да Бог с тобой, Александр Григорьевич ! У меня язык не поверётся Путина назвать Владимиром Владимировичем..Даже Михал Иванычем я его назвать не смогу.”
… Вот ведь загадка какая – что тогда с Путиным не так ? Он что – осознал, что попутал рамсы и теперь хочет всё вернуть как было ? Так не получится : для этого первым делом придётся убраться из Донбасса и вернуть Украине Крым.
Тогда что – военная хитрость ? Прикинуться слабым, чтобы в нужный момент неожиданно укусить ? Не знаю, не знаю.
На военную хитрость это непохоже…
Путин оправдывается перед американцами, как нашкодивший ребёнок. Как тот дедушка из “Москва-Петушки”, который незаметно чужую водку выпил, а потом говорит, что всего лишь едет с внучком на карусели покататься.
Если ты столько лет корчил из себя шибко блатного, так и веди себя соответственно и не теряй лица в любой ситуации.
Для меня образцом достойного поведения блатаря в сложнейших условиях является герой Гарика Сукачёва, бандит по кличке “Мозг” в фильме “Жмурки”… Человек не согнулся под грузом обстоятельств и даже будучи связанным, не просил у врагов пошчады, а кричал им в лицо : “Я вас, падлы, рвать буду !”

Совсем по другому повёл себя ишчо один бандит – некто “Корон” в исполнении Сергея Маковецкого из того же фильма. Нарвавшись на конкурирующую братву, он сразу сделал вид, что не имеет ни малейшего отношения к преступному миру. “Мы, наверное, квартирой ошиблись. Нам лучше уйти.”  Он, оказывается, на день рождения к девочке шёл и случайно ошибся дверью, хе-хе.


Ну, из Крыма Путин пока ишчо не ушёл, но если и дальше двигаться в том же русле – исход Путина отовсюду, где он решил “Русский Мир” строить вне пределов РФ – не за горами.
Тут надо определиться – либо ты в натуре, вор в законе, а все остальные, кто по ту сторону баррикад – лохи и терпилы. Либо же ты законопослушный член международного сообщества.
А то он взял моду, – перед российским народом строит из себя крутого уркагана, а “западным партнёрам” бесстыже ссыт в глаза про верность принципам международного права.
Солидные политики так не поступают, как Путин себя ведёт. Солидный политик не станет  собирать бригады околофутбольных титушек, одевать их в соответствуюшчую униформу и за государственный счёт десантировать во Францию на чемпионат Европы по футболу…. А потом устами министра спорта отрекаться от этих ребят, которые то ли  “рождены для войны”, то ли рождены, чтобы “сосать”.


Чтобы непаводно было другим, я бы этого щенка, который “рождён для войны” судил бы за пропаганду войны..На всю катушку влепил бы ему, гадёнышу ! Ишь, расплодили фашистов – теперь по этим говнюкам  о моей России думают, как о фашистском государстве.
Я не оговорился, назвав Россию своей. Я всегда её таковой считал. Ельцину покойному много раз  говорил :“Это моя Россия”..Лужкову тоже:”Это моя Москва”, когда тот мэром был.
Да, Ельцин любил выпить…Да, иногда перебарщивал с этим. Но даже пьяным он никогда не ругался матом и ко всем обрашчался исключительно “на Вы”…Путин тоже умеет быть вежливым. Но вежливость эта – показная.
На самом деле по складу ума Владимир Владимирович – такой же гопник, как и те ребята, что во Франции напали на англичан..Просто физически Путин дрыщ и труслив и сам бы не рискнул нападать… Его дело в юности было – на шухере стоять. Ну а в силу сегодняшнего положения задача посложнее – подстрекательство путём разжигания ненависти через телевизор.
А ведь когда Владимира Владимировича возьмут под микитки и потянут в суд, тут уж кричи – не кричи “Это не я, это Константин Львович Эрнст во всёсм виноват”, никто тебя слушать не станет…Как и Константина Львовича, который в свою очередь, вот увидите, на Путина будет бочки катить, мол, это Путин заставил Эрста проводить информационную политику а-ля Йозеф Геббельс.
И вот когда это всё случится, главное не угодить за кампанию со всей этой братвой на обшчую скамью подсудимых.
А для этого потихоньку кое-что делается … Белорусские “вышиванки” уже пропагандируются БРСМ и скоро станут униформой этой молодёжной организации. Подумываю над государственной реабилитацией герба “Пагоня” и соответствующего флага…В телевизоре появится больше “роднай мовы”… Может, назовём какую-нибудь небольшкю улочку в Минске  (а лучше всё-таки закоулок) именем Василя Быкова.. Белорусским “спявакам” разрешим концертную деятельность в Беларуси… Или подумаю о создании в Беларуси “Национального Университета”, где всякую науку будуць па-беларуску выкладаць… Памятник какому-нибудь “свядомаму” поставим.. Тому же товарищу Сапеге. Я не против.
Если разобраться, то именно благодаря мне и началось национальное “адраджэньне” Беларуси. Лет через десять вы ишчо прочитаете в учебниках, что Лукашенко стоял у истоков создания Белорусского Народного Фронта…
И с американцами мы подружимся. Станем форпостом западной цивилизации на её восточных рубежах.
Представляю себе визит Президента США в Беларусь годика через три…Она мне говорит : “А вы помните, Александр Григорьевич ?,,,” А я ей голосом Анатолия Папанова из “12 стульев” и отвечаю :“А вы помните, Елена Станиславовна ?”..То есть, Хиллари Родэмовна…
Сходим с ней в Куропаты, как когда -то много лет назад… Навестим братскую могилу невинно убиенных чекисто-фашистами наших земляков…Возложим цветы..
Да, давненько я в Куропатах не был…Сколько себя помню. А ведь собирался побывать…Но не время ишчо, друзья..Надо маленько подождать…Подождать, пока из Кремля некому будет крикнуть в мой адрес “Стой! Куда пошёл ? Стрелять буду!”.

Опубликовано 20.06.2016  20:23